Cb . 17 Crosáileacha Géineolaíochta

1. Cb. 17 CrosáileachaGéineolaíochta Speirmchillhaploideach(n) le 23cromasóim Siogóitdiplóideach (2n) le 46 cromasóim a déanfaidhdeighilttríMHIOTÓISchunleanabh a dhéanamh. Ubhchillhaploideach(n) le 23 cromasóim

2. Géineolaíocht Staidéararoidhreacht & eagsúlachtibplandaí & ainmhí • Le foghlam: • Tearmaí a bhaineann le géineolaíocht • Na Crosáileacha: • CrosáilMonahibrideach (aontréith) • CrosáilDéhibrideach (dhátréith) • Comhceannasacht (Incomplete Dominance) • Nascadh • Gnéas- Nascadh(m.s.Dathdhaille& Haemaifilia) • Na 2 Dlithe Mendel: • Dlí an Leathscartha (Law of Segregation) • Dlí an Saorsortála (Law of Independent Assortment) http://www.youtube.com/watch?v=K3F5BV82Lg8 ‘Story of inheritance’

3. Gaiméití- nagnéaschealla Cad iad?CeallaHaplóideacha(n)atá in anncomhtháthú (fuse) chunsiogóit a cruthú. Toirchiú (fertilisation)= teacht le chéilegaiméitfirinn & gaiméitbaineannchuncealld’aonánnua a cruthú(siogóit).

4. Crómasóm= structúirinabhfuilnagéinte (DNA) le fáilsanúicléas. Crómasóm= ____% ____ & ___% próitéin (históin). • Líonseastacrómasóminúicléasgachcill • maidir le gachaonorgánach, m. sh • tá ___ chrómasóimingachcill* san duine.

5. Géin= cuid den DNA a thugann an cód do thréith (phrótéin) áirithe. • Géin • Le fáilarnachrómasóim • Bíonnsuíomhcinnteag • gachgéinar an crómasóm,anlócas ar.

6. Crosálacha.. Sa Ghéineolaíocht: • úsáidtearlitireachachun • cuirsíosargéin/tréith. • Bíonn2 ‘litir’ againn le haghaidhgachtréith/geinatáagainn- cenfáth?? Rialacha- • úsáid an ceannlitir don géinceannasach. (m.s.másrud é go bhfuilsúileDonnceannasacharsúileglasaúsáidlitir‘D’ chuncuirsíosarna 2 dath. • Is féidirlinn 2 ‘foirm’ do gachgéin a bheith ann. Ceannceannasachnóceanncúlaitheach. Úsáidceannlitir don foirmceannasach- donn= ‘D’ & litreachcásíochtar (lower case) don foirmcúlaitheach- glas= ‘d’.

7. Cleactadh! Cad iadnalitireacha a d’úsáidfásna cásannaseo a leanas? m.s.Tásúiledonnceannasacharsúilegorma. Litirchuncuirsíosar an géinseo? D nó d súiledonn? ‘D’ Súilegorma? ‘d’ ; Sampla2-TáLoigíní (dimples) ceannasachtharganlogíní a bheithagat. Roghnaigh an litir a d’úsáidfáchuncuirsíosar an géinseo?_____ Chun cuirsíosar an form ceannasach? _______ (iii) Chun cuirsíosar an form cúlaitheach? ______

8. Ailléilí:Foirmeachadifrúile den ghéinchéanna ar an lócas céannaar crómasóm hómalógacha. An géin do dathsúile, Tá 2 foirm ‘ailléilí’ difrúilag an péirecromasóimseo. http://www.youtube.com/watch?annotation_id=annotation_768817&feature=iv&src_vid=S7o6aampzaA&v=WVCz-MI9mmo

9. Péirecromasóim- HeitrisigeachnóHómaisigeach I gcilldhioplóideachbíonn ____ chóipde gachgéin. Máailléilíionanna (identical) iad, deirtear go bhfuilsiadhómaisigeach. Máailléilíéagsúlaiad, deirtear go bhfuil an chill heitrisigeach

10. Hómaisigeach: Dháailléilionanna (identical) arnacrómasómm.sh DD nódd • (HómaisigeachCeannasach(DD) nócúlaitheach(dd) ). • Heitrisigeach:Dháailléilléagsúlaarnacrómasóimhómalógacha m. shDd Obairranga- Q12 (b) 2006

11. Crómasóm hómalógacha: Péirí crómasóm ar a bhfuil na géinte ailléilleachacéanna. Sa chill dhioplóideach (2n)bíonn 2 cóipgachcrómasóm, (iompraíonnsiadgéinte do natréithecéanna). Bíonnailléil do nagéinteceannasachnócúlaitheach….

12. Íomha ó micreascóipleictrónachinataispéntarna 23 péireCromasóimHómalógachaa mbíonn I ngach* chill an duine. Céninscne (gender)atáag an duineseo?

13. Is féidirgéinteéagsúla a bheith i láthair i gcill ach nígá go n-úsáidíiad go léir. Nuair a úsáidtear an ghéinléiríteartoradhnagéinte i bhfoirmpróitéin. (d)LéiriúGéine: An próiseasinagcuirtear an t-eolasatásaghéin i láthairibhfoirmpróitéine Trascríobh Aistriú

14. Ceannasach: Tréith a léirítear nuair a bhíonn an ailléil i láthair(sa staid hómaisigeach nóheitrisigeach). MM nó Mm Cúlaitheach: Tréithnachléirítearnuairnach mbíonn ach ailléilamháiniláthair. (Sa staid hómaisigeachamháin a léirítear an tréith) mm Ceannasachnócúlaitheach??? Gruaigrua loigíní Suilegorma Breichne: Maotháncluaise – saornóceangailte

16. ACHOIMRE- • Ingenetics genes are represented by letters. • There are usually 2 different types of the same gene; one is dominant and one is recessive. An example of this is: T is a gene for tall and t is a gene for short. • The two versions of the same gene are called alleles. • The two alleles are found at the same position, or locus, on the chromosome.

17. Géinitíopa: orgánachnuadéanta de bharrnagéinteatáaige/aici Féinitíopa: tugtar an féinitíopaarnatréithefisiciúla a fheictear san orgánach.

18. Ceist: (2010) Déanidirdhealúidirnapéirítéarmaíseo a leanastríabairtamháin a scríobhidtaobhgachball arleith de gachpéire. • Haplóideachagusdioplóideach. (ii) Homaisigeachagusheitrisigeach. (iii) Géinitíopaagusfeinitíopa.

19. An tearmaíocht! Crómasómhómalógacha: Péirícrómasómar a bhfuilnagéintecéanna Lócas: suíomhcinnteaggachgéinar an chrómasóm. Ailléil:Foirmeachaailtéarnacha den ghéinchéannaar an lócascéannaarcrómasómhómalógacha Hómaisigeach: Dháailléilionanna: BB nó bb Heitrisigeach:Dháailléilléagsúla: Bb Ceannasach: Tréith a léirítearnuair a bhíonn an ailléililáthairsa staid hómaisigeachnósa staid heitrisigeach Cúlaitheach: Tréithnachléirítearnuairnach mbíonn ach ailléilamháiniláthair. Is sastaid hómaisigeachamháin a léirítear an tréith. Géinitíopa: orgánachnuadéanta de bharrnagéinte, liostanagéin Féinitíopa: tugtar an féinitíopaarnatréithefisiciúla a fheictear san orgánach de bharr an ghéinitíopaagusnatimpeallachta. Gaiméití: ceallaíhaplóideachatá in anncomhthathú (23 cromasóim)

20. Na 5 cinéalcrosálachagéinteacha le foghlam • Monahibrideach* • Déhibrideach • Comhceannasacht* • Nasctha • Gnéas-nasctha Árdleibhéal Árdleibhéal

21. Obairranga 1. Obairgrúpa- agúsáidnapíosaícartclároibrighamach: 1. An cinealdathsúile/gruaige a mbeidh de thoradhcomhtháthú an speirm & an ubhatáag do bord. 2. Seas óscomhar an rang & tabhair do chuidfreagraí. An Geinitíopa Féinitíopa ?

22. ObairRanga 2- Oibrighamach (ó do tuistí) conasa bhfuairtú DO dathsúile??? Buneolas: SúileDonn/Glas/ LiathceannasachtharSúileGorma.

23. (1) CrosáilMhonaihibrideach: féachaintartreithAMHÁIN a d’fheadfácuiraraghaidhm.s.dathsúile • Smaoinaigh: • FaigheannanaGaiméití CÓIP AMHÁIN do gachgéin= ailléil (litir) amháin • Hómaisigeach: Dháailléilionannaarnacrómasómhómalógacha m.sh BB nóbb • Heitrisigeach:Dháailléilléagsúlaarnacrómasóimhómalógacha m. shBb

24. Cleachtadh 1! • Líon an boscashíos: Seoeolasfaoidathgruaig (ruavsdonn, donnceannasach) Tuistí: BB & bb Gaiméití: Sliocht F1: Freagraí: Géinitíopa F1: ____________ Féinitíopa F1:_____________

25. I bplandaíáirithe, tábláthannadeargceannasacharbláthannabuí. Mácrosáiltearplandahómaisigeachceannasach le plandahómaisigeachcúlaitheach: 1. An litirchunbláthdearg a léiriú ____ 2. Géinitíopa an plandahómaisigeachceannasach ____ 3. Féinitíopa an plandahómaisigeachceannasach _______ 4. Géinitíopanagaiméití a dhéanannsé ____ 5. Féinitíopa an plandahómaisigeachcúlaitheach ________ 6. Géinitíopa an plandahómaisigeachcúlaitheach ____ 7. Géinitíopanagaiméití a dhéanannsé ____ Mághintear 100 planda, cémhéad a bheadh (i) Dearg ____ (ii) Hómaisigeachcúlaitheach ____ Obairroimhaire: http://biology.clc.uc.edu/courses/bio105/geneprob.htm

26. Ceist1:Máphosann fear le súilegorm bean atáheitrisigeachigcóirsúiledonn, cad iadnagéinitíopa & féinitíopa a d’fhéadfadh a bheithag a bpáistí?(donnceannasach) Freagra:

27. Ceist 2: I piseanna, tásíoltaglas (G) ceannasach& síoltabuí (g) cúlaitheach. Crosáiltearplandaíonphóraithe (pure breeding) glasle plandaíonphóraithebuí. • Cad iadnatorthaíféideartha san crosáilseoagussan glúin(F1) & an F2 mátharlaíonnféinpailiniú?

28. Cleachtadh3:Lean an ‘foirmle’ ceannaarís leis an eolasseofaoibreichne (freckles): Tuistí:Ff & FF nó

29. Cleachtadh4: Lean an ‘foirmle’ ceannaarís leis an t-eolasseofaoidathsúile: BíonndathgruaigeDonnceannasachthargruaigrua. Tátuismeothóiramháinhomasígeachceannasach& ceanneileheitreasíogach don dathgruaige.Faigh an F1/sliocht 1 : • Tuistí: & • Gaiméití: • F1/Sliocht 1:

30. Ceist 5. Ailbíneachas(Albinism): Feictearailbíneachassa staid hómaisigeachcúlaitheachamháin. Mátáleanbh le ailbíneachasaggnáththuistí, cad égéinitíopanathuistí? Céndóchúlacht a Bhíann go mbeadhleanbh le ailbíneachasacu?

31. StaidéarGinealach(Pedigree studies) Crannteaghlaigh a dhéananncur síosartréitheoidhreachta a tharlaíonnituismitheoirí & an sliocht ó ghlúin go glúin

32. Cros. 2. Comhceannasacht: Níbhíonnaon den dáailléilceannasach. BíonnFéinitíopaidirmhéanachann (hybrid) le meascánna 2 dath. (1)Bógearr-adharcach: DeargRR (dath an cóta) Bánrr RuánachRr (2)BláthsrubhDearg RR (snapdragon): Bánrr (dath an bláth) Bán-deargRr

33. Ceist1: I bóáirithe, tánaailléilíigcóirdath an chóta, dearg(D)agusbán (d) comhceannasach& bíonndathruánacharbóatáheitrisigeach (Dd). Crosáiltearbódearg le bóbán, céntorthaí a bheidhann? Géínitíopanatuistí: DD x dd Gaiméití: D agusd F1 Géinitíopa: Dd F1 Féinitíopa: dathruanach

34. Ceist2: Bíonncomhceannasaíocht le fheicáilsabhláthphlánda ‘snapdragon’ i.e. sastáidheitrisíogach (Rr) bíonnsíbándearg. Tabhair an féinitíopa & géinitíopa do nacrosálachaseoleanas: • Plándabánle plándadearg • Beirtplándabándearg *gnáthrialacha I gceist ACH tabhairfaoi n-aire go bhfuilcomhceannasaíochtsa ‘mix’ anoisfresin

35. 3. Anois, crosáiltear F1 x F1,céntorthaí a bheidhann? Tuistí: x Gaiméití: F2Géinitíopa: Féinitíopa: Bain úsáid as Cearnóg Punnet chun an ‘mata’ a dhéanamhanseo

36. DearbhúInscne(gender) • _______péirecrómasómigcilldioplóideachdaonna. • Tá22 péireuasóm (autosomes) &péireamháingnéaschrómasóim. • Na gnéaschrómasóim a rialaíonninscne. • 2 chrómasómsabhaineannXX. • Crómasómmór& ceannníoslúsabhfirinnar a dtugtarXY.

37. I rithméóissnaUirí (testes) déantarspeirmeacha le X crómasóm & speirmeachainambíonnY crómasóm. • Is é an firinn a dhearbhaíonninscne an pháiste. • Iompraíteargéinteáirithear an X & Y crómasómamháin. Deirteargurgéintegnéas-nascaitheiadseo. X X X X Y X Y http://biology.slss.ie/resources/Monohybrid%20crosses.pdf Harry potter genetics

38. Árd (e) Gregor Mendel “Athair an Géineolaíocht” Rinne Mendel a chuidoibre le plandaípise. Cénfath? Déanannpiseannaféinphailniú (ganfeithidí), mar sin níthagannpailin ó phlandaíeilechun an phis a phailniú – plandaííonphóraithe (pure-bred).

39. 2. Fásannplandaípise go tapaidh, mar sin bhí torthaíaige go tapaidh. 3. Bhítréithe an-éagsúl & inaitheanta go héascaagnaplandaí M.S. dathpiotail, fad gas…

40. Na 7 tréithe a rinneséstaidéirorthusnapíseanna Síolta: mín v rocacha Bui v glas ArdvAbhcach Cochaillíglasavbuí

41. Turgnamh Mendel: • Chrosáilséplandaardíonphóraithe le planda • abhcach (dwarf) íonphóraithe. • Bhí an chéadglúin(F1) go léirard. • Ach nuair a ligsé do naplandaíseoféinphailniú, • fuairsé 787 plandaíardagus 277 abhcachsadara • glúin (F2). • Seocóimheas 3:1. • Q.Cada raibh an tréitha rinneséstaidéararshuas? CrosáilMhonaihibrideach: crosáilinabhféachtar/déantarstaidéirartréithshingilsan orgánaigh.

42. Ard Abhach Tuistí Gaiméití Geinitíopa:Tt Féinitíopa: Tall (Ard) Sliocht F1 Sliocht F2

43. ConclúidíMhendel: • I ngachplandatádhá‘fhachtóir’ a • rialaíonn an tréith, na _________. • Iompraíonnnagaiméitínatréitheseoach níbhíonn ach ‘fachtóir/ _______’ amháiningachgaiméit.(meóis) • D’fhéadfachfhoirmailtéarnacha de gachfachtóirbheithann – __________ & ___________.

44. (ÁRD) Dlí an Leithscartha (Mendel’s 1st law, Segregation) = I ngachorgánachtádháailléildo gachtréith. Scarannnaailléilíseoisteachsnagaiméitínuair a fhoirmíonnsiadsatreo is nachmbíonn ach ailléilamháiningachgaiméit.

45. Dlí an Leithscartha Scaranncrómasóm hómaisigeachónachéile A A a a méóis Gaiméití le ailléil amháinde gach péire. Crómasómhómaisigeach le péireailléilí

46. (árd) (Cros.3) CrosálachaDéhibrideach D’fhéach Mendel ardháthréithle chéilefresin – an chrosáildhéhibrideach. m.s: Tuistí: Ard, DeargxAbhcach (Abh), Bán F1:Ard, Dearg F2: Ard, dearg (9) Ard, bán (3) Abh, dearg (3) Abh, bán (1) Mar tuistí Martuistí Athchuingreacha

47. Tuistí: Tall, Red x dwarf, white Géinitíopa: TTRR ttrr Gaiméití: TR tr F1 Géinitíopa: TtRr F1 Féinitíopa: Tall, Red F1 x F1 géinitíopa: TtRrxTtRr Gaiméití F2: TR, Tr, tR, tr TR, Tr, tR, tr

48. San crosáilseo, fananndhátréithe (airde& dath) le chéilesasliocht F1, ach scarannsiadónachéile & iompraíonnsiadgo neamhspleáchsacéadghlúineile (F₂). • Conclúidíóncrosáildhéhibrideach: • Bíonnplandaí F1 go léirArd & Dearg, dábhrí sin, táArdceannasacharabhcach & deargceannasacharbán. • Plandaííonphóraitheiadnathuistí, (hómaisigeach). • Is iadTTRR&ttrrgéinitíopanathuistí. Na gaiméitínáTRagustr

49. Conclúidíóncrosáildhéhibrideach: • Géinitíopa F1 ná: TtRr(heitrisigeach). • Bíonnnaceithretréith is féidir a bheithann le fheicéailsasliocht F2i.ecinéalthuistíagusathchuingreacha (recombinants). • Chun an toradhseo a fháil, caithfidhnaplandaí san F1 4 cinéalgaiméití a dhéanamhi • mhinicíochtcothrom (equal frequencies). • Na gaiméitíná – TR, Tr, tR, tr.

50. Is air seo a bhunaigh Mendel an daradlíaige, DlínaSaorshortála. Dlínasaorshortála: Is féidir le gach ball ibpéiríd’ailléilí (nógéinte) comhcheangailganairdle ceannarbith de péired’ailléilíeile. (Law of independent Assortment): During gamete formation, either one of a pair of alleles (genes) may enter a gamete with either one of another pair of alleles.)