Ważna wiedza

1. Ważna wiedza o wierszu

2. Podstawowe informacje o liryce Elementy analizy wiersza Znaczenie utworu Typy wypowiedzi poetyckiej Budowa wiersza Gatunki poetyckie Środki stylistyczne tropy stylistyczne fonetyczne środki stylistyczne słowotwórcze środki stylistyczne składniowe środki stylistyczne

3. LIRYKA • JEDEN Z RODZAJÓW LITERACKICH; OBOK EPIKI I DRAMATU. • 2. POSŁUGUJE SIĘ GŁÓWNIE MONOLOGIEM – SUBIEKTYWNĄ • WYPOWIEDZIĄ PODMIOTU LIRYCZNEGO (OSOBY MÓWIĄCEJ), • ODDAJĄCĄ PRZEŻYCIA, DOZNANIA, STANY PSYCHICZNE, • UCZUCIA. • 3. WYRÓŻNIKEIM ZEWNĘTRZNYM LIRYKI JEST • ROZCZŁONKOWANIE TEKSTU NA WERSY. • 4. ZE WZGLĘDU NA TEMATYKĘ WYRÓŻNIAMY: • LIRYKĘ MIŁOSNĄ (EROTYCZNĄ), • LIRYKĘ RELIGIJNĄ, • LIRYKĘ PATRIOTYCZNĄ, • LIRYKĘ REFLEKSYJNO – FILOZOFICZNĄ, • LIRYKĘ AGITACYJNĄ.

4. 5. ZE WZGLĘDU NA UDZIAŁ PODMIOTU LIRYCZNEGO • WYRÓŻNIAMY: • LIRYKĘ BEZPOŚREDNIĄ – PODMIOT LIRYCZNY JEST W PEŁNI • UJAWNIONY, WYPOWIADA WPROST SWOJE MYŚLI I WYSTĘPUJE • W 1. OSOBIE. • LIRYKĘ POŚREDNIĄ – PODMIOT LIRYCZNY NIE UJAWNIA SIĘ, • POZOSTAJE UKRYTY ZA PRZEDSTAWIONYM ŚWIATEM, • REFLEKSJAMI, OPISAMI, DOZNANIAMI, PRZEŻYCIAMI, • a) LIRYKĘ OPISOWĄ – SUBIEKTYWNY OPIS SŁUŻY WYRAŻENIU • STOSUNKU PODMIOTU LIRYCZNEGO DO ŚWIATA, • b) LIRYKĘ SYTUACYJNĄ – UTWÓR POETYCKI PRZEDSTAWIA • PEWNĄ SYTUACJĘ, MOŻE WYSTĄPIĆ DIALOG.

5. 6. ZE WZGLĘDU NA TO, CZYJE DOZNANIA I REFLEKSJE WYRAŻA • PODMIOT LIRYCZNY, MOŻNA WYODRĘBNIĆ: • LIRYKĘ OSOBISTĄ – PODMIOT LIRYCZNY JEST INDYWIDUALNY, • AUTOR PREZENTUJE WŁASNE, JEDNOSTKOWE PRZEŻYCIA • I STANY PSYCHICZNE USTAMI PODMIOTU LIRYCZNEGO, • LIRYKĘ ROLI (MASKI) – PODMIOT LIRYCZNY TAKŻE JEST • INDYWIDUALNY, ALE AUTOR UKRYWA SIĘ, WŁASNE UCZUCIA • I PRZEŻYCIA PREZENTUJE USTAMI STWORZONEJ POSTACI, • LIRYKĘ INWOKACYJNĄ (ZWROTU DO ADRESATA) – AUTOR • ZWRACA SIĘ DO OKREŚLONEGO ADRESATA – „TY” LIRYCZNEGO, • LIRYKA APELU – RODZAJ ODEZWY SKIEROWANEJ DO ODBIORCY, • WZYWAJĄCEJ DO PODJĘCIA OKREŚLONEGO DZIAŁANIA • LUB ZAJĘCIA OKREŚLONEJ POSTAWY, • LIRYKA PODMIOTU ZBIOROWEGO – AUTOR WYRAŻA • DOŚWIADCZENIA, WRAŻENIA, REFLEKSJE OGÓLNE, PRZYNALEŻNE • DO PEWNEJ ZBIOROWOŚCI; PODMIOT LIRYCZNY WYSTĘPUJE • JAKO „MY”.

6. TYTUŁ AUTOR I KONTEKST HISTORYCZNY KONTEKST KULTURY GATUNEK ELEMENTY ANALIZY WIERSZA BUDOWA PODMIOT LIRYCZNY ŚRODKI STYLISTYCZNE GŁÓWNY TEMAT

7. PODMIOT LIRYCZNY 1. PODMIOT INDYWIDUALNY LUB ZBIOROWY 2. PODMIOT = POETA 3. PODMIOT W 1. OSOBIE (LIRYKA BEZPOŚREDNIA) 4. PODMIOT W 3. OSOBIE (LIRYKA POŚREDNIA) 5. PODMIOT = POSTAĆ FIKCYJNA (LIRYKA ROLI) 6. PODMIOT ZWRACA SIĘ DO ODBIORCY – „TY” LIRYCZNEGO (LIRYKA INWOKACYJNA)

8. SYMBOLICZNE POETA NADAJE DANEMU MOTYWOWI ALBO OSOBIE INNE, UKRYTE ZNACZENIE; SYMBOL MA ZNACZENIE DOSŁOWNE I UKRYTE, ZWANE SYMBOLICZNYM ZNACZENIE UTWORU IRONICZNE ZNACZENIE ODWROTNE – PRZECIWNE DO DOSŁOWNEGO, IRONIA TO UKRYTA KPINA ALEGORYCZNE ZNACZENIE ALEGORYCZNE JEST USTALONE, NIEZMIENNE, TRZEBA JE OKREŚLIĆ ZGODNIE Z KONWENCJĄ

9. TYPY WYPOWIEDZI POETYCKIEJ • W Y Z N A N I E • PODMIOT LIRYCZNY WYZNAJE WYRAŹNIE SWOJE UCZUCIE, • Np. „Smutno mi, Boże” (J. Słowacki) • O P I S • PODMIOT LIRYCZNY OPISUJE KRAJOBRAZ, PRZEDMIOT ITP. • Np. „ (…) Na pagórku niewielkim, we brzozowym gaju, • Stał dwór niewielki, z drzewa, lecz podmurowany, • Świeciły się z daleka pobielane ściany (…)”

10. A P O S T R O F A • BEZPOŚREDNI ZWROT DO KOGOŚ LUB CZEGOŚ, • NP. DO BOGA, MUZY ITP. • Np. „ Litwo, ojczyzno moja, ty jesteś jak zdrowie (…)” • D I A L O G • ROZMOWA. • Np. „ Zbliż się do mnie, Urszulo! Poglądasz, jak żywa… • Zrobię dla cię, co zechcesz, byś była szczęśliwa.” • „Zrób tak, Boże – szepnęłam – by w nieb Twoich krasie • Wszystko było tak samo, jak tam – w Czarnolasie!”

11. Wiersz stroficzny Np. „ Muzeum” WISŁAWA SZYMBORSKA Są talerze, ale nie ma apetytu. Są obrączki, ale nie ma wzajemności od co najmniej trzystu lat. Jest wachlarz – gdzie rumieńce? Są miecze – gdzie gniew? I lutnia ani brzęknie o szarej godzinie. (…) ELEMENTY WIERSZA • S T R O F A • DWUWERS, • TERCYNA (STROFA TRZYWERSOWA), • CZTEROWERSOWA. Wiersz stychiczny Np. „Kiedy mówisz” JAN TWARDOWSKI Nie płacz w liście nie pisz że los ciebie kopnął nie ma sytuacji bez wyjścia kiedy Bóg drzwi zamyka – to otwiera okno odetchnij popatrz spadają z obłoków małe wielkie nieszczęścia potrzebne do szczęścia a od zwykłych rzeczy naucz się spokoju i zapomnij że jesteś gdy mówisz że kochasz

12. 2. R Y M Y DOKŁADNOŚĆ • Rymy DOKŁADNE – np. Dzieci – świeci, książka – wstążka. • Rymy NIEDOKŁADNE – np. Dzieci – krzyczy. • Rymy GRAMATYCZNE – np.. Byłem – płaciłem – uczyłem. SĄSIEDZTWO • Rymy PARZYSTE – rymują się sąsiednie wersy, układ: aabb. • Rymy OKALAJĄCE – rymują się wersy 1 i 4 oraz 2 i 3, układ: abba. • Rymy PRZEPLATANE (KRZYŻOWE) – rymują się wersy 1 i 3 oraz 2 i 4, układ: abab. RODZAJ RYMUJĄCYCH SIĘ WYRAZÓW • Rymy ŻEŃSKIE – rymują się wyrazy posiadające więcej niż jedną sylabę, akcent pada na przedostatnią sylabę, np. przebiegła – poległa, • Rymy MĘSKIE – rymują się wyrazy jednosylabowe, akcent pada na ostatnią sylabę, np. mąż - wąż

13. U K Ł A D L I C Z B Y S Y L A B WIERSZ SYLABICZNY • JEDNAKOWA LICZBA SYLAB W WERSIE, • WYSTĘPUJE ŚREDNIÓWKA, JEŚLI WERS MA WIĘCEJ NIŻ 8 SYLAB, • WERSY KOŃCZĄ SIĘ WYRAZEM Z AKCENETEM NA PRZEDOSTATNIĄ SYLABĘ, • AKCENT PADA NA PRZEDOSTATNIĄ SYLABĘ PRZED ŚREDNIÓWKĄ. Np. Na palcu masz dyjament, // w sercu twardy kamień, Pierścień mi, Hanno, dajesz, // już i serce przemień! Jan Kochanowski „Do Hanny”

14. WIERSZ WSPÓŁCZESNY • CZĘSTO WIERSZ BIAŁY (BEZRYMOWY), • RÓŻNA ILOŚĆ SYLAB W WERSACH, • CZASEM BRAK INTERPUNKCJI, • WAŻNA JEST WARSTWA TREŚCIOWA, STOSOWANE SĄ NOWATORSKIE METAFORY LUB JĘZYK WIERSZA BYWA ZUPEŁNIE POZBAWIONY ŚRODKÓW STYLISTYCZNYCH. Np. Cud pospolity: to, że dzieje się wiele cudów pospolitych. Cud zwykły: w ciszy nocnej szczekanie pospolitych psów. Wisława Szymborska „Jarmark cudów”

15. GATUNKI POETYCKIE • S O N E T • POSIADA DWIE ZWROTKI CZTEROWERSOWE (OPISOWE) • I DWIE ZWROTKI TRZYWERSOWE (TERCYNY) • O CHARAKTERZE REFLEKSYJNYM • Np. „Sonety krymskie” Adama Mickiewicza • T R E N • UTWÓR OPŁAKUJĄCY ZMARŁEGO, PIEŚŃ ŻAŁOBNA. • OPISUJE CNOTY I ZALETY ZMARŁEGO • ORAZ ŻAL PO JEGO STRACIE • Np. „Treny” Jana Kochanowskiego

16. F R A S Z K A • FIGLIK, EPIGRAMAT • JEST NAJCZĘŚCIEJ ŻARCIKIEM, ŻARTOBLIWYM DROBIAZGIEM • O RÓŻNORODNEJ, CZĘSTO OBYCZAJOWEJ TEMATYCE, • ZAWIERA POINTĘ – PODSUMOWANIE, • Np. „Na lipę” Jan Kochanowski • S A T Y R A • DŁUŻSZY WIERSZ O CHARAKTERZE DYDAKTYCZNYM, • WYRÓŻNIA SIĘ KRYTYCZNĄ POSTAWĄ NARRATORA • WOBEC RZECZYWISTOŚCI, WYSTĘPUJE OŚMIESZENIE, • WYOLBRZYMIENIE WAD, KARYKTURA, • Np. „Żona modna” Ignacy Krasicki

17. P I E Ś Ń • DŁUŻSZY UTWÓR O REGULARNYCH STROFACH • (CZĘSTO CZTEROWERSOWYCH), CZASEM ZAWIERA REFREN, • MA JEDNAKOWĄ LICZBĘ SYLAB W WERSIE • ORAZ REGULARNE RYMY, • Np. „Pieśń świętojańska o Sobótce” Jan Kochanowski 6. H Y M N ODMIANA PIEŚNI O PODNIOSŁYM CHARAKTERZE, UROCZYSTY UTWÓR POŚWIĘCONY CZYJEJŚ CHWALE, CZĘSTO O TEMATYCE RELIGIJNEJ LUB PATRIOTYCZNEJ, Np. „Czego chcesz od nas, Panie” Jan Kochanowski

18. P S A L M • ODMIANA PIEŚNI O PODNIOSŁYM, RELIDIJNYM CHARAKTERZE, • UROCZYSTY UTWÓR POŚWIĘCONY BOGU, • Np. „Psałterz Dawidów” Jan Kochanowski • W I E R S Z W S P Ó Ł C Z E S N Y • JEDYNYM WYZNACZNIKIEM JEST WERS, • MOŻE NIE POSIADAĆ ZNAKÓW PRZESTANKOWYCH, • Np. „Muzeum” Wisława Szymborska

19. B A J K A • GATUNEK DYDAKTYCZNY, POSIADAJĄCY MORAŁ – POUCZENIE. • EPIGRAMATYCZNA – KRÓTKA, RYMOWANA SCENKA,KTÓREJ BOHATERAMI SĄ NAJCZĘŚCIEJ ZWIERZĘTA. • Np. „Mysz i kot” Ignacy Krasicki • NARRACYJNA – DŁUŻSZA, FABULARNA HISTORYJKA, • KTÓREJ BOHATERAMI SĄ LUDZIE, • ( gatunek z pogranicza liryki i epiki) • Np. „Malarze” Ignacy Krasicki • B A L L A D A • GATUNEK MIESZANY EPICKO – LIRYCZNY, • ZAWIERA NIESKOMPLIKOWANĄ OPOWIASTKĘ, • MOŻE ZAWIERAĆ DIALOG, CZASEM ELEMENTY FANTASTYCZNE, • Np. „Romantyczność” Adam Mickiewicz

20. ŚRODKI STYLISTYCZNE

21. ELEMENT, KTÓRY SIĘ PORÓWNUJE JAK JAKBY NIBY JAKOBY NA KSZTAŁT TROPY STYLISTYCZNE P O R Ó W N A N I E ELEMENT, DO KTÓREGO SIĘ PORÓWNUJE Oczy jak gwiazdy E P I T E T OKREŚLENIE RZECZOWNIKA, NAJCZĘŚCIEJ PRZYMIOTNIK Srebrny głos

22. M E T A F O R A • PERSONIFIKACJA (UOSOBIENIE) • NADANIE ZWIERZĘCIU LUB PRZEDMIOTOWI CECH OSOBY, • Np. kamień zapłakał • ANIMIZACJA (OŻYWIENIE) • NADANIE PRZEDMIOTOWI CECH ISTOTY ŻYWEJ, • Np. kamień się przesunął • PERYFRAZA (OMÓWIENIE) • Np. pierwszy wśród polskich narciarzy

23. SYMBOL • DANEMU OBIEKTOWI PRZYPISUJE SIĘ JAKIEŚ ZNACZENIE,KTÓREGO ODCZYTANIE NIE JEST JEDNOZNACZNE,MOŻLIWE SĄ RÓŻNE ROZUMIENIA I INTERPRETACJE, • Np. czerwone serce – miłość, znak walentynek, znak WOŚP • ALEGORIA • DANEMU OBIEKTOWI PRZYPISUJE SIĘ JAKIEŚ ZNACZENIE,KTÓREGO ODCZYTANIE JEST JEDNOZNACZNE,UTRWALONE TRADYCJĄ, • Np. sowa = mądrość

24. SPOSÓB ODCZYTANIA METAFORY Metafora: Płomień miłości • Znaczenie słownikowe: • Płomień – ogień • Miłość - uczucie • Znaczenie przenośne: • Gorące, wielkie • uczucie miłości

25. FONETYCZNE ŚRODKI STYLISTYCZNE INSTRUMENTACJA GŁOSKOWA • ALITERACJA • TOŻSAMOŚĆ POCZĄTKOWYCH GŁOSEK • W SĄSIADUJĄCYCH WYRAZACH, • Np. zwija się zaułek zawiły • zgubiony we własnych załomach • Józef Czechowicz „Elegia uśpienia” • ONOMATOPEJA • NAŚLADOWANIE DŹWIĘKÓW ZA POMOCĄ WYRAZÓW, • Np. Dość tych arii, dość tych liryk! • Ćwir, ćwir, czyrik, • Czyr czyr ćwiryk! • Julian Tuwim „Ptasie radio”

26. SŁOWOTWÓRCZE ŚRODKI STYLISTYCZNE • WYRAZY ZDROBNIAŁE • ZDROBNIENIA, • Np. „Nowe piosnki sobie tworząc, nie zamykając • Ustek nigdy, ale cały dzień prześpiewając, • Jako więc lichy słowiczek w krzaku zielonym • Całą noc prześpiewała gardłkiem swym ucieszonym” • Jan Kochanowski „Tren VI” • WYRAZY ZGRUBIAŁE • ZGRUBIENIA, • Np. lizus, dzikus, obdartus, brudas, staruch, chłopisko.

27. POWTÓRZENIE • ANAFORA • POWTARZANIE SŁÓW LUB ZESPOŁÓW SŁÓW • NA POCZĄTKU KOLEJNYCH WERSÓW, • Np. „To ja, Kasandra. • A to jest moje miasto nad popiołem. • A to jest moja laska i wstążki prorockie, • A to jest moja głowa pełna wątpliwości.” • Wisława Szymborska „Monolog dla Kasandry” • EPIFORA • POWTARZANIE SŁÓW LUB ZESPOŁÓW SŁÓW • NA KOŃCU KOLEJNYCH WERSÓW, • Np. „I chcesz tu z króla uczynić żebraka? • Już mię z postaci masz prawie żebrakiem. • Jeszcze chcesz serca mego żebraniny?” • Juliusz Słowacki „Lilla Weneda”

28. SYNONIMY • NAGROMADZENIE WYRAZÓW BLISKOZNACZNYCH, • Np. pismo, bazgranina, bazgroły, gryzmoły. • NEOLOGIZMY • STWORZONE NA POTRZEBY UTWORU NOWE SŁOWA, • Np. „Wówczas demon zieleni wszechleśnym powiewem • Ogarnął go, gdy w drodze przystanął pod drzewem, • I wabił nieustannych rozkwitów pośpiechem • I nęcił ust zdyszanych tajemnym bezśmiechem, • I czarował zniszczotą wonnych niedowcieleń, • I kusił coraz głębiej – w tę zieleń, w tę zieleń.” • Bolesław Leśmian „Topielec” • ARCHAIZMY, DIALEKTYZMY, WULGARYZMY.

29. SKŁADNIOWE ŚRODKI STYLISTYCZNE • ANTYTEZA • ZESTAWIENIE PRZECIWSTAWNYCH POJĘĆ, SĄDÓW, • Np. „Potępi was świętoszek, rozpustnik wyśmieje.” • Adam Mickiewicz • PYTANIE RETORYCZNE • TWIERDZENIE W FORMIE PYTANIA, • NIEWYMAGAJĄCE ODPOWIEDZI, • Np. „O rzadki darze przedziwnej wymowy, • Któż ci się oprzeć, któż sprzeciwić zdoła?” • Ignacy Krasicki „Monachomachia”

30. APOSTROFA • BEZPOŚREDNI ZWROT DO PRZEDMIOTU, • POJĘCIA ABSTRAKCYJNEGO, OSOBY LUB BÓSTWA, • Np. „Ty jesteś jak paryska Nike z Samotraki, • o miłości nieuciszona!” • Maria Pawlikowska – Jasnorzewska „Nike” • INWOKACJA • WEZWANIE DO MUZ LUB BOGA Z PROŚBĄ O POMOC • PRZY TWORZENIU DZIEŁA; WYSTĘPUJE NA POCZĄTKU UTWORU, • Np. „Muzo! męża wyśpiewaj, co święty gród Troi • Zburzywszy, długo błądził.” • Homer „Odyseja”

31. WYKRZYKNIENIE • STOSOWANIE ZDAŃ WYKRZYKNIKOWYCH • LUB RÓWNOWAŻNIKÓW ZDAŃ WYRAŻAJĄCYCH UCZUCIA, • Np. „Potęgi! Prawdy! – Życia! – • Promiennych myśli! – Serca bicia! • Natchnienie, co do czynów budzi! – • Natury! – Ludzi!” • L. Sowiński „Do liryków dzisiejszych” • PARALELIZM • UKŁADY ZDAŃ O TAKIEJ SAMEJ LUB PODOBNEJ BUDOWIE, • Np. „Wieczór jest taki spóźniony, • Wicher jest taki zmęczony, (…)” • Kazimiera Iłłakowiczówna „Wieczór”

32. jest nowelą... a życie i tak