Te Poutama Tau: He Whakaaturanga mā te Kaiako Te Hautau 1

1. Te Poutama Tau: He Whakaaturanga mā te Kaiako Te Hautau 1

2. Ngā whāinga mō tēnei akoranga • Kia mārama ki ngā tikanga matua o te hautau • Kia āta whakaaroaro ki ngā kupu e hāngai ana ki te hautau, me te whakamahinga o aua kupu

3. Ngā Kupu Hautanga • He aha ngā kupu e whakamahia ana mō ngā hautanga nei? • half • third • quarter • fifth • tenth • hundredth

4. Ngā Kupu Hautanga • E tino kitea ana te tauira me te tikanga o ngā kupu hautanga i te reo Māori. Arā: • haurua (e 2 ngā wāhanga ōrite) • hautoru (e 3 ngā wāhanga ōrite) • hauwhā (e 4 ngā wāhanga ōrite) • … • He kupu tawhito te ‘hau’ mō te wāhanga o tētahi inenga (tirohia te papakupu a Wiremu, whārangi 39).

5. Ngā Kupu Hautanga • He aha te raruraru o te whakamahi i ngā kupu nei, te hāwhe me te koata? • Kāore pea he raruraru o ēnei kupu i roto i ngā kōrero whakawhitiwhiti o ia rā, engari … • Ki te whakamahia te hāwhe me te koata mō ngā kaupapa pāngarau, kāore e tino mārama te tauira me te tikanga o te kupu. • Kāore he hononga o ēnei kupu ki ngā kupu mō ērā atu o ngā hautanga, pērā i te hautoru me te hautekau.

6. He aha tēnei mea te hautau? • Whakawhitiwhiti kōrero me tētahi hoa, ka tuhi ai i tētahi rerenga kotahi hei whakautu i tēnei pātai. • He tauira rerenga kōrero: Ina wāwāhia tētahi ‘mea’ ki ētahi wāhanga ōrite, ka kīia ērā wāhanga he hautau.

7. He aha tēnei mea te hautau? • E rua ngā tino horopaki mō te hautau: • Ko tētahi inenga • Ko tētahi huinga, rōpū rānei

8. Te hautau o tētahi inenga • Tētahi inenga ahu-1 (te roa, te tawhiti rānei): • Whakaarohia he horopaki e whakamahia ai te hautau mō tētahi inenga ahu-1 • 1 manomita te tawhiti o te kauhoe • 3.2 mitarau te whitianga o te porowhita • 1.72 mita te tāroaroa o Hinehou

9. Te hautau o tētahi inenga • Tētahi rohe ahu-2: • Whakaarohia he horopaki e whakamahia ai te hautau mō tētahi rohe ahu-2 • Wāwāhia tētahi āhua hei whakaatu hautanga (porowhita, tāpawhā hāngai …

10. Te hautau o tētahi inenga • Tētahi hanga ahu-3: • Whakaarohia he horopaki e whakamahia ai te hautau mō tētahi hanga ahu-3 • Tapahia kia haurua te āporo • 1.5 rita te rōrahi o te ipu waireka

11. Te hautau o tētahi inenga • Tētahi hurihanga (koki): • Whakaarohia he horopaki e whakamahia ai te hautau mō tētahi hurihanga, tētahi koki rānei • Wehea tētahi koki kia hauwhā • Kia toru hauwhā te huringa whakatekaraka

12. Te hautau o tētahi huinga • Whakaarohia he horopaki e whakamahia ai te hautau o tētahi huinga, rōpū rānei • Tohaina ngā kāri 52 kia ōrite te whiwhinga a ngā tamariki tokowhā • Ko te 30% te whakahekenga utu

13. Te Tohu Hautau • Koia nei te tohu mō te kotahi haurua: • He aha te tikanga o te tauraro o te tohu hautau? • He aha te tikanga o te taurunga o te tohu hautau?

14. Te Tauraro o te Hautau • Ko te tauraro hei tohu i te maha o ngā wāhanga ōrite o te mea tūtahi o tētahi huinga tūtahi rānei • Kua wāwāhia te porowhita me te huinga porotiti kia rua ngā wāhanga ōrite. • Kua whakaaturia ngā haurua o te porowhita me te huinga porotiti • He tau whakawehe te tauraro o te tohu hautau. Kua wehea te porowhita ki te rua, kua wehea te huinga porotiti ki te rua.

15. Te Taurunga o te Hautau • Ko te taurunga hei tohu i te maha o ngā wāhanga e kōrerohia ana. • Kua kaurukutia ētahi hauwhā e toru o te porowhita. • He kahurangi te toru hauwhā o ngā porotiti. • He tau tatau te taurunga o te tohu hautau. Arā, ko tōna tikanga, he tatau i te maha o ngā wāhanga e kōrerohia ana.

16. He Hautau Nui Ake i te Kotahi • Ka pōhēhē ētahi ākonga, he iti iho i te kotahi ngā hautau katoa. • Whakawhitiwhiti kōrero me tētahi hoa mō te whakamārama i te tikanga he nui ake i te kotahi ētahi hautau?

17. He Hautau Nui Ake i te Kotahi • Mā te tuhi pikitia, mā te horopaki rānei e mārama ai te ākonga he nui ake i te kotahi ētahi hautau. • Kei te hoko parehe (pīta) a Hinemoana hei whāngai i ōna hoa tokowhitu. E whakaaro ana ia kia kotahi hautoru ( ) te parehe mā ia tangata.

18. He Hautau Nui Ake i te Kotahi • Kei te whakarite a Whaea Wini i ngā ārani hei kai mā tana tīma poitarawhiti i te wā haurua o te kēmu. Ka whakaritea kia kotahi hauwhā ( ) ārani mā ia tamaiti. Tokoiwa katoa kei roto i te tīma. He aha te hautau hei whakaatu i te maha o ngā hauwhā ārani hei whakarite mā Whaea Wini? Kia hia ngā ārani hei hoko māna?

19. He Hautau Nui Ake i te Kotahi • Ko ēhea o ēnei hautau he nui ake i te kotahi? • He aha koe i mōhio ai he nui ake aua hautau i te kotahi?

20. He Hautau Nui Ake i te Kotahi • He ōrite te rahi o ēnei hautau ki te kotahi: • Nō reira: • he iti iho te ¾ i te 1, he nui ake te 5/4 i te 1 • He iti iho te 99/100 i te 1, he nui ake te 101/100 i te 1

21. He Hautau Nui Ake i te Kotahi • E rua ngā momo ingoa mō tētahi hautau nui ake i te kotahi: • Ko te hautau noa (arā, he nui ake te taurunga i te tauraro: • Ko te tau hanumi, arā ko te tauoti me te hautau:

22. He Hautau Nui Ake i te Kotahi • Hurihia ēnei hautau noa hei tau hanumi. Whakamāramatia ngā rautaki.

23. He Hautau Nui Ake i te Kotahi • Hurihia ēnei tau hanumi hei hautau noa. Whakamāramatia ngā rautaki.

24. Te whiriwhiri i te hautau o tētahi āhua • He tauira tohutohu, tauira pātai: • Tapahia te porowhita kia haurua. • Kaurukutia te ⅔ o te porowhita. • E hia ngā hauwaru kei roto i te katoa o te porowhita? • E hia ngā hauwaru kei roto i te haurua o te porowhita? • E hia ngā hautoru kei roto i te 2⅓ porowhita? • He aha ētahi atu tauira mahi?

25. Te whiriwhiri i te hautau o tētahi āhua • He whakaahua tēnei o tētahi pātiki i te pāmu a Herewini, he tapawhā hāngai te āhua. Kei te whakatū taiapa a Herewini hei whakahauwhā i tēnei pātiki. Ki hea a Herewini whakatū ai i ngā taiapa? • He aha tētahi atu horopaki mō te whiriwhiri i te hautau o tētahi āhua?

26. Te whiriwhiri i te hautau o tētahi huinga • He tauira tohutohu, tauira pātai: • Hauwhātia te huinga porotiti. • E hia ngā porotiti kei roto i te 1¾ o tēnei huinga porotiti? • Tohaina te huinga porotiti kia waru ngā rōpū ōrite. • Me pēhea te whakahauwaru i te 16? • He aha ētahi atu tauira mahi, me ētahi atu tauira kōrero?

27. Te whiriwhiri i te hautau o tētahi huinga • E 24 ngā ika i hopukina e Rōpata, ka hoatu te ⅔ ki ōna whanaunga. E hia ka toe mai ki a ia? • He aha tētahi atu horopaki mō te whiriwhiri i te hautau o tētahi huinga?

28. Te whiriwhiri i te hautau o tētahi rārangi • Whakaaturia te 5/8 ki te rārangi tau. • Tohua te 1 3/5 ki te rārangi tau. • Tohua tētahi hautau e pātata ana ki te kotahi engari kia nui ake i te kotahi. • He aha ētahi atu tauira mahi, me ētahi atu tauira kōrero?

29. Te whiriwhiri i te hautau o tētahi rārangi • Whētuia tētahi ngaku pepa hei whakaatu i ōna hauwaru. Whakamahia tēnei ngaku pepa hei ine i te whānui o tō pukapuka. • He aha tētahi atu horopaki?

30. Te whiriwhiri i te katoa o tētahi mea tūtahi mēnā e mōhiotia ana tētahi hautanga

31. Te whakatairite hautau • Ko tēhea te hautau nui rawa o te 1/8 me te 1/3? Whakamāramahia te tikanga.

32. Te whakatairite hautau • Tuhia tētahi hautau e pātata ana ki te 0. • He aha tētahi hautau kei waenganui i te hautau i tuhia e koe me te kore?

33. Te whakatairite hautau • E pātata ana te 1/10 ki te 0. • Kua wāwāhia tēnei rārangi kia 10 ngā wāhanga ōrite. • Kua wāwāhia tēnei rārangi kia 11 ngā wāhanga ōrite. • He mārama te kitea atu, he iti iho te 1/11 i te 1/10

34. Te whakatairite hautau • Tuhia tētahi hautau e pātata ana ki te 1, engari kia iti iho. • He aha tētahi hautau kei waenganui i te hautau i tuhia e koe me te kotahi?

35. Te whakatairite hautau • E pātata ana te 7/8 ki te 1. • He nui ake te 8/9 i te 7/8, engari he iti tonu i te 1. • He nui ake te 1/8 i te 1/9. Nō reira, e pātata atu ana te 8/9 ki te 1, tērā i te 7/8.

36. Te whakatairite hautau • Me pēhea te whakatairite i te rahi o ēnei hautau? Raupapahia mai i te iti ki te rahi. • E pātata ana te 1/8 ki te 0. • E pātata ana te 4/5 ki te 1. • E pātata ana te 9/20 ki te ½. • Nō reira, mai i te iti ki te rahi:

37. Te whakatairite hautau • Ko tēhea te hautau nui rawa o ia takirua hautau? He aha ai? • 4/5 4/9 • 7/12 5/12 • 3/5 3/7 • 3/8 5/8 • 9/8 4/3 • 8/9 7/8

38. Ngā tikanga matua i tēnei whakaakoranga E mōhio ana ahau ... • ina wāwāhia tētahi mea tūtahi ki ētahi wāhanga ōrite, ka kīia ērā wāhanga he hautau • ko te tauraro o te hautau hei tohu i te maha o ngā wāhanga ōrite o te mea tūtahi • ko te taurunga o te hautau hei tohu i te maha o ngā wāhanga e kōrerohia ana • he nui ake ētahi hautau i te kotahi • ki te whiriwhiri i te hautau o tētahi āhua tūtahi, o tētahi huinga, o tētahi rārangi rānei • ki te whiriwhiri i te āhua tūtahi, i te katoa o te huinga, i te katoa rānei o te rārangi, mēnā e mōhiotia ana tētahi hautanga • ki te whakatairite i te rahi o ētahi hautau

39. He kupu matua i tēnei whakaakoranga • hautau • taurunga • tauraro • tētahi mea tūtahi • tētahi āhua tūtahi • te katoa o tētahi huinga • wāhanga ōrite • wāwāhi • tohu hautau • tau whakawehe • tau tatau • He aha ētahi atu kupu matua mō te hautau?