WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE

1. WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE Temat: Ochrona praw człowieka

2. Plan lekcji • Pojęcie i geneza praw człowieka • Trzy generacje praw człowieka • Wybrane indywidualne prawa człowieka • Instrumenty ochrony praw człowieka • Organy ONZ odpowiedzialne za ochronę praw człowieka • Ochrona praw człowieka w Radzie Europy – instrumenty i organy • Ochrona praw człowieka w OBWE i Unii Europejskiej – instrumenty i organy • Postępowanie przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka • Ochrona praw człowieka w Polsce

3. Działacz praw człowieka Adolfo Maria Pérez Esquivel Pojęcie i geneza praw człowieka Prawa człowieka są to podstawowe prawa, które przysługują każdemu człowiekowi od momentu narodzin aż do śmierci – niezależnie od jego pochodzenia, koloru skóry, narodowości, płci, religii czy wyznawanych poglądów (uniwersalne) i których nie można się zrzec (niezbywalne). Z samego faktu bycia człowiekiem, niezależnie od władzy państwowej, każdej jednostce przysługują gwarantowane przez państwo prawa wypływające z idei przyrodzonej godności, swobody działania, równości ludzi, braterskiej solidarności oraz sprawiedliwości. Zwyczajowo mówi się o podstawowych wolnościach i prawach człowieka ze względu na ich powszechność, niezbywalność, a tym samym nienaruszalność. Tradycyjnie wymienia się prawa osobiste, socjalne i kulturowe (odzwierciedlające sprawiedliwość społeczną), a także prawa kolektywne (solidarnościowe).

4. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku Pojęcie i geneza praw człowieka Genezy praw człowieka należy się dopatrywać w rozwoju idei praw jednostki obecnej w Dekalogu, rzymskim prawie cywilnym, gwarancjach królewskich w średniowieczu i renesansie, aż po jej rozkwit w okresie oświecenia podczas rewolucji amerykańskiej i francuskiej. Znalazła ona odzwierciedlenie w konstytucjach: amerykańskiej z 1787 roku (wcześniej w Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych), francuskiej z 1791 roku (wcześniej w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela) i polskiej – 3 maja 1791 roku. Rozpowszechnienie idei praw człowieka na całym świecie nastąpiło za sprawą ONZ w II połowie XX wieku. Aktualnie rozwój tej idei polega na tym, że oprócz jednego systemu ogólnoświatowego powstały też systemy regionalne: europejski (składają się na niego 3 podsystemy – w ramach UE, OBWE i RE), afrykański, interamerykański i arabski.

5. Oryginał Konwencji Genewskiej Trzy generacje praw człowieka Podział praw człowieka na 3 generacje został przedstawiony w traktatach międzynarodowych ONZ wywiedzionych z Powszechnej deklaracji Praw Człowieka (1948). Są to Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966) oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturowych (1966). Zapisane tam standardy praw człowieka są uzupełniane o prawa kolektywne, czyli przysługujące zbiorowościom.

6. Trzy generacje praw człowieka I generacja: Prawa indywidualne – osobiste (obywatelskie) i polityczne • prawo do życia, • wolność osobista, • prawo do własności, • prawo do informacji, • tajemnica korespondencji, • bierne i czynne prawo wyborcze, • prawo zrzeszania się, • prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania, • prawo każdego człowieka do uznawania wszędzie jego podmiotowości prawnej, • zakaz stosowania tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania, • zakaz trzymania człowieka w niewolnictwie lub poddaństwie, • zakaz skazywania człowieka za czyn, który nie stanowił przestępstwa w chwili jego popełnienia, • zakaz pozbawiania wolności jedynie z powodu niemożności wywiązania się ze zobowiązań umownych, • prawo skargi na organy państwa.

7. Trzy generacje praw człowieka II generacja: Prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne • prawo do pracy i wynagrodzenia, • prawo do nauki, • prawo do wypoczynku, • prawo do ochrony zdrowia, • prawo do zabezpieczenia społecznego, • prawo do uczestniczenia w życiu kulturalnym, • prawo do korzystania z osiągnięć cywilizacyjnych (postępu naukowego). III generacja: Prawa kolektywne (odnoszące się do jakości życia) • prawo do pokoju, • prawo do demokracji, • prawo do rozwoju, • prawo do zdrowego środowiska naturalnego, • prawo do pomocy humanitarnej.

8. Wybrane indywidualne prawa człowieka Prawo do życia Nakłada obowiązek troski o życie każdej osoby (od urodzenia do naturalnej śmierci) i zakazuje umyślnego pozbawiania życia (brak jednomyślności w sprawach kary śmierci i aborcji. Prawo do wolności Szeroko rozumiana wolność każdego człowieka podlega ochronie, nawet podczas konfliktów wojennych, a przemoc państwowa powinna być minimalizowana do absolutnej konieczności, przy czym niedopuszczalne jest arbitralne pozbawianie wolności, a także poniżające traktowanie więźniów. Prawo do własności Jest podstawą wolnej gospodarki rynkowej i swobodnego przepływu kapitału, może być ograniczane jedynie na mocy wyroków sądowych albo ze względu na ważny interes publiczny.

9. Wybrane indywidualne prawa człowieka Prawo do prywatności Oznacza poszanowanie indywidualności, życia rodzinnego, domu i korespondencji. Prawo do pracy i wynagrodzenia za nią Oznacza swobodę wyboru pracy, wykonywanie jej w bezpiecznych i higienicznych warunkach i za godziwe wynagrodzenie. Prawo do nauki Zapewnia możliwość rozwoju przez zdobywanie wykształcenia, kwalifikacji zawodowych i kompetencji społecznych przez całe życie. Prawo do godnego życia Oprócz prawa do wyżywienia, ubrania, mieszkania oznacza również koegzystencję pokoleń bez konieczności dokonywania dramatycznych wyborów.

10. Działacz praw człowieka, dr Martin Luther King Junior na konferencji prasowej w 1964 Instrumenty ochrony praw człowieka • Karta Narodów Zjednoczonych (1945), • Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948), • Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka (1966), • Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, • Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturowych, • Konwencja w sprawie wyeliminowania wszelkich form dyskryminacji rasowej (1966), • Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (1979), • Konwencja przeciwko torturom i innemu okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu (1984), • Konwencja o prawach dziecka (1989), • Konwencja o ochronie pracowników migrujących i członków ich rodzin (1990).

11. Działaczka praw człowieka, Monika Hauser Organy ONZ odpowiedzialne za ochronę praw człowieka Rada Praw Człowieka z siedzibą w Genewie jest organem pomocniczym Zgromadzenia Ogólnego ONZ, odpowiedzialnym za ochronę praw człowieka. Składa się z 47 członków wybieranych na trzy letnią kadencję przez Zgromadzenie Ogólne. Radę powołano w czerwcu 2006 roku w miejsce działającej od 1946 roku Komisji Praw Człowieka. Rada przyjęła wszystkie jej zadania, a dodatkowo została wyposażona w narzędzia mające zwiększyć efektywność jej działań. Głównym zadaniem Rady Praw Człowieka jest wspieranie powszechnego poszanowania oraz ochrona praw człowieka i podstawowych wolności. Do jej szczegółowych zadań należy: • przedstawianie zaleceń Zgromadzeniu Ogólnemu, by zapewnić dalszy rozwój prawa międzynarodowego chroniącego prawa człowieka, • wspieranie realizacji zobowiązań podjętych przez państwa w kwestii przestrzegania praw człowieka, • dokonywanie okresowych przeglądów dotyczących wypełniania przez każde państwo zobowiązań w dziedzinie praw człowieka,

12. Działaczka praw człowieka, Wangari Maathai Organy ONZ odpowiedzialne za ochronę praw człowieka • opracowywanie rekomendacji na podstawie dokonywanych przeglądów, • szybkie reagowanie na poważne i masowe naruszanie praw człowieka, • rozwijanie dialogu i współpracy mającej na celu zapobieganie naruszaniu praw człowieka, • bliska współpraca z rządami, organizacjami regionalnymi i instytucjami zajmującymi się prawami człowieka i społeczeństwem obywatelskim, • składanie corocznych raportów na forum Zgromadzenia Ogólnego. Komitety traktatowe to Komitet Praw Człowieka, Komitet Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych, Komitet przeciwko Torturom, Komitet do spraw Dyskryminacji Rasowej, Komitet do spraw Likwidacji Dyskryminacji Kobiet, Komitet Praw Dziecka oraz Komitet do spraw Ochrony Praw Wszystkich Pracowników – Migrantów i Członków ich Rodzin. Te organy zostały powołane na mocy konwencji uchwalonych przez ONZ, a ich celem jest nadzorowanie wykonywania przez państwa postanowień poszczególnych konwencji.

13. Rada Bezpieczeństwa ONZ Organy ONZ odpowiedzialne za ochronę praw człowieka Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych do spraw Praw Człowieka (UNHCHR) odpowiada za koordynowanie działalności ONZ w dziedzinie praw człowieka. Do jego zadań należy promowanie i zapewnienie stosowania praw człowieka w świecie, promocja i koordynowanie współpracy międzynarodowej, pomoc przy opracowywaniu nowych instrumentów ochrony praw człowieka, śledzenie naruszeń praw człowieka na świecie, a także reagowanie na te naruszenia. Międzynarodowy Trybunał Karny to organ utworzony w 1998 roku do sądzenia najcięższych zbrodni, takich jak ludobójstwa, zbrodnie przeciwko ludzkości i zbrodnie wojenne. Trybunał składa się z 18 sędziów wybieranych przez państwa, które uznały jego jurysdykcję.

14. Ochrona praw człowieka w Radzie Europy – instrumenty i organy • Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (1950), • Europejska Karta Społeczna (1961), • Europejska konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu (1987), • Europejska konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych (1995), • Konwencja o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej w odniesieniu do zastosowań biologii i medycyny (1997), • Europejska konwencja o obywatelstwie (1997). Europejski Trybunał Praw Człowieka jest międzynarodowym sądem obejmującym te państwa członkowskie Rady Europy, które złożyły stosowne deklaracje (Polska jest jednym z 46 takich państw). Trybunał ten nie jest jednak Organem Rady Europy. Został powołany na mocy europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, a jego zadaniem jest stanie na straży zapisanych w niej praw.

15. Ochrona praw człowieka w Radzie Europy – instrumenty i organy W wypadku naruszenia postanowień Konwencji przez państwo członkowskie skargę do ETPC może wnieść obywatel danego państwa (także osoba przebywająca na jego terytorium lub grupa obywateli), organizacja pozarządowa po wyczerpaniu możliwości odwoławczych w kraju, a także inne państwo. Jest to element kontroli ukierunkowanej na przywrócenie naruszonego standardu. Sprawy rozstrzygają sędziowie po jednym z każdego państwa, które podpisało konwencję. Mimo że sędziowie są zgłaszani przez państwa, są w pełni niezależni i nie reprezentują interesów państw, z których pochodzą. Są oni nieusuwalni i nie mogą piastować innych stanowisk. Wpływające do trybunału sprawy są rozstrzygane przeważnie na jawnych rozprawach. Po zarejestrowaniu skargi, zbadaniu jej dopuszczalności oraz próbie polubownego załatwienia dochodzi do rozstrzygnięcia skargi przez jeden ze składów – Izbę lub wyjątkowo w trybie odwoławczym – przez Wielką Izbę. Orzeczenia Trybunału są publikowane, a po uprawomocnieniu podlegają wykonaniu – nad czym czuwa Komitet Ministrów RE.

16. Działacz praw człowieka, Latos Lubonia Ochrona praw człowieka w Radzie Europy – instrumenty i organy Komisarz Praw Człowieka to urząd, który powstał w 1999 roku. Głównym zadaniem Komisarza jest dbałość o respektowanie praw człowieka. W zakres jego obowiązków wchodzi również udzielanie informacji oraz pomocy w pracy krajowym rzecznikom praw człowieka lub innym podobnym instytucjom, które są powoływane w poszczególnych krajach do ochrony praw obywatelskich. Komisarz śledzi i ustala braki w prawodawstwie państw członkowskich w zakresie ochrony praw człowieka. Ma ponadto prawo do przedkładania raportów dotyczących konkretnych kwestii do Komitetu Ministrów lub Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy. Jednostki organizacyjne Trybunału Praw Człowieka • Zgromadzenie Plenarne (wszyscy sędziowie), • Wielka Izba Trybunału (17 sędziów), • Izba Trybunału (7 sędziów), • Komitet Trzech Sędziów.

17. Ochrona praw człowieka w Radzie Europy – instrumenty i organy Skarga indywidualna Skargi indywidualne do ETPC mogą dotyczyć wyłącznie spraw leżących w kompetencjach władz publicznych, m.in.: • okrutnego traktowania osób przebywających w zakładach karnych, • dyskryminacji ze względu na orientację seksualną, • naruszenia praw własności, • wolności prasy, • nieuzasadnionego pozbawienia wolności, • braku dostępu do sądu i sprawiedliwego procesu, • praw do opieki nad dziećmi.

18. Ochrona praw człowieka w OBWE i Unii Europejskiej Prawa człowieka w OBWE System ochrony praw człowieka w ramach OBWE jest ukierunkowane na te prawa, które umożliwiają pokojową koegzystencję i podejmowanie działań zmierzających do rozwiązywania konfliktów. Mieści się on w „trzecim koszyku”, obecnie zwanym „ludzkim wymiarem” OBWE. Ten „ludzki wymiar” oznacza polityczne zobowiązania państw uczestniczących w OBWE do zapewnienia pełnego praw i podstawowych wolności człowieka oraz przestrzegania zasady praworządności. Niezwykle ważne jest też wdrażanie zasad demokracji, budowanie, umacnianie i ochrona instytucji demokratycznych, a także promowanie tolerancji na obszarze działalności całej OBWE. W Karcie Paryskiej z 1990 roku zamieszczono zasadę, że przestrzeganie praw człowieka jest sprawą bezpośrednio dotyczącą wszystkich członków tej organizacji.

19. Ochrona praw człowieka w OBWE i Unii Europejskiej Szczególne znaczenie w przekształceniu KBWE miał szczyt w Helsinkach w 1992 roku, który określił cele poszanowania praw i podstawowych wolności człowieka jako niepodważalne, włącznie z prawami mniejszości narodowych. Organy OBWE stojące na straży praw człowieka Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka to instytucja działająca od 1990 roku. Do jej głównych zadań należy nadzór nad przeprowadzeniem wyborów w państwach o krótkich tradycjach demokratycznych, organizowanie seminariów, zbieranie informacji o sytuacjach kryzysowych. Wysoki Komisarz OBWE do spraw Mniejszości Narodowych to instytucja, która działa od 1992 roku i uzupełnia działalność Biura. Jego celem jest zapobieganie konfliktom etnicznym poprzez wskazywanie Wysokiej Radzie potencjalnych źródeł konfliktu.

20. Ochrona praw człowieka w OBWE i Unii Europejskiej Prawa człowieka w Unii Europejskiej W strukturach Unii Europejskiej ochroną praw człowieka zajmują się przede wszystkim Parlament Europejski, Trybunał Sprawiedliwości oraz Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich, Kompetencje tych instytucji odnoszą się do sytuacji, gdy instytucja lub organ wspólnotowy dopuściły się naruszenia praw człowieka, Punktem odniesienia są podstawowe prawa Unii, które obejmują także prawa człowieka. Traktat z Maastricht wprost stwierdza, że „Unia respektuje podstawowe prawa zagwarantowane w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności”. Znalazło to potwierdzenie w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości , który często odwołuje się do postanowień tej Konwencji, służąc w ten sposób ochronie praw człowieka. Odwołuje się też do gwarancji zawartych w traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską, a w zakresie polityki społecznej uwzględnia prawa zapisane w Europejskiej Karcie Socjalnej i we Wspólnotowej Karcie Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników.

21. Ochrona praw człowieka w OBWE i Unii Europejskiej Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich Urząd Europejskiego Rzecznika praw Obywatelskich powstał w 1995 roku. Główne cele działalności Rzecznika to ochrona praw zamieszczonych w Karcie Praw Podstawowych, zapewnienie otwartej, odpowiedzialnej i przejrzystej administracji, zbliżenie UE do obywatela, poprawienie jakości usług świadczonych przez instytucje, gwarancja praworządności, ochrona praw pracowników unijnych. Jego głównym zadaniem jest rozpatrywanie skarg dotyczących tzw. „złotego zarządzania”, błędów i nadużyć instytucji unijnych. Rzecznik rozpatruje skargi dotyczące działania wszystkich organów UE, z wyjątkiem Trybunału Sprawiedliwości i Sądu pierwszej Instancji. Siedziba Rzecznika mieści się w Strasburgu. Od 2003 roku Europejskim Rzecznikiem Praw Obywatelskich jest Nikiforos Diamandouros, (gr.Νικηφόρος Π. Διαμαντούρος).Nie ma on uprawnień do rozstrzygania skarg na władze państwowe, regionalne czy samorządowe. Rzecznika wybiera Parlament Europejski. Pierwszym rzecznikiem był w latach 1995-2003 Fin Jacob Söderman.

22. Postępowanie przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka Skarga indywidualna Skarga międzypaństwowa Izba Trybunału (badanie dopuszczalności skargi) Skarga niedopuszczona – zakończenie sprawy Komitet Trzech Sędziów Dopuszczenie skargi Jednomyślna decyzja o odrzuceniu skargi Ustalenie faktów i negocjacje ugodowe Zawarcie ugody, zakończenie postępowania Brak ugody – dalsze postępowanie Orzeczenie Trybunału Oddalenie wniosku, utrzymanie w mocy orzeczenia Izby Możliwość odwołania się Rozpatrzenie wniosku przez 5 sędziów Komitet Ministrów Nadzór nad wykonaniem orzeczeń Uwzględnienie skargi Wielka Izba Trybunału - rozprawa Ostateczne orzeczenie Trybunału

23. Ochrona praw człowieka w Polsce System ochrony praw człowieka tworzą: • TrybunałKonstytucyjny (bada wydawane akty prawne, rozpatruje skargi konstytucyjne) • Rzecznik Praw Obywatelskich (stoi na straży przestrzegania praw człowieka) • Sądy powszechne i administracyjne (gwarantują przestrzeganie praw w orzecznictwie) • Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (stoi na straży wolności słowa i prawa do informacji) • Organizacje pozarządowe (monitorują, edukują, uświadamiają problemy, opiekują się np. uchodźcami) • Czerwony Krzyż (1864) • Amnesty International (1961) • Międzynarodowa Helsińska Federacja Praw Człowieka (1982)