Empiryzm, racjonalizm, irracjonalizm

1. Empiryzm, racjonalizm, irracjonalizm Renata Ziemińska

2. Dwa pytania • Jak faktycznie poznajemy, od czego zaczyna się nasze poznanie? (empiryzm genetyczny kontra natywizm) • Jak dojść do wartościowego (prawdziwego uzasadnionego) poznania? (empiryzm metodologiczny kontra aprioryzm oraz racjonalizm kontra irracjonalizm) • zmysły rozum wiara

3. Spór pomiędzy empiryzmem metodologicznym a aprioryzmem • aprioryzm skrajny • empiryzm skrajny • empiryzm umiarkowany • aprioryzm umiarkowany

4. Aprioryzm skrajny • Tylko rozum a nie doświadczenie dostarcza nam prawdziwej wiedzy o świecie. • Stanowisko to miało zwolenników w starożytności. Dziś stawia się pytanie czy w ogóle mamy prawo przyjmować twierdzenia nie oparte na doświadczeniu.

5. Empiryzm skrajny • Wszelkie uzasadnione twierdzenie musi opierać się bezpośrednio lub pośrednio na doświadczeniu • Zdaniem J.S. Milla również twierdzenia matematyki i prawa logiki to indukcyjne uogólnienia twierdzeń jednostkowych pochodzących z doświadczenia.

6. Empiryzm umiarkowany • Istnieją uzasadnione zdania a priori ale są to tylko zdania analityczne. • Zdania analityczne „wyłuszczają jedynie sens zawartych w nim terminów” (doświadczenie nie jest im potrzebne i nie może im zaprzeczyć). • Wszystkie uzasadnione zdania syntetyczne są empiryczne.

7. Aprioryzm umiarkowany • Istnieją uzasadnione zdania a priori nie będące analitycznymi czyli zdania syntetyczne a priori. • Zdanie „suma dwu boków trójkąta jest większa niż bok trzeci” nie jest analityczne, ponieważ nie wynika z definicji trójkąta. • Umysł posiada zdolność dopatrywania się prawidłowości ogólnych, wglądu w istotę.

8. Racjonalizm contra irracjonalizm • Racjonalizm - wartościowe jest tylko poznanie przyrodzone, którego wzorem jest poznanie naukowe tj. intersubiektywnie komunikowalne i kontrolowalne. • Irracjonalizm - poznanie racjonalne służy praktyce ale nie jest prawdziwe. Intuicja jest niewyrażalna ale pozwala dotrzeć do samej rzeczywistości (Bergson, Pascal).

9. Analityczność i aprioryczność

10. Stanowisko Kanta • Sądy • A priori A posteriori • Analityczne Syntetyczne Syntetyczne

11. Stanowisko Kanta • Sądy analityczne to sądy, które w orzeczeniu mają tylko to, co jest już zawarte w podmiocie. Sądy te nie zwiększają naszej wiedzy, a jedynie objaśniają wiedzę już posiadaną. • Sądy syntetyczne to sądy nie będące analitycznymi. • Sądy a priori to sądy niezależne od doświadczenia, konieczne i powszechne. • Sądy a posteriori to sądy empiryczne.

12. Współczesne pojęcia analityczności • (a) definicja semantyczna: (SM) Zdanie analityczne, to zdanie prawdziwe na mocy znaczenia występujących w nim terminów • (b) definicja syntaktyczna: (SK) A jest analityczne ≡ ~A jest wewnętrznie sprzeczne • (c) definicja pragmatyczna: (PR) Zdanie analityczne, to zdanie uznawane na mocy znaczeń występujących w nim terminów, niezależnie od faktów.

13. Typy zdań analitycznych • (a) prawa logiki • (b) egzemplifikacje praw logiki (Jeżeli Szczecin leży nad Odrą, to Szczecin leży nad Odrą) • (c) twierdzenia matematyki • (d) Zdania typu „Każdy kawaler jest nieżonaty” • (e) Zdania typu „Wszystkie ciała są rozciągłe”

14. Quine’a krytyka analityczności • Pojęcie analityczności można bez zastrzeżeń odnosić tylko do praw logiki i ich podstawień, a wtedy dubluje ono pojęcie prawdy logicznej. • Argumenty Quine’a: (a) pojęcie znaczenia jest niejasne, a zatem niejasne jest też pojęcie synonimiczności; (b) definicje nie mogą być źródłem synonimiczności, ponieważ zakładają synonimiczność wyrażeń językowych itd..

15. Argumenty przeciw Quine’owi • (a) pojęcie zdania analitycznego w językach naturalnychmożna stosować w sposób przybliżony; nie ma dobrej definicji, ale umiemy identyfikować zdania analityczne, • (b) praktyka użytkowników języka jest taka, że spór o uznanie niektórych zdań dotyczy faktów, a spór o uznanie innych zdań jest kwestią znaczenia słów, • (c) kolistość definicji analityczności nie jest jej dyskwalifikacją.

16. Stanowisko Kripke’go • odróżnienie tego, co konieczne, i tego co, jest znane a priori (Kripke 1988,110), • możliwość prawd koniecznych a posteriori (“Ten oto drewniany stół nie jest zrobiony z lodu”) • możliwość prawd przygodnych znanych a priori na podstawie znaczenia (“Koty są zwierzętami” nie jest konieczne, ponieważ koty mogłyby okazać się demonami; Kripke 1988,123).

17. Chisholma obrona sądów syntetycznych a priori • Niektóre sądy aprioryczne nie spełniają definicji analityczności (orzecznik w nich nie da się wyanalizować z podmiotu); • wąskie, kantowskie pojęcie analityczności, związane ze strukturą podmiotowo-orzecznikową; • Według Chisholma istnieją sądy syntetyczne a priori, np. Wszystko, co jest kwadratem, posiada kształt, Wszystko, co jest czerwone, jest kolorowe, Bycie czerwonym wyklucza bycie niebieskim, 2+1=3 itd.

18. Koncepcje aprioryczności • transcendentalizm (a priori jest konstytuowane przez formy i kategorie, w które wyposażony jest transcendentalny podmiot), • psychologizm (a priori jest konstytuowane przez strukturę ludzkiego umysłu), • intuicjonizm (a priori pochodzi z oczywistości), • konwencjonalizm (a priori pochodzi z konwencji), • ewolucjonizm (a priori jest rezultatem filogenezy).