WYBRANE RASY BYDŁA MIĘSNEGO I MODELE PRODUKCJI WOŁOWINY Prof. dr hab. Zbigniew Puchajda UWM w Olsztynie Katedra Hodowli

1. WYBRANE RASY BYDŁA MIĘSNEGO I MODELE PRODUKCJI WOŁOWINY Prof. dr hab. Zbigniew PuchajdaUWM w OlsztynieKatedra Hodowli Bydła i Oceny Mleka

2. WYBRANE RASY BYDŁA MIĘSNEGO CHAROLAISE

3. LIMOUSINE

4. HEREFORD

5. ABERDEEN ANGUS

6. ZESTAWIENIE WYBRANYCH CECH GOSPODARCZYCH RAS MIĘSNYCH UŻYWANYCH W KRAJU DO KRZYŻOWANIA I HODOWLI

7. MODELE PRODUKCJI WOŁOWINY Aktualnie wyróżnić można w Polsce dwa kierunki produkcji wołowiny: - w oparciu o stado krów mlecznych, - w stadach o jednostronnie mięsnym użytkowaniu.

8. Produkcja w oparciu o stado krów mlecznych zakłada wykorzystanie krzyżowania towarowego i opasu „razówek". Pozwala to zwiększyć o około 20% produkcję wołowiny. • Wybór najbardziej odpowiedniej rasy po­winien uwzględniać stopień rozwoju krów przeznaczonych do krzyżowania, łatwość ocieleń, planowaną intensywność żywienia, warunki środowiskowe, masę ciała do której zamierzamy prowadzić opas, jakość tuszy. • Trzeba też uwzględniać decydujące znaczenie preferencji rynku mięsa. W warunkach intensywnego żywienia z zamiarem prowadzenia opasu do wysokiej masy ciała najodpowiedniejszymi rasami buhajów do krzyżowania są: Charolaise, Limousine i Blonde d'Aquitaine, a dla jałówek i pierwiastek - Limousine.

9. Korzystniejsze efekty krzyżowania z Charolaisami zostały potwierdzone w badaniach na dużej populacji towarowej, co uzasadnia preferencje tej rasy. • W surowych warunkach utrzymania, ekstensywnym żywieniu, odpowiednimi do krzyżowania towarowego oraz hodowli wypiera­jącej i w czystości rasy może być bydło ras Hereford i Angus (zwłaszcza amerykański - bardziej wyrostowy i mniej otłuszczony) chociaż rynek europejski gorzej reaguje na mięso o znacznej zawartości tłuszczu międzymięśniowego w mięsie. • Jałówki mieszańce należałoby zacielać przede wszystkim buhajami ras dających łatwe porody np. Limousine i dopiero jako razówki, po odchowaniu potomstwa, kie­rować na rzeź.

10. Klasyczna produkcja wołowiny w stadach o jednostronnym, mięsnym użytkowaniu determinowana jest wyborem modelu produkcyjnego stosownie do posiadanych w gospodarstwie pomieszczeń, bazy paszowej oraz możliwości nadzoru i obsługi zwierząt. • Przy założeniu krycia 15-miesięcznych jałowic wycielenia występować będą w wieku 2 lat, a cały cykl produkcyjny zamknie się w okresie 3 lat. • Warunkiem dyscyplinującym cykl produkcyjny jest zasada, aby sezony krycia i ocieleń w kolejnych latach nie przekraczały okresu 2 miesięcy. • Jeśli gospodarstwo dysponuje odpowiednią bazą budynków inwentarskich dla właści­wego utrzymania cielących się krów i ich cieląt oraz wymaganą ilością pasz, optymalnym rozwiązaniem jest planowanie ocieleń krów na okres zimowy bądź wczesno-wiosenny. • Starsze cielęta w momencie rozpoczęcia wypasu, ze względów fizjologicznych lepiej będą wyko­rzystywać pastwisko co w efekcie zwiększy produkcję mięsa w przeliczeniu na stado.

11. Późny termin urodzenia cieląt (maj, czerwiec) sprawia, iż w niewielkim stopniu korzy­stają one z pastwiska, a ich przyrost pochodzi głównie z mleka matek. • Jest to model produk­cyjny organizacyjnie najprostszy i w pierwszym etapie najtańszy, ale mniej efektywny przy rozpatrywaniu całości 3-letniego cyklu produkcji. • Stosowanie krzyżowania towarowego (30% stada) i opasu „razówek” pozwala na zwiększenie produkcji wołowiny o ok. 20%.

12. Cykl dwuletni: 1. Zakup jałówek (cb, czb) o masie ciała na początku maja 270-300 kg, 2. Wypas całodobowy na pastwisku od maja do października, 3. Krycie buhajami mięsnymi: - termin wczesny - VI, VII - termin późny - VIII, IX, 4. Odchów w oborze od XI do IV (pasze gospodarskie), 5 Wycielenia: - wczesne, oborowe – III, IV - późne, pastwiskowe - V, VI 6. Sekcja mleczna: • 30 - 40% najlepszych mlecznic po 2 tyg. od wycielenia przekazuje się do obór towa­rowych, • 60 - 70% krów matek odchowuje przez około 6 m-cy cielęta na pastwisku 7. Zakończenie cyklu produkcyjnego następuje w końcu października • - krowy kierowane są na ubój, • - buhajki i jałówki mieszańce kierowane są na opas

13. Rodzaje i systemy opasu bydła Prowadzone są następujące rodzaje opasu: 1. Opas cieląt - tradycyjny, do masy ciała powyżej 80 kg, - do uzyskania masy ciała ponad 100 kg, - na „białe mięso". 2. Opas buhajów do masy ciała 250 - 300 kg. 3. Opas młodego bydła do masy ciała ponad 450 kg. 4. Opas „razówek". 5. Opas bydła dorosłego.

14. Opas cieląt • Popularność tej formy opasu w Polsce, zwłaszcza w latach 1970-1990 była wyni­kiem posiadania stosunkowo licznego pogłowia krów i łatwości sprzedaży cieląt na eksport przynoszący szybki dochód. • Z punktu widzenia hodowli było to rozwiązanie niekorzystne bowiem najlep­sze cielęta sprzedawano na eksport a słabsze pozostawiano do dalszego chowu. • Powszechnie wiadomo, że najtrudniejszy, najdroższy i najbardziej ryzykowny jest okres odchowu cielęcia od urodzenia do ukończenia 2 miesiąca życia. W tym okresie rozwoju zwierzęta nie są jeszcze przeżuwaczami. • Aby uzyskać przyrosty dobowe rzędu 800-1000 g cielęta należy żywić wysokimi dawkami mleka lub preparatów mlekozastępczych. Na l kg przyrostu zużywa się wówczas ok. 10 kg mleka pełnego lub około l kg preparatu mleko-zastępczego.

15. Cielęta opasane tradycyjnie odpajane są zwykle mlekiem pełnym z możliwym uzupełnieniem mlekiem odtłuszczonym lub preparatami mlekozastępczymi, uzupełnianych niewielkimi dodatkami pasz treściwych i siana. • Opas cieląt do masy ponad 100 kg zakłada zwykle mniejsze dawki mleka pełnego przy większym zużyciu preparatów mlekozastępczych, uzupełnianych jak najwcze­śniej specjalnymi mieszankami typu C-prestarter i C-starter oraz niewielką ilością pasz obję­tościowych. • Opas cieląt na „ białe mięso" oparty jest wyłącznie na żywieniu mlekiem, prepa­ratami mlekozastępczmi lub serwatce w postaci suchej albo zagęszczonej. Zużycie tych pasz na l kg przyrostu odpowiada 11 kg mleka pełnego • . Z tego względu w Polsce ten rodzaj opasa jest nieopłacalny, a prowadzić go mogą gospodarstwa specjalistyczne, mające zawarte korzystne umowy eksportowe.

16. Eksport cieląt dochodzący do kilkuset tysięcy sztuk rocznie spowodo­wał negatywną selekcję bydła pozostającego do opasu w kraju, a równocześnie ograniczał wielkość eksportu żywca wołowego w wyższych standardach wagowych. • Ze względu na drastyczny spadek pogłowia krów w Polsce w ostatnich latach, przy jednoczesnej sta­gnacji wskaźników rozrodu i krótkim okresie użytkowania krów, opas cieląt należałoby ograniczać przeznaczając na ubój cielęta najsłabsze, nie nadające się do dalszego chowu. • Specyfika odchowu cieląt czystych ras mięsnych polega na utrzymywaniu ich przy matkach do 7 miesięcy tj. do momentu odsądzenia. W tym czasie ilość wyssanego przez cielęta mleka zależy od mleczności matek, która zwykle jest niższa u matek ras mięsnych, niż u mamek rasy cb. W początkowym okresie odchowu różnicuje to wielkość masy ciała cieląt. • Wpływ stosowanej metody rozrodu krów na wzrost i rozwój potomstwa może być znaczący tylko w początkowym okresie odchowu, zmniejsza się on wraz z wiekiem zwierząt. 

17. Opas buhajków do masy ciała 250-300 kg. • Do tego rodzaju opasania wybiera się dobrze rozwinięte buhajki, najlepiej mieszańce z rasami mięsnymi, w wieku ok. 4 miesięcy i masie ciała ok. 120 kg. • Intensywne żywienie alkierzowe opiera się głównie na paszach treściwych (3-4 kg/szt. dziennie) zależnie od ro­dzaju i jakości skarmianej do woli kiszonki i dietetycznego dodatku siana. • Niekiedy stosuje się opas wyłącznie mieszankami pełnodawkowymi lub z dodatkiem do 2,5 kg pasz objęto­ściowych suchych. • W latach 70-tych i 80-tych tak opasanych buhajków Polska eksportowała głównie do Grecji i Włoch w ilości ok. 300 tyś. sztuk rocznie. Obecnie odbywa się to w dużo niniejszej skali.

18. Opas młodego bydła do masy ciała ponad 450 kg. • Produkcja żywca wołowego w tym standardzie wagowym powinna stanowić podstawę produkcji wołowiny w kraju. • Zapewnia wymagania konsumentów, daje duże ilości wysokiej jakości wołowiny, jest opłacalna dla hodowców i producentów, pozwala wykorzystać tańsze pasze gospodarskie, zabezpieczając jednocześnie wy­mogi reprodukcji stada. • Pozostałe kategorie opasu powinny być tylko elementem uzupełniającym uruchamianym na czas występowania ich koniunktury eksportowej. • Wybór określonego systemu opasu bydła i rozwiązań technologicznych uwarunkowany jest głównie: - warunkami przyrodniczymi (klimat, powierzchnia i rodzaj użytków rolnych, rodzaj i zasoby pasz), - kapitałem i wyposażeniem w budynki, sprzęt oraz siłę roboczą, - genotypem użytkowanych zwierząt.

19. Miarą determinującą efektywność opasu, wyrażaną długością jego okresu, wielkością przyrostów dobowych i końcowej masy ciała, nakładem składników pokarmo­wych na przyrost i jakością tusz ubijanych zwierząt -jest podział na trzy systemy opasu: - intensywny, - półintensywny, - ekstensywny.

20. Opas intensywny • W tym systemie opasu zakłada się maksymalizację przyrostów, a więc osiągnięcie w jak najkrótszym czasie wysokiej masy ciała zwierząt, oraz wysokiej jakości tusz. • Do realizacji tych założeń konieczne jest: - utrzymanie alkierzowe - indywidualnie na uwięzi lub bezuwięziowe grupo­we, na rusztach, przy liczbie sztuk w kojcu nie przekraczającej 20 szt, - powyżej 50% pasz treściwych w dawce co praktycznie oznacza ilość ok.1% masy ciała, - zadawanie dobrej jakości sianokiszonki bądź kiszonki (najlepiej z kukurydzy), skarmianej do woli, uzupełnianej produktami ubocznymi przemysłu rolno-spożywczego, - małe ilości siana - ok. l kg dziennie na sztukę, - przez cały okres opasu indywidualne przyrosty dobowe masy ciała powinny przekraczać l kg.

21. Oznacza to zależnie od genotypu zwierząt uzyskane w wieku 13-15 miesięcy końcowej masy ciała 450-550 kg. • Do opasu najbardziej odpowiednie są mieszańce po buhajach ras mięsnych: -Charolaise, - Limousin, - Blonde d'Aquitaine, - Piemontese i - Simentaler. • Warunkiem podjęcia tego syste­mu opasu zwierząt w gospodarstwie jest posiadanie odpowiedniego wyposażenia budynków inwentarskich, dużych ilości dobrych pasz, a przede wszystkim korzystna relacja cen zbóż do cen żywca.

22. Opas półintensywny • Jest to w naszych warunkach najbardziej godny polecenia system opasu bydła, gdyż może być oparty głównie na wykorzystaniu własnych pasz gospodarskich. • Zwierzęta po 4-6 miesięcznym okresie odchowu, przechodzą 6 miesięczny okres przy-gotowawczy. • Żywienie w tym okresie obejmuje pasze suche i soczyste zapewniające uzyska­nie dobowych przyrostów 0,6 - 0,8 kg. Natomiast w ostatnim półroczu stosuje się żywienie paszami objętościowymi do woli, zwiększając spożycie pasz treściwych. • W ostatnich 1,5-2 miesiącach można ograniczyć spożycie kiszonek, zwiększając ilość siana z l do 2 kg, a paszy treściwej od 4 do 5 kg na sztukę dziennie. • Powinno to zwiększyć przyrosty dobowe powyżej l kg, tak aby końcowa masa ciała 18-to miesięcznych jałówek wynosiła około 400 kg, a buhajków i wolców utrzymywała się w przedziale 450-500 kg.

23. W trakcie opasu półintensywnego można również z powodzeniem wykorzystywać trwałe użytki zielone. Wtedy w okresie przygotowawczym stosuje się całodobowy wypas zwierząt bez dodatkowego dokarmiania innymi paszami. • Po zakończeniu sezonu pastwiskowego prowadzi się intensywny opas alkierzowy. Zwierzęta przyzwyczajone do pobierania dużych ilości pasz objętościowych soczystych, doskonale wykorzystują skarmiane do woli kiszonki i małe dawki siana, 1-1,5 kg. • Przy sukcesywnie zwiększanym zadawaniu pasz treściwych (od 2 do 4 kg dziennie na sztukę) następuje rekompensacja wzrostu. • Stosując przez ostatnie 1,5 do 2 miesięcy dotucz zwierząt możemy regulować termin uzyskania jak najlepszej klasy rzeźnej, przy utrzymaniu odpowiedniego standardu pod względem wieku oraz masy ciała zwierząt odstawianych do uboju.

24. Opas ekstensywny • Jest to system opasu zwierząt (do wieku 24 - 27 miesięcy) przy niskich średnich przyrostach dobowych (ok. 0,6 kg) i tanim żywieniu (pastwisko - latem, kiszonki, siano - zimą) prawie wyłącznie paszami gospodarskimi. • Klasyczny opas ekstensywny obejmuje 2 sezony pastwiskowe i trwa do uzyskania końcowej masy ciała zwierząt 500 - 550 kg.

25. Opas „razówek" • Istotny spadek pogłowia krów w ostatnich latach ograniczył liczbę pozyskiwanych cieląt. • Ponieważ duża część cieląt jest nadal poddawana ubojowi, podaż cieląt, przeznaczo­nych do dalszego opasu ciągle maleje, powodując w efekcie zmniejszanie się produkcji wołowiny. • Stad też w stadach krów mlecznych powstaje konieczność opasu tzw. razówek, które po pierwszym ocieleniu i krótkim okresie użytkowania kierowane są na rzeź. • Zamiast więc po selekcji jałówki, które z różnych względów nie nadają się do re­montu stada kierować na ubój, poddajemy je inseminacji lub kryciu. • Zacielenia najlepiej buhajami: Limousine, Angus, Hereford powinny następować wcześniej, niż w przypadku jałówek hodowlanych tzn. poczynając już od uzyskania masy ciała 330 kg.

26. Po ok. 100 dniach laktacji następuje zasuszenie a następnie trwający 1,5 - 2,5 miesiące opas. • Żywienie jest tak intensywne jak młodego bydła rzeźnego w trakcie dotuczania. • W efekcie uzyskuje się dodat­kowo cielę mieszańca i mleko na jego odpajanie, oraz dodatkową pulą wołowiny uzyskaną poprzez wydłużenie opasu oraz dobrej wartości tusze, uzyskane ze zwierząt o wyższej masie ubojowej. • Chów „razówek" można traktować jako uboczną gałąź uzupełniającą produkcję stad mlecznych lub jako samodzielną gałąź produkcji.

27. Opas bydła dorosłego • Do opasania tego nadają się jedynie zwierzęta zdrowe, nie mające braków w uzębieniu, bę­dące w słabej kondycji. • Opasane bydło dorosłe w okresie letnim żywi się zielonkami z dodat­kiem pasz tuczących, a zimą dużą ilością kiszonki z małym dodatkiem siana lub słomy na zakładkę, uzupełnianych pod koniec opasu 3 - 4 kg śruty jęczmiennej dziennie na sztukę. • Opas ten prowadzony przez 2-3 miesiące powinien w stopniu opłacalnym poprawić klasę rzeźną, tak by uzyskany w tym okresie przyrost masy, zrekompensował z naddatkiem koszt poniesiony na pasze. • Jeśli krowy wybrakowane ze stada są w dobrej kondycji nie ma potrzeby ani ekonomicznego uzasadnienia ich dotuczania.

28. Żywienie bydła mięsnego • Opracowując program żywienia uwzględniający produkcję żywca rzeźnego, należy rozpatrywać uwarunkowania organizacyjne jak i założenia hodowlane specyficzne dla różnego rodzaju stad bydła. • W dużym uproszczeniu można by wydzielić: • Stada bydła mięsno-mlecznego (krajowe rasy cb i czb o mniejszym bądź większym stopniu holsztynizacji) prowadzące opas buhajków wyeliminowanych przy selekcji lub opas buhajków i jałówek a lepiej „razówek", pochodzących z krzyżowania towa­rowego poza stadem matecznym, • stada mieszańcowe mięsne (wielorasowe) założone na drodze krzyżowania towaro­wego dwu - lub trójrasowego z buhajami ras mięsnych, • stada mieszańcowe mięsne zakładane na drodze krzyżowania wypierającego ras ogólno- użytkowych buhajami jednej rasy mięsnej, • stada czystorasowe mięsne utworzone poprzez zakup jałówek w kraju lub z zagranicy.

29. W praktyce przez wiele jeszcze lat dominantą produkcji towarowej w Polsce będą mieszańce uzyskiwane z krzyżowania towarowego w oborach mlecznych. • Sposób odchowu, rodzaj i system opasu zależne będą od warunków lokalnych gospodarstw. • Sposób utrzymania mieszańców (alkierzowy lub alkierzowo-pastwiskowy) oraz określony standard ubojowy zwierząt pozwala wybierać optymalny pod względem możliwości paszowych gospodarstw (intensywny, półintensywny, ekstensywny) - system opasu bydła. • Generalnie można stwierdzić, iż rasy mięsne wykazują jednocześnie większą predys­pozycję do produkcji białka w postaci tkanek mięśni, niż rasy mleczne.

30. Przykładowo buhajki o masie ciała 600 kg w przypadku ras mlecznych zawierają w masie ciała ok. 27% tłuszczu, podczas gdy u ras mięsnych stwierdzono tylko 14%. • Podobne reakcje można wykazać w wy­korzystaniu białka trawionego w jelitach na wzrost tkanek mięsnych. • Różnice na korzyść ras mięsnych są tym większe, im wyższa masa ciała porównywanych zwierząt. • W przedziale wa­gowym od 300 do 500 kg rasy mięsne mogą przyrastać więcej, niż rasy mleczne przy podob­nym pobraniu energii z pasz.

31. Program żywienia stada mięsnego powinien zawierać następujące założenia hodowlane: - 90 do 95 cieląt odchowanych od 100 krów, - jedno cielę od krowy co 12 miesięcy, - wysokie masy ciała cieląt przy odsadzeniu (ponad 230 kg).

32. Podstawą chowu bydła ras mięsnych są stada mamek , których jedynym celem jest od­chowanie cieląt. • Aby krowa mogła dać cielę co 12 miesięcy, ruja i zacielenie musi nastąpić przed 85 dniem po wycieleniu. • Pobranie składników pokarmowych po wycieleniu wpływa na odsetek krów cielnych w stadzie w następnym roku. • Jeżeli krowy tracą na wadze po wyciele­niu więcej niż 45 do 60 kg - co stanowi wynik masy cielęcia, wód płodowych i łożyska, to spada wskaźnik zacieleń po pierwszym kryciu. • Masa ciała krów mamek nie powinna zmieniać się w ciągu roku więcej niż około 20%.

33. Praktycznym sposobem przygotowania krów do wycielenia jest żywienie pozwalające na zwiększenie o ok. 45 kg ich masy ciała w ciągu ostatnich trzech lub czterech tygodni ciąży. • Wtedy krowy utrzymują masę ciała na podobnym poziomie przed i po wycieleniu, a nadwyż­ka składników pokarmowych paszy przeznaczona jest na rozwój płodu. • Jednym z symptomów wskazujących na niedobory żywieniowe, szczególnie pod względem energii, są trudności w ponownym zacieleniu krów, a co za tym idzie - wydłużenie okresu międzywycieleniowego ponad 12 miesięcy.

34. Podstawą żywienia zimowego są tanie pasze gospodarskie (kiszonki i sianokiszonki) oraz słoma pastewna - praktycznie skarmiane do woli. • Siano łąkowe można stosować w żywieniu jałówek, a pasze treściwe (raczej w ograniczonych ilościach) w żywieniu cieląt i jałówek. • W przypadku konieczności wprowadzenia pasz treściwych krowom - mamkom, każdy kilogram paszy treściwej podawany powyżej 1,5 kg/dzień zmniejsza pobranie suchej masy paszy objętościowej o ok. 0,3 - 0,5 zależnie od masy wypełnieniowej żwacza. Rzutuje to ujemnie na kalkulację żywienia.

35. Cielęta przeznaczone do hodowli żywione są według reguł przewidujących spełnienie określonych parametrów w okresie oceny osobniczej uzyskanych dla poszczególnych ras bydła mięsnego. • W Polsce reguluje to „Zbiór przepisów Centralnej Stacji Hodowli Zwierząt" (1996). • Aby spełnić wymagane kryteria gospodarstwo utrzymujące np. bydło rasy Limousine powinno stosować dawki pasz podane w tabeli 1.

36. Tabela 1Dawki pokarmowe dla buhajków i jałówek hodowlanych rasy Limousine Buhajki