Oude adagia en nieuwe mantra’s in de evolutie van de wereldbevolking

1. Oude adagia en nieuwe mantra’s in de evolutie van de wereldbevolking Donderdag 26 maart 2009 Koen Matthijs Centrum voor Sociologisch Onderzoek

2. Waar gaat het over? • Per minuut: plus 150 mensen (geboorte minus sterfte) • Per minuut: 150, per uur: 9.000, per dag: 216.000 • Elke vier à vijf dagen: stad zoals Brussel • Per jaar op wereldniveau: plus 80.000.000 • Een sprekend a contrario: leerlingen per klas of scholen per land… • Bijna hele mensengeschiedenis: 10 miljoen • Rond 1600: 500 miljoen, 1800: 1 miljard, 1900: 1,6 miljard • Recent forse groei: • 1990: 5 miljard • 2000: 6 miljard • 2010: 7 miljard

3. Enkele recente ontwikkelingen • Op wereldschaal daalde het gemiddeld aantal kinderen per vrouw van 5,0 in 1950 tot 2,7 in 2007. • In de minder ontwikkelde landen steeg de levensverwachting bij geboorte van 40 jaar rond 1950 tot 66 jaar rond 2005. • In de 20ste eeuw hadden veel landen een groeicijfer van 3%. Dat is een verdubbeling om de 23 jaar. • De toename is het grootst in de ontwikkelingslanden, dus landen die de toename economisch het minst goed kunnen opvangen. Dat leidt tot een demographic devide.

4. Wat is de demographic divide? Ruwweg: krimp en oud versus groei en jong • Landen met hoge vruchtbaarheid en een relatief lage levensverwachting; dat zijn vaak “arme” landen • Landen met lage vruchtbaarheid en een relatief hoge levensverwachting; dat zijn vaak “rijke” landen Het Europese demografisch plaatje is dus niet het mondiale. Maar: de mondiale spreidstand is niet statisch!

5. Het concrete gezicht van de demographic divide (2005)

6. Niet alleen meer inwoners….

7. …maar minder kinderen…

8. …en veel meer ouderen… • Historisch: altijd meer kinderen dan ouderen. Ergens rond 2020: meer 65-plussers dan min-vijfjarigen. • Rond 2000: half miljard mensen 65 jaar en ouder, in 2030 meer dan één miljard (één op acht). • Vevolgen voor: • Gezondheidsvoorzieningen • Nieuwe vormen van structurele sociale ongelijkheid • Nieuwe intra- en intergenerationele verhoudingen • Nieuwe sociale leeromgeving; dus nieuwe uitdagingen voor de gedragswetenschappen

9. Waar naar toe? • “Volgens wetenschappelijke berekeningen zal de Belgische bevolking binnen één eeuw met de helft verminderen indien de huidige demografische voorwaarden onveranderd blijven” (De Bond 1934, citaat van Valère Fallon) • Ter info: in 1920 7,5 miljoen Belgen • “België haalt nooit de tien miljoen inwoners” (KBS, Demographic Outlook 1988) • Ter info: in 2008 10,7 miljoen Belgen

10. Demografische toekomstprojecties: een heikele kwestie! • De huidige projecties zijn (wellicht) beter, maar ze blijven onvolmaakt. Er zijn veel onzekere factoren: • Diffusie van bepaalde ziektes en aandoeningen • Evolutie van het geboortecijfer? • Evolutie van de levensverwachting? Maximale levensduur? • Voor regio’s: internationale migratiestromen • Effecten van verlaat moederschap op de levensverwachting van moeders (en hun kinderen)? Grootmoedereffect? • Externe dreigingen (oorlog, klimaatverandering) • Wetenschappelijke doorbraken en technologische verschuivingen

11. Verschuivende thematisering • Rapport aan Club van Rome: een apocalyptisch verhaal • Uitputting grondstoffen • Water- en energietekort • In Vlaanderen geconcretiseerd in een “ecocidium” (Leuven, 1972) • Het huis staat in brand. Bevolking en bevuiling • Afschaffing kinderbijslag? Belasting op kinderen? Gratis contraceptie? Verplichte sterilisatie? Vrije abortus? • Vandaag • Klimaatkwestie: invloed van menselijke activiteit op het milieu (broeikaseffect, verlies biologische diversiteit)

12. Pessimisten versus optimisten • Achtergrond: Robert Malthus • Bevolking: meetkundige reeks • Voedselvoorziening: rekenkundige reeks • Ester Boserup • Technologische groei interfereert tussen bevolking en economie • I = P * A * T • I: milieu-impact • P: bevolkingsomvang (population) • A: welvaart (affluence) • T: technologie (technology)

13. Kwantiteit versus kwaliteit • Klimaatverandering: stijgende temperaturen, stijging van zeespiegel, extreme weersomstandigheden, gemakkelijker verspreiding van infectieziektes. • Dat beïnvloedt de evolutie en de kenmerken van de bevolking. • Dat wordt uitvoerig gedocumenteerd op honderden weblocaties. Er zou een “new economics” nodig zijn, en ook een Green New Deal XXL. • Dalende bevolkingsomvang leidt niet automatisch tot minder milieulast! • Voorbeeld: emissie van kooldioxide (in ton, 2002, per inwoner): • Noord-Amerika: 19.6 • Europa: 8.4 • Sub-Saharan Africa: 0.8

14. Gevolgen: mondiale urbanisering • Macro-trend: van vooral ruraal naar vooral urbaan • In 2008: meer dan 50% van de wereldbevolking in steden, in 2030: 60% • Regionale verschillen (2008) • Noord-Amerika, Europa, Latijns-amerika en de Caraïben: 70% • Afrika en Azië: 40% • De toename zal zich vooral afspelen in de middelgrote steden (maar dat is vijf miljoen….) • Effecten • In steden: meer consumptie, meer energie- en watergebruik • Meer gepollueerde lucht, met nefaste impact op de gezondheid en op de levenskwaliteit

15. Gevolgen: internationale migratie • Voorbije decennia: ongeveer 3% van de wereldbevolking is (op jaarbasis) internationaal migrant. Dt beïnvloedt de omvang en de kenmerken van de bevolking in de zendende en de ontvangende landen. • Desastreuze gevolgen van selectieve migratie. • Tussen 1995 en 2000 verhuisden 2.6 miljoen migranten van minder naar meer ontwikkelde regio’s. • Vluchtelingen (volgens UN definitie): 10 miljoen in 2006 • Feminisering van migratie (tegenwoordig 50-50-verhouding), wat leidt tot andere migratiekenmerken.

16. Discussie • Zijn er mondiale bevolkingsdoelstellingen? Wie bepaalt ze? • Hoe gedragsverandering implementeren? • Er is geen nood aan een mentaliteitsverandering! • Hoe armoede, achterstand en achterstelling mondiaal aanpakken? • Wat met religieuze weerstanden, genderkwesties en culturele gevoeligheden? • Demodystopia • Vrees voor bevolkingsexplosie • Vrees voor bevolkingsimplosie • Vrees voor “population professionals” … • Leert het verleden iets? • Ja, maar the benefit of hindsight verblindt ook! • Wet van behoud van ellende?