Fix your Vowels: Onderzoek in taalverwerving

1. Fix your Vowels: Onderzoek in taalverwerving Carmen Lie Lahuerta (UvA) Vincent J. van Heuven (UL)

2. UvA-project • Aanleiding: • Uitspraakproblemen in Spaans bij NL studenten • Problemen vooral bij Spaanse klinkers • Oplossing • Experimenteel trainingsprogramma • Opscherpen waarneming en productie van subtiele kleurverschillen tussen klinkers • Automatische feedback mbv KlinkerMikken Klinkerarticulatie

3. UvA-project • Probleem: • Carmen LL is ziek, onderzoek is vertraagd. • Voorstel: • Een algemene inleiding op het programma KlinkerMikken • Demonstratie van KlinkerMikken • Uitbreidingen in progress Klinkerarticulatie

4. KLINKERMIKKEN Prof. dr. Vincent van Heuven Fonetisch Laboratorium Leiden University Centre for Linguistics

6. ARTICULATIE

7. tongcontour

8. punt van nauwste doorgang = vernauwingsplaats

11. hoog halfhoog halflaag laag voor achter

12. DE IPA KLINKER-KAART • De International Phonetics Association stelt het fonetisch alfabet vast • De IPA klinkerkaart is ingericht volgens het Cardinal Vowel systeem van Jones • Extreme articulatorische targets voor [,,,] • Tussen-targets op 1/3, 2/3 (en 1/2) Klinkerarticulatie

13. 2 3 6 5 1 4 9 7 8 11 13 15 10 12 14 16 18 17 20 22 19 21 24 23 28 27 25 26

15. VOORBEELDEN • Klinkerdiagrammen van • Arabisch (3) • Turks (8) • Nederlands (12) • Amerikaans Engels (11) • Zweeds (16) Klinkerarticulatie

16. Arabisch

17. Turks

18. Nederlandse zuivere klinkers

19. Nederlandse verglijdende klinkers

20. Amerikaans-Engels

21. Zweeds

22. AKOESTIEK

23. Resonantie • Waarom is vernauwingsplaats zo belangrijk? • Verdeelt aanzetstuk in voorste en achterste holte (volgende dia) • Keelholte > laagste resonantie • Knippen tegen keel • Mondholte > op één na laagste resonantie • fluiten • Samen kleurcomponenten van klinkers Klinkerarticulatie

25. RESONATOREN IN SPRAAK • De keel versterkt een smalle frequentieband ergens tussen 200 en 800 Hz (gemiddeld 500 Hz) • De mond versterkt een smalle frequentieband in het bereik tussen 600 en 2400 Hz (gemiddeld 1500 Hz) • Zulke smalle frequentiebanden die worden versterkt via resonantie in het spraakkanaal heten formanten Klinkerarticulatie

26. BRON/FILTER MODEL • Filterdeel • Een reeks filters/resonatoren die ieder specififieke frequentiecomponenten versterken • Binnen een bepaalde bandbreedte • Rond een voorkeursfrequentie • Bronnen en filter werken onafhankelijk van elkaar Klinkerarticulatie

28. BELANG voor de LUISTERAAR • Informatie over de laagste twee formanten (F1, F2) is voldoende om een klinker te kunnen herkennen • De derde formant (F3) draagt nog wel bij aan een betere identificatie • Hogere formanten dragen niet meer bij aan identificeerbaarheid maar wél aan de natuurlijkheid (menselijkheid) van het geluid Klinkerarticulatie

29. ACOUSTISCH KLINKERDIAGRAM • Gebruikelijke F1 en F2 waarden voor puntklinkers (mannenstem, hertz)  F1 F2[i] 200 2200[u] 200 800[a] 800 1200 • Bij vrouwenstem +15% wegens kleinere resonantieholtes Klinkerarticulatie

30. ACOUSTISCH KLINKERDIAGRAM • Teken de klinkers in in een 2-dimensionele kaart met • F1 van boven naar onder • F2 van rechts naar links • Opmerkelijke overeenkomst tussen traditioneel articulatorisch klinkerdiagram en akoestisch klinkerdiagram • Vernauwingsplaats verantwoordelijk voor overeenkomst Klinkerarticulatie

32. Van hertz naar Bark • Perceptieve schaling • Omzetten zodat visuele afstanden in klinkerdiagram beter overeenkomen met hoorbare verschillen in klankkleur • Bark-transformatie, empirische formule • Tot 1000: 1 Bk is ong 100 Hz • Daarboven steeds meer Hz per Bk • Maakt overigens niet zo veel uit… Klinkerarticulatie

34. ACOUSTISCH KLINKERDIAGRAM • Fonetische details van klinkerarticulatie zonder röntgen- of MRI-technieken • Let op: flinke verschillen in preciese plaats van klinkers tussen individuele sprekers • Relatieve verschillen (verhoudingen tussen formanten) belangrijker voor klinkerherkenning dan absolute verschillen • Klinkerherkenmechanisme nog niet helemaal doorgrond Klinkerarticulatie

35. ACOUSTISCH KLINKERDIAGRAM • Diagrammen zijn nuttig gereedschap bij vreemde-talenonderwijs • Automatische klinkerherkenning is mogelijk en kan dienen als hulpmiddel bij uitspraakonderwijs (klinkercorrector) • Dit is wat KlinkerMikken beoogt Klinkerarticulatie

36. SERVICE • Installeer eerst Praat (gratis) • Auteurs: Paul Boersma & David Weenink (UvA) • Aanvragen en downloaden van • www.praat.org • Download dan KlinkerMikken (en KlankKleuren) • www.hum.leidenuniv.edu/lucl > Research> Technical support> Downloads Klinkerarticulatie

37. Demonstratie KlinkerMikken • Systeem ijken (normeren) met ie, oeaa • Zelf klinkerpositie aanwijzen en proberen na te spreken • Systeem speelt een modelklinker, probeer die na te maken • Nieuw: Tweeklanken maken (maar kunnen nog niet geëvalueerd worden) Klinkerarticulatie

38. Ontwikkelingen • Goedkope automatische feedback op • Klinkerarticulatie in lopende spraak • Temporele organisatie • Zinsmelodie • Programma LORRE • Kleine subsidie van LUF/Gratama-fonds • Gebruiker/docent zorgt voor eigen ‘content’ Klinkerarticulatie