İLK KELAMİ TARTIŞMALAR VE İLK KELAMİ ESERLER

1. İLK KELAMİ TARTIŞMALAR VE İLK KELAMİ ESERLER Prof. Dr. Sönmez KUTLU ANKARA ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ İSLAM MEZHEPLERİ TARİHİ ÖĞRETİM ÜYESİ

2. İlk Kelami Problemler • Cemel ve Sıffîn sonrasında tartışılan ilk problemler: • iman, küfür, büyükgünah, müminfasık, kadervesiyasiliderlikleilgiliproblemler, • Emevidöneminin en ateşlitartışmalarıydı. • Bu tartışmalar sonucunda Haricilik, Mürcie, Şia ve Mutezile ortaya çıktı

3. Emeviler Dönemi İlk Kelami Metinler • HariciNafi b. el-Ezrak’ınmuhaliflerineyazdığımektuplar; • HariciSalim b. Zekvan’ınSîreadlıeseri, • MürciiHasan b. Muhammed’inİrcâRisalesi; • Hasan Basri, Ömer b. AbdilazizveGaylaned-Dımeşkî’ninKaderleilgilirisaleleri; • EbûHanife’yenisbetedileneserler; • Hişamb. HakemvediğerbazıŞiialimlerinİmametkonusundayazdığıeserler • MutezilialimlerinTevhidveadaletbaştaolmaküzerebeştemelesaslarıylailgiliyazdıklarıilkmetinlersayılabilir.

4. Abbasiler dönemi tedvin çağında Kelami metinler • Mutezili alimlerin eserleri • Hadis TaraftarlarınınKitabu’l-İman, Kitabu’t-Tevhid, Kitabu’s-Sünne, Risaletü’l-‘Akidebaşlığıaltındaakaidedairyazdıklarıeserler • Kelamilmininoluşmasındaönemlibiryeresahiptir.

5. Akide Türü Eserler • a. Ebu Hanife (ö. 150/767)’ye nispet edilen eserler: el-Fıkhu’l-ekber, el-Fıkhu’l-ebsat, er-Risâle, el-Alim ve’l-Müte’allimve el-Vasiyye • Daha sonraki akide türü kitaplar: • b. Ebu Cafer et-Tahâvi (321/933), Akaid • c. Hakim es-Semerkandî (342/953), Sevadü’l-A’zamfi’l-Kelâm • d. Ömer en-Nesefî (537/1142), Akaid • e. İbnArabi (638/1240),Akidetü’l-Avam Kelime-i Şehadet tefsiri • f. İbnHâcib (646/1248): Akaid • g. Cüveynî (478/1085): Akîdetü’n-Nizâmiyye • h. Ebu Muhammed Yunus b. Yusuf eş-Şeybanî (619/1222): el-Akâidü’ş-Şeybâniyye (Kadiri tarikatı mensubu) • i.Adüdiddinel-Îcî (816/1413):Akâid • İbnDakîk el-‘Îd (702/1302): Akaid • I. Muhammed b. Yusuf es-Senûsi (895/1490): Akaid • k. Ubeydullah b. Muhammed Abdülaziz es-Semerkandî: el-Akîdetü’z-Zekiyye

6. Akaid edebiyatı • Ebü’l-Leyses-Semerkandî’nin(ö. 373/983) el-Akîde’si; • Cüveyni’nin(ö. 478/1085) el-Akîdetü’n-Nizamiyye’si; İbnTumert’in (ö. 524/1130) el-Akîde’si; • Ebü’l-Berekaten-Nesefî’nin (ö. 710/1310) el-‘Umde fi’l-Akâid’i; • Nesefî’nin(ö. 537/1142) el-Akâid’i; • İcî’nin(ö. 816/1413) el-Akaidü’l-Adudiyye’si; • Senusî’nin (ö. 895/1490) Akâid’i; • Birgivî’nin(ö. 981/1573) el-Vasiyye’si; • Lekânî’nin(ö. 1078/1668) Cevheretü’t-Tevhid’i,

7. Ehl-i Sünnet’inKelami Eserleri • Kelamilmi, Ehl-i sünnetçevrelerinde, bağımsızbirilimolarakgerçekhüviyetine III./IX Asrınsonları IV./X AsrınbaşlarındaBasralıEbu’l-Hasan el-Eş’arî ( 324/935-6) veSemerkantlıEbûMansûrel-Mâturîdî (333/944/5)’ninçabalarıylakavuştu. • el-Eş’arî (324/935-936), Kitâbü’l-İbânean Usûlü’d-Diyâne • EbûBekrel-Bakıllânî (403/1012/13):Temhîd • Ebû’l-Meâliel-Cüveynî ( 478/1085-86): Kitâbu’l-İrşâdveKitâbu’ş-Şamil • Gazâlî( 505/1111): el-İktisadfi’l-İtikad • Fahruddîner-Râzî(606/1209): el-Mahsûl • el-Maturidi(333/944): Kitabu’t-Tevhîd • Ebu’l-Kasım el-Hakîmes-Semerkandî (324/953-54):es-Sevâdu’l-A’zam • EbûHafs Ömer en-Nesefî ( 537/1142-43): UmdeAkîdetiEhl-i Sünneve’l-Cemaa • Ebû’l-Muînen-Nesefi (508/1115):et-Tabsıra

8. Ebu Hanife Fıkhu’l-Ekber • İslâm İnanç Esasları El Kitabı, ed. Şaban Ali Düzgün, Grafiker Yayınları, 1. Baskı, Ankara 2013. 301-306 ss. (Çev. Mustafa Öz)

9. Fıkhu’l-Ekber’in İçeriği 1 • 6 İman esası tevhidin aslıdır. • Allah sayı yönüyle değil ortağı olmaması yönüyle birdir. • Allah’ın zatî ve fiilî sıfatları vardır. • İsim ve sıfatlar sonradan yaratılmış değildir. • Kur’an Allah kelamıdır. Kur’an telaffuzumuz, yazmamız ve okumamız mahluk, fakat Kur’an mahluk değildir. • Allah bir şeydir (varlık)tır. • El, yüz ve nefis gibi sıafatlar onun keyfiyetsiz sıfatlarıdır. Onun eli kudreti veya nimeti denilemez. • Allah eşyayı bir şeyden yaratmadı. • Allah’ın Levhi mahfuzdaki yazısı, hüküm olarak değil vasıf olarak yazılıdır. • Allah insanları küfür ve imandan hali olarak yaratmıştır. Sonra onlara hitap ederek emretmiş veya nehyetmiştir. • Allah kullarından hiç birisini iman veya küfre zorlamamış, onları mümin veya kafir olarak yaratmamıştı. • Küfür, kafirin; iman müminin kendi fiilidir.

10. Fıkhu’l-Ekber İçeriği 2 • İman ve küfür kulların fiilleridir. • Kulların bütün fiilleri hakikaten kendi kesbleri/kazançlarıdır. • Onların yaratıcısı Allah’tır. • Masiyetler Allah’ın rızası ve emri değildir. • Peygamberler büyük ve küçük günahlardan masundur. Fakat sürçme ve hataları olmuştur. • Fazilet sırası Hz. Muhammed Ebu Bekir, Ömer, Osman ve Ali şeklindedir. • Hepsine sevgi ve saygı duyarız, hepsini hayırla anarız. • Bir Müslümanı, helal saymaması şartıyla, büyük günahlardan birsini işlemesiyle kafir saymayız. • Büyük günah işleyenden iman ismini kaldırmayız, ona gerçek anlamda mümin deriz. • Günahlar mümine zarar vermez demeyiz. Keza günah işleyen Cehennem’e girmez de demeyiz. • Allah’a ortak koşmak ve küfür dışında, büyük ve küçük günah işleyen, fakat tevbe etmeden mümin olarak ölen kimsenin durumu Allah’ın dilemesine bağlıdır. Dilerse ona Cehennemde azab eder, dilerse affaderve hiç azaba uğratmaz. • Her hangi bir amele riya karıştırğı zaman, o amelin ecrini yok eder. • Peygamberlerin mucizeleri velilerin kerametleri haktır. • Allah ahirette görülecektir. • İman dil ile ikrar, kalb ile tasdiktir. • Gökte ve yerde olanların imanı, iman edilmesi gereken şeyler açısından artmaz ve eksilmez. Fakat yakin tasdik açısından artar ve eksilir. • Müminler iman ve tevhid hususunda birbirlerine müsavidirler. Fakat amel itibariyle birbirinden farklıdırlar.

11. Fıkhu’l-Ekber’in İçeriği 3 • Lügat itibariyle iman ve islam arasında fark vardır. Fakat İmansız İslam, İslamsız da iman olmaz. Onların ikisi de bir şeyin içi ve dışı gibidir. • Din ise iman, islam ve şeriatlerin hepsine birden verilen isimdir. • Bütün müminler, marifet, yakin, tevekkül, muhabbet, rıza, korku, ümit ve iman konusunda birbirlerine müsavidirler. Bu konuda imanın dışındaki hususlarda birbirlerinden farklıdırlar. • Peygamberlerin şefaati haktır. Peygamberimizin şefaati, günahkar müminler ve onlardan büyük günah işleyip cezayı haketmiş olanlar için hak ve sabittir. • Cennet ve Cehennem halen yaratılmıştır, ebediyen de fani olmayacaklardır. • Allah’ın cezası da sevabı da ebedidir. • Kabirde Münker ve Nekir’in sualleri haktır. • Kabirde ruhun cesede iade edilmesi haktır. • Kelam manasında Kur’an ayetlerinin hepsi de fazilet ve büyüklük bakımından birbirine müsavidir. • Hz. Peygamberin anne ve babası İslam gelmeden önce öldüler. • Miraç haberi haktır. Onu reddeden sapık bir bidatçi olur. • Deccal’in, Ye’cüc ve Me’cüc’ün ortaya çıkması, güneşin batıdan doğması, Hz. İsa’nın gökten inmesi ve sahih haberlerde bildirilen kıyamet alametlerinin hepsi de haktır.

12. Ömer en-Nesefi, Akaid • İslâm İnanç Esasları El Kitabı, ed. Şaban Ali Düzgün, Grafiker Yayınları, 1. Baskı, Ankara 2013. s. 313-318. (Çev. Şaban Ali Düzgün)