Zobowiązania

1. Zobowiązania wykład I

2. I. 3,13 pr.: „zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do świadczenia czegoś zgodnie z prawami naszego państwa” - obligatioestiurisvinculum, quo necessitateadstingimuralicuiussolvendae rei secundumnostraecivitatisiura G. 4,2: „coś dać, czynić, świadczyć” - dare, facere, praestare pojęcie zobowiązania - obligatio

3. 1) kodyfikacje, w których przepisy prawa zobowiązań rozpoczyna - podobna do justyniańskiej - definicja zobowiązania (np.§ 241 ust. 1 BGB; art. 353 KC); 2) w kodeksach, które nie zawierają takiej definicji, prawo zobowiązań rozpoczyna się od przepisu wskazującego – podobne jak w prawie rzymskim - źródła ich powstawania (np. 859 ABGB; 1089 CCH; 1173 CCI) 3) kodeksy, w których regulację prawa zobowiązań otwierają przepisy dotyczące zgodnej woli stron jako pierwszoplanowego źródła zobowiązania (art. 1101 CC; art. 1 ZGB) Pojęcie zobowiązania jako cecha kontynentalnej tradycji prawa prywatnego

4. strona uprawniona - wierzyciel (creditor) • strona zobowiązana - dłużnik (debitor) wierzytelność (creditum) - dług (debitum) Spełnienie długu polega na wykonaniu świadczenia (solutio), czyli na zachowaniu dłużnika zgodnym treścią zobowiązania. Nauka prawa prywatnego w krajach kontynentalnej Europy operuje pojęciem zobowiązania - jako stosunku prawnego między dwoma stronami.

5. Draft CommonFrame of Reference: „zobowiązanie jest obowiązkiem wykonania tego, co jedna strona, dłużnik, stosownie do stosunku prawnego, jest winna drugiej stronie, wierzycielowi” - an obligationis a duty to performwhich one party to a legal relationship, thedebtor, owes to another party, thecreditor) (ks. III art. 1:101 DCFR)

6. I. 3,13,2 – zobowiązania: • powstające wskutek zawarcia umowy (ex contractu), • wynikające z popełnienia czynu niedozwolonego (ex maleficio, ex delicto), • powstające ze zdarzeń podobnych do umowy (quasi ex contractu), • powstające ze zdarzeń podobnych do czynu niedozwolonego (quasi ex maleficio, quasi ex delicto). Źródła powstawania zobowiązań

7. nominalizm kontraktowy „z gołej umowy (ex nudo pacto) nie powstaje skarga” (PS. 2,14,1) • kontrakty nazwane • kontrakty nienazwane w III wieku po Chr. usystematyzowane (D. 19,5,5pr.): daję, abyś dał (do ut des); daję, abyś uczynił (do utfacias); czynię, abyś dał (facio ut des); czynię, abyś uczynił (facio utfacias). synallagma Od nominalizmu kontraktowego ku zasadzie swobody umów

8. Pacta vestita praktyka pretorska • przyrzeczenie zapłaty istniejącego długu własnego (constitutumdebitiproprii), • istniejącego długu innej osoby (constitutumdebitialieni), • gwarancja określonego zachowania w przyszłości (receptum), np. wykonania obowiązku arbitra lub naprawienia szkody, poniesionej przez klienta hotelu czy gospody. Pojęcia: dobrej wiary (bona fides), dobrych obyczajów (boni mores) czy natury czynności (rationaturalis)

9. długi niewolników i osób alieniiuris oraz • nieformalne umowy o zapłatę odsetek (D.46,3,5,2), • zobowiązania zaciągnięte przez pupila bez zgody opiekuna (D.12,6,13,1), • długi synów samodzielnych majątkowo, wynikające z pożyczek zaciągniętych, gdy byli pod władzą ojca bez jego zgody (D. 14,6,9,4-5). zabezpieczenie – odnowienie - potrącenie zobowiązanie naturalne - obligationaturalis

10. nominalizm deliktowy I. 4,1 pr.: kradzież, rabunek, bezprawne wyrządzenie szkody i zniewaga 1) Rozwój przez interpretację jurystów 287 r. przed Chr. lexAquilia 2) Rozwój przez działalność pretorów edykt de iniuriis Labeo: deliktem iniuria może być każde świadome, dokonane słowem lub czynem naruszenie dóbr osobistych innej osoby (D. 47,10,15,46). Nominalizm deliktowy a poszerzanie zakresu odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych

11. Idea generalnej klauzuli deliktowej art. 1382 CC i art. 415 KC

12. zasadnicze modele regulacji: • dążenie do zapobieżenia powstaniu wielości podmiotów w stosunku obligacyjnym • określa reguły porządkujące umorzenie zobowiązania, w którym jest kilku dłużników lub wierzycieli Wielość podmiotów w stosunku obligacyjnym

13. Wierzytelności dzielą się z mocy prawa, czyli nominaipsoiuredivisa (C. 3,36,6) ad I.

14. Dopuszczenie wielości podmiotów: 1) jakie wywołuje działanie jednego ze współdłużników lub współwierzycielu dla pozostałych? • w prawie klasycznym i poklasycznym wytoczenie skargi powoduje konsumpcję pozostałych skarg mających ten sam cel • w prawie justyniańskim zasada, że spełnienie świadczenia umarza obowiązki wszystkich współdłużników i uprawnienia współwierzycieli 2) jak z rozliczeniami między współwierzycielami lub współdłużnikami? • w prawie klasycznym podstawę dla niego stanowi wiążący ich stosunek obligacyjny, jak np. umowa zlecenia czy spółki • prawdopodobnie w III wieku po Chr. przez analogię rozciągnięto możliwość takich rozliczeń regresowych na inne przypadki wielości podmiotów ad II.

15. Zasadą jest ściśle osobista więź wierzyciela i dłużnika glosatorzy: „wierzytelności przywierają do kości” - nominaossibusinhaerent • odnowienie - novatio • zastępstwo procesowe - procuratoralbo cognitorin rem suam • skarga analogiczna - actioutilis Zmiana wierzyciela i dłużnika

16. Antoninus Pius - II w. po Chr.: nabywca majątku spadkowego otrzymuje skargę (actioutilis) wzorowaną na skardze przysługującej formalnemu wierzycielowi. • Uzupełnieniem tej konstrukcji było wprowadzenie w III w. po Chr. zasady, iż od chwili powiadomienia dłużnika o zbyciu wierzytelności może się on zwolnić z długu tylko poprzez świadczenie do rąk nabywcy wierzytelności. • W okresie prawa poklasycznego model ten został rozszerzony także na nie wynikające ze sprzedaży spadku przypadki nabycia wierzytelności, co opisywano jako przeniesienie skargi (cessioactionis). • W prawie justyniańskim uznano jego uniwersalne zastosowanie (C. 8,53,33). cesja: cedent - cesjonariusz

17. Umorzenie zobowiązania Uwalnia dłużnika od odpowiedzialności względem wierzyciela, stąd istotne znaczenie ma określenie tego, jakie są przesłanki umorzenia zobowiązania Rodzaje umorzenie zobowiązania przez spełnienie świadczenia oraz sytuacje, gdy umorzenie ma miejsce mimo to, że nie spełniono świadczenia, zgodnego z treścią zobowiązania. na podstawie iuscivileoraz w oparciu o prawo pretorskie.

18. solutio • częściowe spełnienie świadczenia • czas spełnienia świadczenia • miejsce spełnienia świadczenia • spełnienie świadczenia przez osobę trzecią • spełnienie świadczenia do rąk osoby innej, jak wierzyciel I. Umorzenia przez spełnienie świadczenia

19. Średniowiecze: gatunek nigdy nie ginie - genusperire non censetur(Gl. ad C.8,37 (38),8) • niezawiniona utrata oznaczonego indywidualnie przedmiotu świadczenia powoduje umorzenie zobowiązania (por.: art. 1302 CC; § 275 ust. 1 BGB; art. 475 § KC) II. Gatunkowe i indywidualne określenie przedmiotu świadczenia

20. zobowiązanie przemienne - obligatioalternativa • dopuszczenie możliwości umorzenia zobowiązania przez wybór jednego spośród kilku istotnie różniących się obiektów upoważnienie przemienne - facultasalternativa III. Zobowiązania dopuszczające wybór pomiędzy różnymi postaciami świadczenia

21. może mieć miejsce sytuacja, gdy dłużnik za zgodą wierzyciela będzie świadczył coś innego, niż to, co powinien zgodnie z treścią zobowiązania • w prawie justyniańskim określono jako datioinsolutum (C. 6,30,22,6) IV. Umorzenie zobowiązania przez inne świadczenie (datioinsolutum)

22. 1) zwolnienie z długu a) formalne umorzenie zobowiązania: • remancipatio, • acceptilatio, • diffarreatio b) contrarius consensus 2) potrącenie - compensatio 3) odnowienie - novatio V. Umorzenie zobowiązania nie powiązane z żadnym świadczeniem

23. Modestyn: „wzajemne potrącenie długu i wierzytelności” - compensatioestdebiti et creditiintersecotributio(D. 16,2,1) kwestia przymusowości potrącenia… • bankier • nabywca majątku z licytacji (bonorumemptor) • możliwość wnioskowania do pretora o odmowę przyznania skargi nie uwzględniającej potrącenia, a w końcu - za Marka Aureliusza - dopuszczenie przeciwko takiej skardze zarzutu podstępu • Justynian wprowadza zasadę, że potrącenie obejmuje z mocy prawa wszystkie skargi, z wyjątkiem przysługującej oddającemu na przechowanie – i dotyczy wierzytelności wymagalnych, jednorodzajowych i nie budzących istotnych wątpliwości 2) potrącenie - compensatio

24. w drodze wymiany pytania i odpowiedzi wierzyciel uwalniał dłużnika od dotychczasowego zobowiązania, a w to miejsce powstawało nowe, odróżniające się jakimś elementem: • osoba wierzyciela lub dłużnika, dodanie bądź usunięcie warunku, inny termin świadczenia stipulatioAquiliana: • wierzyciel i dłużnik mogli wszelkie długi zamienić w jedno zobowiązanie, aby następnie umorzyć je przez zwolnienie z długu w acceptilatio - I. 3,29,2. 3) odnowienie - novatio

25. Zwłoka wierzyciela i dłużnika

26. dłużnik nie spełnił świadczenia we właściwym czasie; • w przypadku zobowiązań umownych bez precyzyjnie określonego terminu świadczenia wezwanie przez wierzyciela do spełnienia świadczenia istotnie ułatwiało jednoznaczną kwalifikację sytuacji jako zwłoki dłużnika. Zwłoka dłużnika (mora debitoris)

27. w nauce recypowanego prawa rzymskiego ustaliła się zasada, iż zwłoka dłużnika to zawinione opóźnienie w spełnieniu świadczenia; przyjęto jednak domniemanie winy w przypadkach, gdy prawo - stosownie do doświadczeń antycznego prawa rzymskiego - nie wymagało wyraźnie wezwania dłużnika do spełnienia świadczenia; • art. 1139 CC i § 286 BGB: wezwanie dłużnika do świadczenia jest konieczną przesłanką popadnięcia przez niego w zwłokę; • art. 476 KC: wezwanie dłużnika jest konieczną przesłankę zwłoki tylko wtedy, gdy termin świadczenia nie jest oznaczony.

28. Skutki prawne zwłoki dłużnika: • przypisanie dłużnikowi odpowiedzialności także, gdy po popadnięciu przez niego w zwłokę, świadczenie stało się niemożliwe do spełnienia z przyczyn przez niego niezawinionych (D. 30,47,6); • w zobowiązaniach pieniężnych bonaefidei powstawał obowiązek zapłacenia przez dłużnika odsetek za czas zwłoki (G. 2,280).

29. wierzyciel nie odebrał prawidłowo zaoferowanego przez dłużnika świadczenia • bezczynność wierzyciela powodowała zmniejszenie zakresu odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika (mógł domagać się zwrotu wydatków i naprawienia szkody wywołanej tym, że musiał dłużej zachować przedmiot świadczenia; w przypadku świadczenia pieniężnego dłużnik mógł złożyć całą należną wierzycielowi sumę do depozytu) Zwłoka wierzyciela (mora creditoris)

30. w V wieku konstytucją Teodozjusza II (C. 7,39,3,1) wprowadzono jako ogólny 30 letni termin przedawnienia skarg • tak w iuscommune, w art. 2262 CC i w pierwotnym brzmieniu BGB • polski kodeks zobowiązań (1933) - przyjęto jako podstawowy termin przedawnienia 20 lat • art. 118 KC - 10 lat • § 185 BGB (zm. w 2002) – 3 lata Upływ czasu a uprawnienie wierzyciela

31. Odpowiedzialność za szkodę

32. damnuminiuriadatum • damnum: zniszczenie lub uszkodzenie materialnego składnika cudzego majątku (rozdz. I i III), bądź nieuzasadnione umorzenie cudzej wierzytelności (rozdz. II) - umniejszenia majątku • datum: zabicie, spalenie lub łamanie, a więc bezpośrednia konsekwencja pozytywnego działania sprawcy • iniuria: obiektywnie pojmowana bezprawność 1. lexAquilia - 287 r. przed Chr.

33. zajęła się: • winą – subiektywne nastawienie sprawcy • związkiem przyczynowym Stąd uformowany w powiązaniu z lexAquilia model łącznego wystąpienia trzech przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej za czyn niedozwolony: szkody, związku przyczynowego i winy jest zasadą przyjętą w kodyfikacjach (art. 1382 CC; § 832 BGB, art. 415 KC) jurysprudencja

34. Pojęcie i stopnie winy: • dolus– podstęp: świadome i dobrowolne działanie obliczone na wyrządzenie szkody • culpa – wina: niestaranność Wzorce staranności: • model abstrakcyjny - staranny ojciec rodziny • model konkretny - jak we własnych 2. Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej za niewykonanie umowy w kontraktach bonaefidei

35. Kryterium użyteczności (utilitas): im więcej korzyści z umowy, tym więcej staranności i odpowiedzialności (D. 13,6,5,2) • jako zasada prowadziła do akceptacji - w przypadku szczególnie daleko idących korzyści - odpowiedzialności kontrahenta także za zdarzenia nie będące następstwem jego niestaranności, ale wynikające z przypadku (casus). • przesłanka winy (culpa) była tu zastępowana przez przesłankę o charakterze obiektywnym - uchybienie tzw. obowiązkowi strzeżenia (custodia). użyteczność/korzyść - utilitas

36. A) gdy sprawca szkody nie miał prawnej zdolności do zawinienia B) gdy odejście od zasady winy było uzasadnione potrzebą wzmocnienia ochrony prawnej 3. Przesłanki odpowiedzialności na zasadzie ryzyka

37. ad A) Szkody wyrządzone przez zwierzęta – właściciel mógł zostać zasądzony za pomocą actio de pauperiaena jego wydanie ograniczono do przypadków, gdy zwierzę działając z „własnego popędu” zachowało się „niezgodnie ze swoją naturą”. OGÓLNIE: odpowiedzialność noksalna -actionoxalis kierowana przeciwko osobie, która nie jest sprawcą szkody; w przypadkach szkód wyrządzonych przez osoby podległe władzy familijnej i przez niewolników: wybór między zapłatą kary pieniężnej a wydaniem bezpośredniego sprawcy

38. ad B) quasi delikty: • wyrzucenie lub wylanie czegoś z pomieszczenia na zewnątrz (deiectum vel effusum) – odpowiada habitator • przeciw osobie, która umieściła na fasadzie lub okapie budynku przedmiot stwarzający zagrożenie dla przechodniów (positum aut suspensum) • odpowiedzialność prowadzących statek lub gospody - za wyrządzone przez ich podwładnych szkody oraz za popełnioną przez nich kradzież • odpowiedzialność sędziego za nierzetelność (imprudentia) w prowadzeniu sprawy – iudex qui litem suamfecit

39. Kategoria quasi deliktów odeszła zasadniczo do przeszłości. • Jednak stojące za nią doświadczenie, które ukazuje, że wprowadzenie obiektywnej odpowiedzialności cywilnoprawnej może służyć interesowi publicznemu jest aktualne.

40. vis maior, vis divina, casus fortuitus • vis maiorcuihumanainfirmitasresistere non potest- „nadzwyczajne zdarzenie, któremu słabość ludzka nie jest w stanie się przeciwstawić” (D. 44,7,1,4) • np. trzęsienie ziemi, pożary, napad piratów czy zamieszki • w kazuistyce jurystów klasycznych pojawiają się jako siła wyższa także zdarzenia związane z osobą dłużnika, jak starość czy poważna choroba • w prawie justyniańskim pojawiła się myśl, że siłą wyższą jest zdarzenie, któremu nie można było zapobiec mimo dołożenia najwyższej staranności (exactissimadiligentia) 4. Siła wyższa (vis maior) jako okoliczność wyłączającą odpowiedzialność dłużnika

41. Praktyczny sens wyodrębnienia pojęcia vis maior tkwił zawsze w tym, że dłużnik nie odpowiadał za szkodę będącą następstwem siły wyższej. Ryzyko takiego zdarzenia ponosił zatem wierzyciel. W nauce iuscommune ujęto to w syntetyczną maksymę: „w żadnej umowie nie odpowiada się za przypadek” - Casus fortuitusinnullocontractupraestatur(Gl. ad D. 50,17,23)

42. Adolf Exner - zdarzenie zewnętrze, nadzwyczajne, to jest występujące z taką intensywnością, że przy użyciu normalnych środków nie można mu się przeciwstawić (teoria obiektywna) • LevinGoldschmidt – zdarzenie, któremu nie można było zapobiec nawet przy dołożeniu najwyższej ostrożności (teoria subiektywna) XIX wiek: teorie siły wyższej

43. Arystoteles: sprawiedliwość wyrównawcza wymaga, aby naruszona przez szkodę równowaga została przywrócona (Etyka Nikomachejska1132a) • skargi, w których poszkodowany mógł domagać się ściśle określonej kwoty pieniężnej (certum) • skargi zawierające klauzule ex fide bona, quodinterestczy inne, które dawały sędziemu swobodę w określaniu wielkości odszkodowania 5. Szkoda i odszkodowanie

44. Rozważania prawników czasów nowożytnych zmierzały w kierunku coraz jaśniejszego wyrażania myśli, iż odpowiadające naruszonemu „interesowi” (id quodinterest) odszkodowanie powinno obejmować: równowartość rzeczywistego uszczerbku majątkowego (damnumemergens), jak i utracone korzyści (lucrumcessans), które muszą oczywiście pozostawać w związku przyczynowym z działaniem dłużnika

45. skargi odszkodowawcze • skargi łączące funkcję dochodzenia odszkodowania i kary pieniężnej (actiomixta) • skargi skierowane wyłącznie na uzyskanie kary pieniężnej (actiopoenalis) Represyjna funkcja kary pieniężnej - celem kary pieniężnej było wyrządzenie dolegliwości sprawcy deliktu Istotnym praktycznie, funkcjonalnym odpowiednikiem rzymskich kar prywatnych są współcześnie nakładane przez ławę przysięgłych punitivedamages w prawie USA. 6. Kary pieniężne przy deliktach

46. ustnym przyrzeczeniem (stipulatio) dłużnik mógł zobowiązać się do zapłaty wierzycielowi określonej kwoty pieniężnej cel: • zapłata umówionej kary pieniężnej (poena) w przypadku niewykonania w sposób prawidłowy innego, istniejącego zobowiązania – funkcja odszkodowania • wymuszenie zachowania, które samo w sobie nie wynikało ze zobowiązania – funkcja stymulacyjna 7. Kary umowne (stipulatiopoenae)

47. utrata dobrego imienia - w wymiarze prawnym: • dożywotnie lub czasowe pozbawienie zdolności do piastowania urzędów publicznych, • niezdolność występowania w charakterze świadka lub powoda, • niemożność działania w procesie jako procurator lub cognitor kto? • zasądzeni na zapłatę odszkodowania nierzetelni przechowawcy (a. depositi), wspólnicy (a. pro socio), fiducjariusze (a. fiduciae), zleceniobiorcy (a. mandati) oraz zasądzeni na kary pieniężne z tytułu deliktów kradzieży (a. furti), rabunku (a. vi bonorumraptorum) i zniewagi (a. iniuriarumaestimatoria) 8. Infamia dłużnika