Hladnoratovske krize

1. Hladnoratovske krize

2. Iako je u toku Hladnog rata postojala stalna zategnutost u odnosima između supersila, do njihovog direktnog konflikta nikad nije došlo. • Umjesto toga, cijeli hladnoratovski period obilježio je niz lokalnih ratova i kriza u kojima su supersile imale glavnu ulogu. • U središtu Hladnog rata je bila Evropa, i neke od najvećih kriza desile su se upravo tamo (I i II berlinska kriza, Pobuna u Mađarskoj, Praško proljeće). • Međutim, uporedo sa jačanjem sovjetske moći i uticaja, sukobi su se prenosili i na druge kontinente – prvo na Aziju (Korejski rat, kasnije ratovi u Vijetnamu i Avganistanu), pa na Bliski istok (Suecka kriza, Jomkipurski rat), Afriku (građanski rat u Angoli, somalijsko-etiopski rat), čak i Ameriku (Kubanska kriza, državni udar u Čileu, invazija na Grenadu, građanski rat u Nikaragvi, Kolumbiji).

3. Korejski rat • Tri godine je politika zadržavanja funkcionisala kako je planirano: NATO je bio branik od sovjetske invazije, Maršalovim planom je Zapadna Evropa ekonomski ojačala, dok je sovjetska prijetnja istočnom Sredozemlju otklonjena kroz program pomoći Grčkoj i Turskoj. • Prva Berlinska kriza 1948-49. koja je nastupila kada su Sovjeti zabranili zapadnim saveznicima kopneni pristup Berlinu uspješno je riješena stvaranjem vazdušnog mosta. • Zapad uopšte nije očekivao sovjetski napad na nekom drugom području izvan Evrope, i SAD nijesu o tome ozbiljno razmišljale, kada je 25. juna 1950. armija sovjetskog satelita – NDR Koreje izvršila invaziju na Republiku Koreju. • Budući da su američki lideri razmatrali samo dvije mogućnosti rata – invaziju Sovjeta na Zapadnu Evropu ili njihov napad na Ameriku, našli su se u dilemi kako da reaguju.

4. Koreja se nalazila izvan američke zone odbrane, i Kim Il Sung, sjevernokorejski lider, vjerovatno je dobio podršku Moskve i Pekinga za ovaj potez zbog vjerovanja da SAD neće reagovati. Takođe, činjenica da su Amerikanci pasivno posmatrali kako mnogo veća i važnija Kina pada pod vlast komunista, još je više učvrstila to uvjerenje. • Amerika je, međutim, bez obzira na mali geopolitički značaj Korejskog poluostrva, reagovala principijelno kako simbolično ne bi dopustila da komunistička agresija bilo gdje u svijetu prođe nekažnjeno. • Preovladali su principijelni, a ne strateški razlozi.

5. Već 27. juna Truman je naredio vojnu akciju, a 30. juna su kopnene trupe iz Japana prebačene u Koreju. Zbog sovjetskog bojkota Savjeta bezbjednosti Trumanu je pošlo za rukom da rezolucija UN osudi sjevernokorejsku agresiju i na taj način je američka intervencija prerasla u akciju svjetske zajednice. • Pred SAD je postavljena dilema – da li djelovati samo do 38. paralele, ili kazniti agresora kako bi se spriječile buduće akcije. Takođe, saveznici u ovoj akciji nijesu željeli da izlaze iz okvira ograničenog rata. • General Mekartur, koji je komandovao akcijom, izvršio je uspješnu akciju iskrcavanja kod Inčona, duboko iza sjevernokorejskih položaja, čime je prekinuo njihove linije snabdijevanja. No, umjesto da ih istjera samo do 38. paralele, ili do početka poluostrva, čime bi bilo obuhvaćeno 90% stanovništva poluostrva, uključujući i Pjongjang, on je nastavio do rijeke Jalu koja je predstavljala samu granicu sa Kinom.

6. Kinezima su sjećanja na japansku invaziju, do koje je došlo takođe preko Korejskog poluostrva, bila još uvijek svježa. Kineska armija napala je američke snage koje su se u panici povukle južno od Seula. • Do jula 1951. američke snage su odbacile kineske preko 38. paralele, i linija fronta se nije mijenjala sve do primirja dvije godine kasnije. • Mirovni ugovor nikad nije potpisan, a Koreja je ostala podijeljena kao i prije rata. SAD su pokazale da će reagovati na komunističku prijetnju bilo gdje u svijetu, bez obzira na strateški značaj neke zemlje. Pukotina u sovjetsko-kineskim odnosima već se nazirala zbog mlake podrške SSSR-a Kini tokom rata. • Odnosi zategnutosti između SAD i SSSR-a su zadržani, zasnovani na obostranim zabludama – sovjetskoj da naoružavanje zapadnih zemalja nije u biti defanzivno, i američkoj da izazivanje agresije na Pacifiku znači samo sovjetsko odvraćanje pažnje od Evrope na koju SSSR sprema invaziju.

7. Suecka kriza • Nakon Staljinove smrti 1953. godine novi sovjetski lider Nikita Hruščov napravio je otklon od njegove politike. Ipak, pokušaji jačanja geopolitičkih pozicija su nastavljeni, i svaka pobjeda jedne strane smatrana je porazom druge. • Bez obzira na destaljinizaciju, tokom Hruščovljevog upravljanja Sovjetskim Savezom (1955-1964) nije bilo manje kriza u odnosima među velesilama nego tokom Staljinove ere.Prva svjetska kriza tokom njegovom mandata, međutim, biće kriza u kojoj su supersile igrale ulogu iz drugog plana.

8. Krizu je ipak započeo SSSR preko svog satelita Čehoslovačke, koja je prodala oružje Egiptu. Egipat je tradicionalno bio važna tačka u interesnoj sferi Velike Britanije. • Grupa mladih oficira prethodno je u Egiptu svrgnula korumpiranog kralja Faruka 1952, a od 1956. na čelu te zemlje nalazio se Gamal Abdel Naser. Naser je bio anti-imperijalista i pan-arabista. • SAD su se distancirale od britanske politike, pravilno shvatajući da je njen kolonijalizam neodrživ, no, gajeći zabludu da su pokreti za nezavisnost u zemljama trećeg svijeta slični američkom pokretu za nezavisnost, i da će nove vlasti gajiti bliske odnose sa SAD. • Amerika je ipak pokušavala neodrživo: okončati kolonijalnu ulogu Velike Britanije, ali iskoristiti ostatke njenog uticaja u korist izgradnje politike zadržavanja na Bliskom istoku. • SAD i Britaniju su stvorile srednjoistočnu verziju NATO-a, CENTO pakt, nazvan Bagdadski pakt. Članice su imale različite interese i različite prijetnje njihovoj bezbjednosti, Sirija je odbila da mu pristupi, a Irak je uskoro istupio,ostavljajući u paktu Iran, Pakistan i Tursku.

9. Egipat je bio neprijateljski nastrojen prema CENTO paktu, posmatrajući ga kao američku ekspozituru koja, između ostalog, treba da pomogne opstanku Države Izrael. • Izrael je težio trajnom miru, ali bez želje da se odrekne teritorija, dok je Egipat tražio teritorije, ali bez jasne naznake da će, ako ih dobije, to značiti stabilan mir. • Nakon američke ponude da grade Asuansku branu, a potom odustanka od nje, Naser je proglasio nacionalizaciju Sueckog kanala. • Za Veliku Britaniju i Francusku bilo je neprihvatljivo da jedna zemlja, a posebno Egipat, upravlja Kanalom, a francuski premijer Gi Mole uporedio je Nasera sa Hitlerom. • Budući britanski premijer Harold Makmilan rekao je da Britanija mora da reaguje “inače će se postati druga Holandija”. SAD su izabrale taktiku distanciranja od evropskih saveznika, a predsjednik Ajzenhauer je isključio mogućnost vojne intervencije.

10. Francuska i Britanija smislile su manevar po kome bi Izrael napao Egipat i napredovao prema Kanalu. Nakon toga, one bi pozvale obje strane da se povuku iz zone Kanala, a nakon očekivanog odbijanja Egipta da to uradi, okupirale bi zonu. • 29. oktobra Izrael je napao Egipat, a dva dana kasnije su Francuska i Britanija obznanile da počinju sa intervencijom. SAD su, međutim, predložile Savjetu bezbjednosti rezoluciju kojom se zahtijeva da se izraelske snage smjesta povuku, a Ajzenhauer je javno osudio akciju kao pogrešnu. • Generalna skupština UN osudila je akciju, a već 5. novembra su utemeljene snage za očuvanje mira. SAD su zajedno sa SSSR-om osuđivale akciju svojih najbližih saveznika, u istom danu u kojem su sovjetske snage ugušile demokratsku revoluciju u Mađarskoj, našta su SAD mlako reagovale. Odricanje od upotrebe sile nije bilo svojstveno SAD svega dvije godine ranije kada su intervenisale u Gvatemali, niti dvije godine kasnije, kada američke snage uđu u Liban.

11. Primorani i pod političkim i ekonomskim pritiscima, Britanci i Francuzi 6. novembra objavljuju prekid vatre. Amerika je ponizila svoje najbliže saveznike i pokazala im da nijesu sposobni za samostalnu akciju. • Suecka kriza obilježava kraj statusa velikih sila za Francusku i Veliku Britaniju. Uskoro nakon nje, Entoni Idn je podnio ostavku, a Francuska je krenula u reformu - stvaranje Pete republike. • “U svijetu postoje samo dvije velike sile, Sjedinjene Države i Sovjetski Savez...Ultimatum je napokon stavio Veliku Britaniju i Francusku na pravo mjesto, te sada nijesu ni velike ni snažne zemlje.” (Sadat)

12. “Francuska i Engleska nikad neće biti sile koje se mogu uporediti sa Sjedinjenim Državama i Sovjetskim Savezom, kao uostalom ni Njemačka. Želimo li i dalje igrati odlučujuću ulogu u svijetu, preostaje nam samo jedno rješenje: ujediniti Evropu...naša će osveta biti stvaranje ujedinjene Evrope.” (Adenauer) • Suecka kriza dovešće do stvaranja dugoročnog savezništva Francuske i Njemačke i potpisivanja sporazuma o prijateljstvu i privrednoj saradnji 1963. S druge strane, Britanija će se opredijeliti za put podređenosti Americi. • Opijen uspjehom, Hruščov će krenuti u niz spoljnopolitičkih avantura, poput Berlinske i Kubanske krize, koje će ga u konačnici stajati liderskog mjesta u SSSR-u. • Ajzenhaer će nakon Suecke krize iznijeti politiku poznatu kao Ajzenhauerova doktrina – program ekonomske i vojne pomoći i zaštite od komunističke agresije na Bliskom istoku. • Deset godina kasnije, kada uđe u rat u Vijetnamu, američki saveznici će protiv SAD koristiti iste argumente koje su SAD iznosile protiv njih.

13. Kriza u Poljskoj 1956 • Nakon uspješnog oslobađanja Titove Jugoslavije od sovjetske kontrole 1948, bilo je pobuna i u drugim istočnoevropskim zemljama, ali Sovjetski Savez ih nije tolerisao. Najveći ustanak bio je u Istočnoj Njemačkoj 1953. ali su ga ugušili sovjetski tenkovi. • Kriza u Poljskoj je izbila nakon nereda u Poznanju. Predvodili su ih članovi Partije koji su izbjegli Staljinove čistke na čelu sa Gomulkom. Objavili su da žele sopstveni put u socijalizam. • Umjesto planirane vojne intervencije SSSR-a uslijedila je posjeta Hruščova, Kaganoviča, Molotova i MikojanaObećan je ostanak Poljske u Varšavskom paktu i očuvanje socijalističkog uređenja; nakon toga, 20. oktobra sovjetske trupe su se povukle u baze, a Gomulka koji je bio inicijator promjena naimenovan je na položaj generalnog sekretara. • Sovjetski odbrambeni sistem je ostao neoštećen mada se na pouzdanost poljskih trupa u ratu sa Zapadom nije moglo računati.Sovjetsko uzmicanje bilo je rezultat straha zbog mogućeg sukoba sa 30 miliona stanovnika Poljske kao i problema u Mađarskoj.

14. Pobuna u Mađarskoj 1956. • Nezadovoljstvo surovim Rakošijevim režimom koji je poslije pobune u Berlinu 1953. bio najprije smjenjen da bi se poslije dvije godine vratio na vlast, a sa njim i ortodoksni komunizam. Ostao je na čelu partije do XX kongresa KPSS. • Njegov nasljednik Erne Gera nije bio u stanju da zaustavi patriotski talas. Narodni gnjev je ipak eksplodirao , došlo je do studentskih nemira, i zahtjeva da se na vlast vrati Imre Nađ koji je nakon Rakošijeve smjene obavljao najvišu partijsku dužnost. Zahtijevano je mnogo više nego u Poljskoj – traženo je i da Rakoši odgovara za svoja djela, da se uvede sloboda govora, a sovjetske trupe se povuku. • Demonstracije od 23. oktobra su sjutradan prešle u oružanu revoluciju. Imre Nađ je postao premijer. Nakon pokušaja prihvatanja “titoizovane” Mađarske, demonstranti počinju da traže višestranačje i istupanje Mađarske iz Varšavskog pakta. 30. novembra Nađ formira višepartijsku vladu u kojoj su bile zatupljene sve partije koje su učestvovale na posljednjim višepartijskim izborima 1946. godine. 1. novembra Nađ je povukao posljednji i neopozivi potez – proglašenje neutralnosti Mađarske i napuštanje Varšavskog pakta. • Za razliku od Poljaka, Mađari nijesu zahtijevali samo liberalizaciju komunističkog režima, već njegov nestanak, nijesu tražili jednakost sa Sovjetskim Savezom, već totalni raskid sa njim.

15. 4. novembra, bez najave, sovjetske trupe kreću u napad i brutalno guše pobunu, a Nađ je na prevaru uhvaćen i dvije godine kasnije pogubljen. • SAD i Ajzenhauer gotovo da nijesu reagovale na događaje, postavljajući mađarsko pitanje pred Savjet bezbjednosti tek u novembru 1956. kad je sovjetskom intervencijom pobuna već bila okončana. SSSR nije trpio nikakve sankcije zbog svog djelovanja. Harold Makmilan će postati prvi zapadni lider u podjeti Moskvi nakon rata nepune dvije godine nakon gušenja Mađarske revolucije, a poslije će uslijediti i sporazum u Kemp Dejvidu između Hruščova i Ajzenhauera. • Događaji u Suecu i Mađarskoj 1956. ubrzali su formiranje novog pokreta predvođenog Jugoslavijom, arapskim zemljama i Indijom, koji će postati poznat kao Pokret nesvrstanih. Pokret je, za razliku od neutralnih zemalja, pokazao veliku aktivnost. Pošto su se SSSR-a bojale više nego SAD, nesvrstane zemlje su češće podržavale komuniste.

16. Uvod u Berlinsku krizu 1958-1961. • Na Potsdamskoj konferenciji uprava nad Berlinom i cijelom Njemačkom povjerena je okupacionim snagama četiri sile: SAD, Velikoj Britaniji, Francuskoj i SSSR. • Zapadne zone ujedinjene su u Saveznu Republiku Njemačku, a u ruskoj zoni je uspostavljena Njemačka Demokratska Republika. • Berlin nije bio u sastavu nijedne od dvije Njemačke već se nalazio pod upravom četiri saveznika. SSSR je okupirao veliki dio istočnog sektora grada, Amerikanci južni, a Britanci i Francuzi zapadni i sjeverni sektor. Cio Berlin bio je ostrvo unutar NjDR. • Stanovnici Istočne Njemačke za odlazak na Zapad koristili su Zapadni Berlin, koji se poslije rata znatno brže razvijao.

17. Hruščovljev ultimatum u vezi sa Berlinom • Pošto način ulaska u grad nikad nije bio dogovoren Staljin je 1948. zaveo blokadu Berlina, ali su prilazi poslije godinu dana ponovo otvoreni. • Hruščovje prvo u novembru 1958. pomenuo u govoru, a onda 10. januara 1959. uputio ostalim okupacionim silama prijedlog (ultimatum) sporazuma o statusu Berlina i Istočne Njemačke s pravomkontrole prilaza Berlinu od strane Istočne Njemačke. • Američka ideja o "odmazdi velikih razmjera" u cilju odvraćanja sovjetske ekspanzije desila se u vrijeme kada je SSSR počeo da razvija termonuklearno oružje i interkontinentalne strateške rakete. Amerika nije željela nuklearni rat zbog Berlina. • DeGol je krizu koristio za vođenje politike približavanja Francuske Zapadnoj Njemačkoj. Starom neprijatelju De Gol je bio spreman da prizna ekonomsko i vojno vođstvo, a da Bon za uzvrat Francuskoj prizna političko.

18. Pokušaji rješavanja Berlinske krize • Američki stav o slobodnim izborima kao načinu ujedinjenja Njemačke i ideja o konfederaciji nijesu bili prihvatljivi ni za Adenauera ni za Hruščova. • Hruščov nije istrajao na svom ultimatumu tako da je održana samo konferencija ministara spoljnih poslova kojom nije ništa postignuto. • Hruščov i Ajzenhauer su se dogovorili tokom posjete Hruščova Americi o sastanku četiri okupacione sile u vezi sa Berlinom koji je trebalo da se održi u Parizu u maju 1960. Dvije nedelje ranije iznad SSSR oboren je američki špijunski avionU-2 zbog čega je skup otkazan. • Neuspjeh akcije Kenedijeve administracije u Zalivu svinja radi svrgavanja Kastra nije spriječio sastanak Kenedija sa Hruščovom u Beču juna 1961. Slabosti koje je Kenedi pokazao u pogledu Kube i njegova neodlučnost po pitanju Laosa učvrstili su Hruščovljevo uvjerenje da je on mlakonja s kojim će lako izaći na kraj. Hruščov je postavio novi šestomjesečni rok i time otvorio jedan od perioda najžešće konfrontacije tokom čitavog Hladnog rata.

19. Kulminacija Berlinske krize • 13. avgusta 1961. stanovnici Zapadnog Berlina probudili su se u zatvoru. Istočni Njemci su između sovjetskog sektora i ostala tri podigli blokade od bodljikave žice, kao i ogradu oko grada. • Kenedijeva administracija nije reagovala na taj akt odmah, ali je avgusta 1961. poslato 1.500 vojnika koje su prošle kroz sovjetsku zonu bez otpora. • Američki prijedlog o međunarodnoj kontroli pristupa Berlinu 1962. koji je Adenauer odbio i stacioniranje sovjetskih raketa srednjeg dometa na Kubi 1962. pojačali su krizu. • Nakon što je povukao rakete Hruščov je u januaru 1963. izjavio da je uspjeh ostvaren podizanjem zida anulirao potrebu za posebnim mirovnim sporazumom o Berlinu. Time je završena kriza koja trajala pet godina. • Prihvatanje postojećeg statusa grada regulisano je četvornim ugovorom iz 1971.