بررسی تأثير هدفمندی يارانه ها و پرداخت نقدی آن بر امنيت غذايي خانوارهای جامعه شهری تهران: ارزشيابی يک برنامه

1. بسمه تعالي بررسی تأثير هدفمندی يارانه ها و پرداخت نقدی آن بر امنيت غذايي خانوارهای جامعه شهری تهران: ارزشيابی يک برنامه Effectiveness of subsidy targeting through cash transfer on food security and dietary intakes of urban population in Tehran: evaluation of a program

2. اعضاي گروه پژوهش مجري/مجريان طرح: فاطمه محمدی نصرآبادی (1) همکاران: دکتر نسرين اميدوار (2) محمدرضا خوش فطرت‌(3)‌ آناهيتا هوشيارراد(4)، دكتر مرتضي عبداللهي(5) ناهيد ظرافتی شعاع (3) مشاوران: دکتر محمود قاضی طباطبايي(6)دکتر يدالله محرابی (7) • دكتراي علوم تغذيه، گرايش علوم اقتصادی، گروه تحقيقات سياستگذاري و برنامه ريزي غذا و تغذيه، انستيتو تحقيقات تغذيه اي و صنايع غذايي كشور • دانشيار گروهتغذيه جامعه، دانشکده علوم تغذيه و صنايع غذايی • کارشناس ارشد علوم تغذيه، گروه تحقيقات سياستگذاري و برنامه ريزي غذا و تغذيه • مربی گروه تحقيقات تغذيه، انستيتو تحقيقات تغذيه ای و صنايع غذايي کشور • استاديار گروه تحقيقات تغذيه، انستيتو تحقيقات تغذيه ای و صنايع غذايي • استاد اقتصاد، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران • استاد گروه آمار حياتی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی شهيد بهشتی

3. سابقه و هدف • مطالعاتی که اثرات يارانه های نقدی را در کشورهای در حال توسعه (عمدتاً آمريکای لاتين و آفريقا) مورد بررسی قرار داده اند، نشان داده اند که اعطای اين يارانه ها منجر به کاهش فقر خانوار و بهبود معنی دار در وضعيت تغذيه ای، سلامت و آموزش به ويژه در کودکان می شوند. • شواهد بسياری نيز نشان می دهند که يارانه مواد غذايي پايه (Staple foods) يعنی راهبردی که در ايران از زمان جنگ تحميلی تا دو سال گذشته اعمال می شد، نيز در بهبود وضعيت تغذيه جامعه مؤثر است. البته اين اثر مثبت بر سلامتی در صورتی بيشتر نمود دارد که افزايش مصرف در گروهی از جامعه رخ دهد که نيازمند دريافت انرژی و مواد مغذی بيشتری هستند. مطالعات انجام شده پيش از هدفمندی يارانه ها حاکی از تأثير مثبت يارانه کالاهای اساسی بر انرژی و پروتئين دريافتی گروه های پايين اجتماعی- اقتصادی بوده است.

4. سابقه و هدف • نظر به اهميت موضوع، قانون هدفمندکردن يارانه‌ها در زمستان ۱۳۸۷ به صورت لايحه از سوی دولت نهم جمهوری اسلامی ايران ارائه شد و پس از مدت‌ها کش و قوس، با اعمال تغييراتی عنوان يکی از مهم ترين محورهای طرح تحول اقتصادی به تصويب مجلس شورای اسلامی رسيد و از تاريخ ۲8 آذر۱۳۸۹، به اجرا درآمد. مطابق اين قانون شانزده قلم کالا و خدمات مشمول حذف يارانه و عرضه به قيمت بين المللی می شوند. در مدت پنج سال يارانه کالاهايی چون بنزين، گازوئيل، گاز، نفت، برق، آب، گندم، شکر، برنج، روغن و شير حذف شده و با قيمت بازارهای منطقه خليج فارس عرضه می شوند. دولت ايران می تواند ۲۰ هزار ميليارد تومان ازبابت افزايش قيمت، درآمد داشته و دراين بين نيمی از اين درآمد را برای مقابله با تورم به صورت نقدی بين مردم توزيع کند. ۳۰ درصد از اين در آمدها نيز به توليد کنندگان و ۲۰ درصد به دولت به منظور جبران خسارات ناشی از افزايش حامل های سوخت تعلق می گيرد. دولت برآن است تا با پياده سازی قانون هدفمندی يارانه علاوه بر برقراری عدالت در جامعه، مصرف يارانه های انرژی را سامان دهی کند.

5. مزايا و معايب يارانه نقدی در برابر غذايي ُSource: Mahendra S. Poverty insights. Brighton: Institute of Development Studies, University of Sussex, 2009.

6. سابقه و هدف از آنجا که پيش از هدفمندی يارانه ها و برقراری يارانه نقدی، يارانه کالاهای اساسی با هزينه بسيار بالا برای دولت ارائه می شد، لذا اثرات يارانه نقدی بايد با زمان يارانه غذايي مقايسه شود تا تأثير اين دو راهبرد سياستی بر امنيت غذايی مورد ارزيابی قرار گيرد. جمع آوری داده های امنيت غذايي، تن سنجی و دريافت های غذايي در خانوارهای شش منطقه از شهر تهران پيش از هدفمندی يارانه ها و پرداخت آنها به صورت نقدی در قالب طرح پژوهشی "سنجش و مدل سازی امنيت غذايي خانوار در خانوارهای شهری تهرانی" فرصتی را فراهم می آورد تا با جمع آوری مجدد اين اطلاعات از همان خانوارها به ارزيابی و تحليل اثربخشی اين سياست پرداخت. در اين طرح پژوهشی در نظر است تأثير هدفمندی يارانه ها و پرداخت نقدی آن بر امنيت غذايي خانوار، دريافت های غذايي و وضعيت وزن زنان، هزينه کل و هزينه غذای ماهانه در جامعه شهری تهران در قالب پژوهش سياستی ارزيابی گردد.

9. سابقه و هدف يارانه نقدی می تواند فقر مزمن و ناامنی غذايي موقتی را تخفيف دهد؛ اما گيرندگان يارانه نقدی اغلب سرپرستان خانوار (مردان) هستند و دو نگرانی عمده در اين مورد اين است که مردان ممکن است يارانه نقدی را غيرمسئولانه خرج کنند (مثلاً الکل و سيگار) و زنان احتمالاً کنترل کمتری بر يارانه نقدی نسبت به يارانه غذايي خواهند داشت. تجربه Lesotho نشان داد که اين نگرانی ها را با رعايت نکاتی در طراحی تحقيق می توان مرتفع نمود. در درازمدت، سرمايه های حاصل از اين برنامه ها می تواند به تغيير توانمندی زنان و ورود آنها به شبکه های اقتصادی منجرشود. تأثير يارانه نقدی بر تشويق به کار نکردن همچنان به عنوان يکی از نگرانی های برخی سياستگذاران باقی مانده است؛ اما شواهد از يک برنامه بزرگ مقياس در مکزيک چنين تأثيری از يارانه نقدی را نشان نداد.

10. سابقه و هدف در برنامه Familias en Acciónکلمبيا، مصرف مواد غذايي خانوار به ويژه مصرف غذاهای غنی از پروتئين همراه با هزينه کفش و لباس کودکان افزايش يافت، اما اين برنامه تأثيری بر حضور کودکان 8-11 ساله در مدرسه نداشت. شايد به اين دليل که حضور اين گروه در مدرسه پيش از برنامه نيز بسيار بالا بود. درصد کودکانی که به طور منظم در مرکز مراقبت پيشگيرانه ويزيت می شدند، به طور معنی داری افزايش يافت. وضعيت تغذيه ای کودکان کم سن تر (يک ساله) پس از اجرای برنامه بهبود يافت. اما تأثيری بر قد کودکان بزرگتر مشاهده نشد که احتمالاً تا حدودی به دليل اجرای برنامه های تغذيه ای جايگزين همزمان با اين برنامه و نيز زمان نسبتاً اندک سپری شده از آغاز برنامه بوده است.

11. سابقه و هدف در مالاوی و مراکش به عنوان دو کشور آفريقايي نيز دو برنامه پايلوت يارانه نقدی مشروط اجرا شده است. برنامه مالاوی بخشی از سياست حمايت اجتماعی آن بوده و از 2006 با حمايت مالی يونيسف و کميـته ملی ايدز شروع به کار کرد. هدف از اين برنامه کاهش فقر شديد در منطقه مورد نظر از 22% در 2007 به 10% در 2015، افزايش ثبت نام و حضور در مدرسه و به دست آوردن اطلاعاتی در مورد امکان پذيری اجرای برنامه در مقياس بزرگ بود. از نتايج اين برنامه اطلاعی در دست نيست. برنامه مشابهی با حمايت بانک جهانی با هدف بررسی تأثيرات يارانه مشروط در مراکش انجام شده است. يافته ها نشان داد که بيشترين فوايد برنامه نصيب نيازمندترين افراد شده است و ميزان باسوادی در نمونه ها بالا رفته است.

12. Use of transfer by type of spending andprogram

13. Impacts of unconditional cash transfer programs on food consumption * *Indicates percent, not percentage point change.

14. جامعه مورد بررسی، حجم نمونه و نمونه گيري • جامعه مورد بررسی: خانوارهای شهری ساکن شهر تهران • نمونه گيري و انتخاب خانوارها: در بررسی پايه به روش سيستماتيك خوشه اي از شش منطقه شهر تهران (مناطق 1، 3، ‌10، 12، ‌18 و 20) انجام شده است. انتخاب مناطق بر پايه وضعيت اجتماعي- اقتصادي آنها انجام شد. به اين ترتيب كه دو منطقه از وضعيت اجتماعي- اقتصادي بالا، دو منطقه از وضعيت اجتماعي- اقتصادي متوسط و دو منطقه از وضعيت اجتماعي- اقتصادي پايين انتخاب شدند. • حجم نمونه: با توجه به اينكه در تحليل مسير و تحليل عاملي به ازائ هر متغير حداقل به 10 نمونه نياز داريم، با در نظر گرفتن 40 متغير و احتساب عدم همكاري (10%)، حجم نمونه حدود 440 خانوار تخمين زده شد. • تعداد خانوارها و بلوک ها در هر منطقه شهرداری بر اساس جمعيت آن منطقه تعيين خواهد شد.

15. روش مطالعه اين مطالعه از نوع مطالعات ارزشيابی برنامه به روش قبل و بعد است. با در دست داشتن نشانی خانوارهای بررسی شده در مطالعه قبلی، به منازل مشخص شده 420 خانوار از 6 منطقه شهر تهران مراجعه شد. بر اساس ميزان همکاری مجدد خانوارها، پس از اخذ‌ موافقت لازم از سرپرست خانوار و فرد مسئول تهيه غذا در خانوار، پرسشنامه ها به وسيله كارشناسان تغذيه آموزش ديده تکميل گرديد.

16. روش گردآوري داده ها • ارزيابي امنيت غذايي: با استفاده از پرسشنامه معتبر شده (در مرحله اول) HFIAS. بر پايه تعداد پاسخ هاي مثبت به 9 پرسش پرسشنامه امنيت غذايي خانوار، خانوارها به گروه هاي امن،‌ ناامن خفيف،‌ متوسط و شديد تقسيم بندي خواهند شد. • اطلاعات جمعيت شناختي، اجتماعي-اقتصادي خانوارها: توسط كارشناسان تغذيه آموزش ديده جمع آوري خواهد شد. وضعيت اجتماعي ـ اقتصادي خانوارها بر اساس متغيرهاي ميزان تحصيلات، وضعيت اشتغال، وضعيت تاهل و جنس سرپرست خانوار، بعد خانوار، تعداد نان آور، منطقه سكونت ( شهري يا روستايي و استان)، نحوه تصرف محل سكونت، سطح زير بنا، تعداد اتاق، امكانات و تسهيلات زندگي به روش غيرمستقيم توسط پرسشنامه بررسی قبلی ارزيابي مي شود. • داده هاي الگوي مصرف مواد غذايي: با استفاده از پرسشنامه هاي 24 ساعت يادآمد خوراك زن در سه روز و محاسبه تنوع غذايي ويبه دست خواهد آمد.

17. تعداد خانوار نمونه در دو مرحله بررسی(1388و1391)

18. مقايسه شيوع ناامنی غذايي خانوار در مناطق مورد بررسی شهر تهران بين سال های 1388 و 1391

19. تأثيرنقدی شدن يارانه ها بر مصرف شير مصرف ميانگين شير در جهان 160 کيلوگرم در سال برای هر نفر است اما اين رقم برای ايرانيان 80 کيلو يعنی نصف ميانگين جهانی است، طبق قانون برنامه چهارم توسعه که در سال 1388 به پايان رسيد سرانه مصرف شير در ايران بايد به 160 کيلو می‌رسيد اما نه تنها اين اتفاق نيفتاد بلکه امسال با اجرای قانون هدفمند کردن يارانه‌ها و حذف يارانه عمومی شير، اين رقم باز هم کاهش پيدا کرده و به رقم تأسف‌بار 56 کيلوگرم رسيده است؛ يعنی 30 درصد کاهش مصرف سرانه شير بعد‌از حذف يارانه اين ماده غذايی ارزشمند. منبع: ضيايی پرور ح. شير را دريابيد. همشهری آنلاين.

20. منابع 1.Mahendra S. Poverty insights. Brighton: Institute of Development Studies, University of Sussex2009. 2. Jensen RT, Miller NH. Do consumer subsidies really improve nutrition? Massachusetts: National Republic Economic Research,2010. • SkoNugent R, Knaul F. Fiscal Policies for Health Promotion and Disease Prevention. In: Disease Control Priorities in Developing Countries. New York: Oxford University Press; 2006. • Skufias E. PROGRESA and Its Impacts on the Welfare of Rural Households in Mexico. Washington,DC: International Food Policy Research Institute, 2005 • Attanasio O, Gómez LC, Heredia P, Vera-Hernández M. The short-term impact of a conditional cash subsidy on child health and nutrition in Colombia. Bogotá: Centre for the Evaluation of Development Policies, Institute for Fiscal Studies, 2005. 6. محمدي نصرآبادي ف. سنجش و مدل سازي امنيت غذايي خانوار در خانوارهاي شهري تهراني. پايان نامه دكتري رشته علوم تغذيه، گرايش علوم اقتصادي. انستيتو تحقيقات تغذيه اي و صنايع غذايي كشور و دانشکده علوم تغذيه و صنايع غذايي، دانشکاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی- درمانی شهيد بهشتی: تهران، 1390. 7. عبداللهی م، محمدي نصرآبادي ف، هوشيارراد آ، حاجی فرجی م، اسفرجانی ف. سهم دريافت انرژی و مواد مغذی خانوارهای ايرانی از اقلام غذايي يارانه ای در گروه های اجتماعی- اقتصادی . مجله علوم تغذيه و صنايع غذايي ايران، بهار 1390، سال ششم، شماره 1، صفحات 43-56.