Kapittel 3: Når størrelsen teller 3.1 Det målande menneske (s. 82-107)

1. Kapittel 3: Når størrelsen teller 3.1 Det målande menneske (s. 82-107)

2. 3.1 Det målande menneske • Kvifor må vi måle? • Lengde • Tid • Fart • Varme og temperatur

3. Kvifor måler vi?? 3

4. FØR brukte ein måleeiningar som stamma frå menneskekroppen: • tomme • alen • fot • favn • ULEMPE: måla varierer frå person til person! • I DAG har vi eit internasjonalt målesystem som vert kalla SI-systemet. Det blir brukt i nesten alle land, men stort sett ikkje i USA og Storbritannia. • lengda på ein meter vart bestemt av franske forskarar på slutten av 1600-talet. • i 1875: meteren offisiell lengdeeining Måleeiningar 4

5. SI-systemet(Système International d`Unités, frå 1960) alt vi kan måle i fysikken byggjer på ein eller fleire av desse grunneningane 5

6. Prefiks (forstaving) • for å kunne måle både veldig små ting og veldig store ting brukar vi prefiks, t.d. kilo, desi, milli, centi, hekto 6

7. Prefiks (forstaving) 7

8. Lengdemåleredskap • kva redskap brukar vi til å måle ulike lengder? • linjal • tommestokk • måleband • laser (fartsmåling) • lydbølger (ekkolodd, seismikk) 9

9. Mange vanlege fenomen er periodiske - dei gjentek seg med jamne mellomrom: • Sola • Månen • flo og fjøre • hjertet som slår • ein pendel som svingar • Vi kan måle tida ved å telje tidsperiodane og multiplisere med lengden på perioden Tidfør og no • sola • månen • timeglas • urverk med pendel • kvartsklokker • atomur 11

10. 1 årjorda går rundt sola 12

11. 1 månadmånen går rundt jorda 13

12. 1 døgnjorda går rundt sin eigen akse 14

13. Tid • Sommartid og vintertid • Norsk normaltid – ein time før UTC-tid • Månader og år er unøyaktige mål på tid • Vi måler tida i sekund – og kan rekne om til minutt og timar måleeiningar 1 time = 60 minutt 1 minutt = 60 sekund 15

14. Sommartid og vintertid • vintertid er normaltid • sommartid: vi stiller klokka 1 time fram i forhold til resten av året - frå siste søndag i mars til siste søndag i oktober • tatt i bruk første gong i Tyskland i 1916 • nesten alle land i Europa har dette • ved ekvator har dei ikkje sommartid og vintertid sidan lengda på dagane ikkje varierer noko særleg • kvifor? - opprinneleg for å utnytte dagslyset og spare straum 14

15. Tidtidssoner Tidssoner - kva er klokka i ulike byar? 16

16. fart=strekning/tid Gjennomsnittsfartkva er fart? 350 km/h 36 km/h • når noko bevegar seg i ei retning, seier vi at det har fart • farten er eit mål på kor langt gjenstanden bevegar seg på ei viss tid EKSEMPEL: Truls spring 10km på ein time – kva er farten? 107280 km/h 17

17. 2m/s 2s 8m 8s 1,95s

18. Gjennomsnittsfart • momentanfart: farten i eit bestemt augeblikk • akselerasjon: fartsendring • REGEL: frå km/t til m/s: divider med 3,6 • REGEL: frå m/s til km/t: multipliser med 3,6 1m/s = 3600m/t = 3,6km/t Fart og måleeiningar • Måleeiningar • m/s (SI-eining) • km/t • knop (1852m/t) • sekund-meter? 18

19. EKSEMPEL Li køyrer frå 360km frå Drammen til Kristiansand på 10 timar – kva er gjennomsnittsfarten? Fart = strekning/tid = 360km/10timar = 36km/h = 10m/s 18

20. Akselerasjon = fartsendring/tid Fart og akselerasjon • gjennomsnittsfarten seier om farten er høg eller lav - men kva om farten varierer? • akselerasjon er fartsendring/tid - kan vere både positiv og negativ • Negativ akselerasjon: retardasjon

21. Fartlyd og lys • lyset bevegar seg med omlag 300 000km/s!! • vi snakkar om lysår - kva er det? • lysår: den avstanden lyset går på eitt år • lyden bevegar seg med omlag 340 m/s gjennom luft OPPGÅVE 9 og 10 side 134 19

22. 1km

23. TEMPERATUR • typisk innetemperatur: 20°C • kroppstemperatur: 37°C • feber: over 38°C • høgaste målte utetemperatur på jorda: 58°C • lavaste målte utetemperatur på jorda: -89°C • vatn kokar ved 100°C • temperaturen på sola si overflate: 6000°C • temperatur i kjernen av sola: 15 millionar°C

24. VARME • hudcellene våre reagerer på temperaturendringar • vi venner oss raskt til ulike temperaturar • EKSEMPEL: når vi badar i solskin kjennest vatnet kaldt, og når vi badar i regnvêr kjennest vatnet varmt • EKSEMPEL: dersom vi held venstre hand i kaldt vatn og høgre hand i varmt vatn og så puttar begge hendene i det same, lunka vatnet - korleis følest det?

25. CELSIUSSKALAEN • vi snakkar om kuldegrader og varmegrader - vi brukar celsiusskalaen • Anders Celsius tok utgangspunkt i vatnet sitt kokepunkt og frysepunkt då han definerte temperaturskalaen på 1700-talet • opprinneleg sette han kokepunktet til 0 grader og frysepunktet til 100 grader men så snudde han skalaen slik at temperaturen går opp når det blir varmare

26. Ulike temperaturskalaer • celsiusskalaen • Tek utgangspunkt i eigenskapane til vatnet • fahrenheitskalaen • Tek utgangspunkt i den lavaste temperaturen Fahrenheit klarte å oppnå i laboratoriet sitt • kelvinskalaen • Tek utgangspunkt i det absolutte nullpunktet 22

27. DET ABSOLUTTE NULLPUNKT • temperatur er eit mål på kor mykje atoma og molekyla i stoffet vibrerer - dess sterkare vibrasjon, dess høgare temperatur • dersom vi tenker oss at vi senker temperaturen heilt til atoma og molekyla sluttar å bevege seg, kjem vi til det absolutte nullpunkt: -273,15°C • det absolutte nullpunkt er den lavaste temperaturen det er mogleg å oppnå

28. omrekning mellom temperaturskalaene 23