System transferu wiedzy dla sektora rolno- żywnościowego – oczekiwane kierunki rozwoju

1. System transferu wiedzy dla sektora rolno-żywnościowego – oczekiwane kierunki rozwoju dr hab. inż. J. Kania, prof. UR w Krakowie prof. dr hab. B. Kutkowska, UP Wrocław dr M. Drygas, IRWiR PAN dr inż. J. Kalinowski, UP Wrocław Kongres Nauk Rolniczych, Warszawa, 5.10.2011

2. System Wiedzy Rolniczej (SWR) • System Wiedzy Rolniczej (SWR) – 1960 • System Wiedzy i Informacji Rolniczej (SWIR) – 1970 • System Wiedzy Rolniczej i Innowacji (SWRI) - 2004

3. Badania i edukacja rolnicza Rolnicy Doradztwo rolnicze System Wiedzy Rolniczej – kluczowe ogniwa

4. SWR –> Model transferu technologii (podejście klasyczne) Badania rolnicze Ośrodki Doradztwa Rolniczego Specjaliści i doradcy Rolnicy Gospodarstwa

5. System Wiedzy Rolniczej – słabe strony • przepływ informacji jednokierunkowy – z góry w dół; • brak informacji zwrotnej od rolnika do doradcy i naukowca; • brak badania potrzeb i oczekiwań klientów doradztwa; • nieuwzględnianie problemów ekonomicznych, socjologicznych i psychologicznych oraz znaczenia całego otoczenia instytucjonalnego wsi i rolnictwa; • wysokie mniemanie o sobie doradców – wysoki status doradcy; • brak krytycyzmu co do umiejętności komunikowania się z klientami; • korekta informacji czy też sposobu jej przekazu nie może być kwestionowana; • Częste pytanie doradcy brzmi: „Dlaczego oni (rolnicy) nie stosują tego, co ja im mówię / proponuję?”.

6. SWR –> Model społecznej interakcji (podejście klasyczne) Polityka rolna Badania rolniczo-ekonomiczne Badania socjologiczne i psychologiczne Ośrodki Doradztwa Rolniczego Specjaliści i doradcy Rolnicy Gospodarstwa

7. System Wiedzy Rolniczej – zalety • wykorzystuje teorię dyfuzji innowacji i rozróżnia różne grupy odbiorców: innowatorzy – 2,5%, wcześnie adaptujący – liderzy opinii – 13,5%, wczesna większość – 34%, późna większość – 34%, maruderzy – 16%, • wykorzystuje informację zwrotną od rolników do doradców, naukowców, polityków, • uwzględnia potrzeby i oczekiwania klientów doradztwa, • uwzględnia znaczenie w doradztwie zagadnień ekonomicznych, socjologicznych, psychologicznych i polityki rolnej oraz całego otoczenia instytucjonalnego, • umiejętności marketingowe i komunikacji interpersonalnej stają się tak samo ważne, jak posiadanie specjalistycznej wiedzy fachowej.

8. System Wiedzy i Informacji Rolniczej • „Osoby, instytucje oraz kontakty i relacje między nimi, zajmujące się tworzeniem, gromadzeniem, selekcją, przetwarzaniem, integrowaniem, przekazywaniem i wykorzystywaniem wiedzy i informacji w celu rozwoju zrównoważonego rolnictwa i obszarów wiejskich” [Röling i Engel 1991] • „System ludzi i instytucji, który generuje wiedzę i informację oraz transferuje je i wykorzystuje w praktyce rolniczej” [Bank Światowy]

9. SWIR - System Wiedzy i Informacji Rolniczej (podejście systemowe) Doradztwo rolnicze: doradcy terenowi i specjaliści ODR Badania i edukacja: naukowcy, wykładowcy Polityka rolna, ustawo-dawstwo, inspekcja: politycy, admin. rządowa i samorządowa Zaopatrzenie:dostawcy środków produkcji oraz usług techn. i finansowych Zbyt:handlowcy, przetwórcy Produkcja: producenci (rolnicy i przedsię-biorcy)

10. SWRI - System Wiedzy Rolniczej i Innowacji „Sieć organizacji, przedsiębiorstw i gospodarstw ukierunkowanych na nowe produkty, nowe techniki i technologie produkcji, nowe formy organizacji i metody zarządzania, nowe strategie marketingowe i ich ekonomiczne działanie prowadzące do wzrostu konkurencyjności rynkowej”

11. Model Systemu Wiedzy Rolniczej i Innowacji Polityka i ustawodawstwo: WPR, Badania, Doradztwo, WTO itp. Badania Doradztwo Środki produkcji: zasoby, problemy, możliwości Zbyt: szanse żywieniowe, innowacyjne rozwiązania, jakość żywności, dywersyfi-kacja Producenci Systemy wspierania instytucjo-nalnego Edukacja i szkolenia Wyznaczniki systemu: bezpieczeństwo żywnościowe, bezpieczna żywność, zmiany klimatyczne

12. Innowacyjność w rolnictwie • priorytet strategii lizbońskiej z 2000 r.; • priorytet strategii UE 2020; • wyzwanie WPR zidentyfikowane w ramach Health Check w 2008 r.

13. Innowacyjność Konkurencyjność gospodarstw firm organizacji doradczych instytucji regionów państw UE

14. Główne wyzwania WPR • bezpieczeństwo żywnościowe, • stały i zrównoważony rozwój (zwłaszcza produkcja dóbr publicznych i usług w sektorze bioenergetycznym, biodywersyfikacja, racjonalne zarządzanie gospodarką wodną, zmiany klimatyczne), • konkurencyjność, • dywersyfikacja rolnictwa. • Innowacyjność i transfer wiedzy są kluczowe dla tych wyzwań.

15. Krytyka doradztwa publicznego w UE(lata 80/90. XX wieku) • nieadekwatne do potrzeb rolników, • słabe efekty, • wysokie koszty, • niska efektywność, • zły sposób finansowania

16. Podjęte działania w wielu krajach UE w zakresie doradztwa publicznego • restrukturyzacja, • prywatyzacja, • komercjalizacja, • integracja (z jednostkami badawczymi)

17. Systemy doradztwa rolniczego na świecie (2011 r.) Finansowanie doradztwa Publiczne Prywatne (1) Doradztwo państwowe - edukacyjne (USA) - klasyczne: • scentralizowane (Belgia, Grecja, Luksemburg, Słowenia, Japonia), • zdecentralizowane (Hiszpania, Niemcy – płn. landy, Portugalia, Szwecja, Włochy, Indie, Izrael, Kanada) (2) Doradztwo półpaństwowe (Irlandia, Norwegia, Szwajcaria) Doradztwo publiczne (5) Doradztwo mieszane (Holandia, Niemcy, Węgry) Świadczenie usług doradczych (3) Doradztwo półautonomiczne (Litwa, Łotwa, Estonia i Polska) (4) Doradztwo prywatne: - autonomiczne (Austria, Dania, Finlandia, Francja, Niemcy – płd. zach. landy) - komercyjne (Anglia i Walia, Holandia, Niemcy – płn-wsch. landy, Szkocja, Nowa Zelandia, Czechy, Słowacja) Doradztwo prywatne

18. Publiczne Systemy Doradztwa – Dlaczego muszą być coraz bardziej innowacyjne? • Coraz istotniejszą rolę w upowszechnianiu produktów innowacyjnych odgrywa sektor prywatny; • Publiczny sektor doradztwa musi się ukierunkowywać bardziej na procesy innowacyjne i małe gospodarstwa; • Procesy innowacyjne w małych gospodarstwach zależą od: • możliwości dostępu do rynków zbytu produktów o wysokiej wartości dodanej (w.w.d.), • lokalnych warunków środowiskowych, • zasobów gospodarstwa oraz • zainteresowania samych rolników innowacjami;

19. Publiczne Systemy Doradztwa – Dlaczego muszą być coraz bardziej innowacyjne? • Kluczowa rola w identyfikacji i ocenie procesów innowacyjnych w rolnictwie przypada innowacyjnym rolnikom (liderzy wiejscy, Izby Rolnicze, związki, organizacje); • Doradcy w publicznym systemie doradztwapełnią rolę facylitatorów lub maklerów wiedzy (umiejętność korzystania z narzędzi technologii informacyjno-telekomunikacyjnych).

20. Identyfikacja rolników innowacyjnych (liderów wiejskich) Rozwój łańcuchów dostawczych Badanie rynków zbytu dla produktów o w.w.d. Innowacyjny system doradztwa Organizo-wanie grup producentów rolnych Analiza ich potrzeb i oczekiwań Szkolenie zainteresowanych rolników Kluczowe funkcje Innowacyjnego Systemu Doradztwa wspomagającego dywersyfikację małych gospodarstw i wzrost dochodów rolniczych Rozwijanie rynków zbytu na produkty o w.w.d. Badanie surowców i produktów o w.w.d. 20

21. Bezpieczeństwo żywnościowe kraju Wzrost poziomu życia na wsi Wzrost produktywności rolnictwa, by osiągnąć samowystar-czalność żywnościową Pomoc rolnikom prowadzącym małe gospodarstwa w zakresie produkcji produktów o w.w.d. Transfer technologii zwłaszcza w produkcji żywności Szkolenia rolników – nowoczesne technologie i dywersyfikacja produkcji Szkolenia kobiet wiejskich w zakresie jakości żywienia rodziny oraz planowania rodziny, higieny i zdrowia Szkolenia rolników w zakresie dobrych praktyk rolniczych i rozwoju zrównowa-żonego Szkolenia rolników w zakresie samo-organizowania się i tworzenia grup produ- cenckich Długofalowe zapewnianie bezpieczeństwa żywnościowego poprzez dobre praktyki zrównoważonego zarządzania zasobami naturalnymi Budowa kapitału społecznego. Wspólne działanie na rzecz większego dostępu do rynków zbytu, zaopatrzenia i usług Wzrost innowacyjności produktów Wzrost innowacyjności działań Podstawowe cele rozwoju rolnictwa i kluczowe funkcje systemów doradztwa rolniczego w tworzeniu wartości dodanej

22. WNIOSKI Globalizująca się gospodarka żywnościowa stawia nowe, konkurencyjne wyzwania przed wszystkimi ogniwami Systemu Wiedzy i Informacji Rolniczej w Polsce. Dotyczy to różnych organizacji, instytucji, także polityków, urzędników, a zwłaszcza naukowców i doradców, reprezentujących sześć podstawowych ogniw systemu wiedzy – produkcji, zaopatrzenia, sprzedaży, polityki rolnej, badań i edukacji oraz doradztwa rolniczego;

23. WNIOSKI I REKOMENDACJE W Polsce nie ma dotychczas dobrze funkcjonującego Systemu Wiedzy i Informacji Rolniczej, nakierowanego na kreowanie innowacyjności w rolnictwie. Pomimo istnienia większości z wyszczególnionych w nim instytucji i organizacji, brak wzajemnych i faktycznych powiązań uniemożliwia ich współdziałanie oraz funkcjonowanie jako systemu. Sprawia to również, że tworzenie wiedzy rolniczej odbywa się często w oderwaniu od potrzeb i oczekiwań jej odbiorców. Dlatego efekty funkcjonowania różnych instytucji i organizacji, działających najczęściej w rozproszeniu bądź całkowitej izolacji, zajmujących się badaniami przyczynkarskimi są gorsze, niż można by oczekiwać, biorąc pod uwagę wielkość i jakość posiadanego potencjału intelektualnego.

24. WNIOSKI I REKOMENDACJE Uczelnie rolnicze i instytuty naukowo-badawcze nie w pełni wykorzystują swój potencjał intelektualny w procesie urynkowienia gospodarki, wspierania demokratyzacji życia społecznego i decentralizacji zarządzania. Instytucje te, w ramach prowadzonej edukacji i badań, nie wykorzystują również wystarczająco nowych szans rynkowych w tworzeniu wartości dodanej i dywersyfikacji produktów w sektorze żywnościowym oraz we wzroście możliwości surowcowych w rolnictwie. Wymiana wiedzy powinna stanowić integralną część działalności badawczej i powinno się ją uwzględnić w fazie projektowania badań i ich realizacji (wdrażania i upowszechniania).

25. WNIOSKI I REKOMENDACJE Przepływ wiedzy i informacji od nauki i polityki, przez doradztwo, do praktyki rolniczej (rolników) i odwrotnie jest niezwykle ważnym zagadnieniem w procesie zmian społeczno-ekonomicznych, zwłaszcza we wzmacnianiu kapitału ludzkiego w rolnictwie. Doradcy z organizacji doradczych mają do spełnienia szczególne i bardzo trudne zadanie – osiągnięcie pozytywnych zmian w zachowaniu rolników (zmiana postaw i filozofii ich myślenia);

26. WNIOSKI I REKOMENDACJE Wzrost sprawności działania doradztwa rolniczego w Polsce osiągany jest głównie przez wykorzystywanie wewnętrznego potencjału ODR. Zdaniem autora, ulega on wyczerpaniu i nie jest możliwe sprawne wykonywanie wszystkich przypisanych doradztwu zadań. Sytuacja taka musi ulec zmianie, stąd też konieczność poszukiwania nowych rozwiązań organizacyjnych i funkcjonalnych. Powinny one zapewnić lepsze wykorzystanie bogatego potencjału intelektualnego, umiejscowionego przede wszystkim w nauce i szkolnictwie wyższym. Jest to podstawowy warunek pomyślności procesów restrukturyzacji i modernizacji sektora rolnego oraz zapewnienia jego konkurencji z rolnictwem innych krajów Unii Europejskiej.

27. WNIOSKI I REKOMENDACJE System doradztwa na szczeblu krajowym wydaje się niespójny: 16 wojewódzkich (regionalnych) ODR podlega 16 sejmikom wojewódzkim ale finansowanym jest przez 16 wojewodów, a nie marszałków. Możliwości finansowania ODR przez Marszałków są obecnie bardzo ograniczone, a nawet niemożliwe. Na szczeblu krajowym brak jest jednostki koordynującej. Zadania realizowane przez sejmiki województwa i rady społeczne doradztwa rolniczego są dublowane. CDR pełni głównie funkcję szkoleniową dla doradców, a nie dla rolników, zatem jego nazwa jest nieadekwatna do roli jaką jej przypisano i myląca dla przedstawicieli innych krajów chcących poznać nasz system doradztwa.

28. Dziękujemy bardzo za uwagę dr hab. inż. J. Kania, prof. UR w Krakowie prof. dr hab. B. Kutkowska, UP Wrocław dr M. Drygas, IRWiR PAN dr inż. J. Kalinowski, UP Wrocław Kongres Nauk Rolniczych, Warszawa, 5.10.2011