Naukoznawstwo Filozofia nauki

1. NaukoznawstwoFilozofia nauki Sabina Cisek Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ 2011/2012

2. Naukoznawstwo – Filozofia nauki – treści merytoryczne przedmiotu 2011/2012 Sylabus • Czym zajmuje się filozofia nauki? • Co to jest nauka? Trzy sposoby rozumienia nauki: dziedzina życia społecznego, zbiór czynności uczonych, osiągnięta wiedza (wytwór) • Cechy poznania naukowego i wiedzy naukowej. Jak i po co odróżnić naukę od innych typów poznania, paranauki, pseudonauki? • Przegląd historyczno-problemowy filozoficznych koncepcji nauki: neopozytywizm, Popper, Kuhn, Feyerabend • Metoda naukowa. Dwa źródła (sposoby) prawomocnego poznania w nauce – obserwacja (empiria) i rozumowanie (wnioskowanie). Problemy z empirią. • Wiedza naukowa. Elementy – pojęcia, zdania (prawa, uogólnienia), kategoryzacje (klasyfikacje, typologie), modele, teorie. Funkcje poznawcze, zwłaszcza – wyjaśnianie. • Wartości w nauce – prawda. • Typologia nauk.

3. Czym zajmuje się filozofia nauki?

4. Filozofia nauki 1 • Jedna z wielu nauk o nauce, ma charakter meta-naukowy • Bada naukę z filozoficznego punktu widzenia • Ale • Co to jest nauka? • Co to znaczy z filozoficznego punktu widzenia? • Gdy odpowiemy na pytanie „Czym jest nauka?” może dowiemy się, co jest obiektem badań filozofii nauki. • Ale – odpowiedź na pytanie „Czym jest nauka?” zależy także od akceptowanej koncepcji nauki – a ta z kolei – jest uwarunkowana zajmowanym stanowiskiem filozoficznym.

5. Filozofia nauki 2 • Dla filozofa nauki – najczęściej – • nauka = poznanie naukowe • Poznanie naukowe = • albo 1) proces, tj. czynności i sposoby poznawania, • albo 2) wytwór, tj. wiedza naukowa

6. Filozofia nauki 3 • Filozofia nauki bada granice, metody, status, uwarunkowania, założenia poznania naukowego, w tym: • czym wiedza naukowa różni się od innych typów wiedzy • jakie formy i sposoby uzasadniania są akceptowane w nauce • jakie są źródła poznania naukowego • kryteria wartościowego poznania naukowego • metodę nauki • problem dyskryminacji teorii i hipotez, czyli na jakiej podstawie jedne teorie przyjmujemy a inne odrzucamy • skąd pochodzi i jak funkcjonuje język nauki • … i inne. • Nie zajmuje się natomiast zagadnieniami etycznymi w nauce. • Zobacz też http://portalwiedzy.onet.pl/93091,,,,filozofia_nauki,haslo.html oraz (Bronk 1992, s. 354-355)

7. Co to jest nauka? Trzy sposoby rozumienia nauki: dziedzina życia społecznego, zbiór czynności uczonych, osiągnięta wiedza (wytwór)

8. Trzy główne sposoby rozumienia nauki 1) Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury 2) Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czynnościowe) 3) Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe) • (Kamiński 1992, s. 11-19), (Szaniawski 1994a, s. 48)

9. 1) Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury

10. Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury • Obejmuje – w kolejności alfabetycznej : • badania naukowe jako ciągi jednostkowych lub zbiorowych czynności (Nowak 1985, s. 21) • budynki, narzędzia, przedmioty, systemy, środki, technologie, • finansowanie, politykę, prawo, zarządzanie • hierarchie, struktury, • ludzi (naukowcy, obsługa nauki, studenci), • organizacje (biblioteki, uczelnie, stowarzyszenia), • zgromadzone zasoby informacji i wiedzy • ……

11. Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury cd. • Nauka jako dziedzina kultury powstała i „narasta” wokół poznania • Chodzi tu nie o każde możliwe poznanie, ale o pewien jego rodzaj, zwany naukowym

12. Co to jest poznanie? • Poznanie • czynność = poznawanie • wytwór = wiedza • Poznanie = wprowadzenie w pole świadomości informacji o czymś (Kamiński 1992, s. 13) • „POZNANIE (…) – nazwa czynności, dzięki której podmiot dowiaduje się czegoś, uzyskuje informacje czy uchwyca w jakimś aspekcie poznawany przedmiot; na ogół są to te czynności, które prowadzą do uzasadnionego wydawania sądów.” http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=138229

13. 2) Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czynnościowe)

14. Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czynnościowe) • Nauka = obłożony swoistymi zastrzeżeniami (różnie zresztą formułowanymi w zależności od poglądów epistemologicznych) sposób poznawania świata, zwany naukowym oraz jego praktyczne realizacje • Uwaga – nauka NIE równa się wyłącznie metodzie, potrzebna jest jeszcze twórczość (Szaniawski 1994b)

15. 3) Nauka = wytwór = = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe)

16. Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe) • Wiedza naukowa • w sensie subiektywnym – stan umysłu badacza • w sensie obiektywnym (tj. – tutaj – niezależnie od wiedzy poszczególnych uczonych) – obejmuje • pojęcia, terminy • hipotezy, mniemania (uzasadnione), sądy, stwierdzenia, tezy, twierdzenia, uogólnienia, zdania • koncepcje, modele, teorie • milczącą wiedzę (Blackburn 1997, s.237), wiedzę towarzyszącą i zastaną = background knowledge (Grobler 2008, s. 73, 74), założenia, zasady (w tym – nieuświadomione, przyjmowane paradygmatycznie)

17. Co to jest wiedza? Rodzaje / typy wiedzy • Wiedza = „układ wiadomości, które jakoś uznajemy i potrafimy w pewien przynajmniej sposób uzasadnić” (Kamiński 1992, s. 24) • Wiedzieć coś, wiedzieć że, wiedzieć jak • Typy wiedzy: • ze względu na dopuszczalne źródła poznania – racjonalna i pozaracjonalna • ze względu na sposób uzyskiwania – systematyczna i niesystematyczna, dedukcyjna i indukcyjna • ze względu na przedmiot poznania – specjalistyczna i ogólna, teoretyczna i praktyczna • Typy wiedzy: potoczna (zdroworozsądkowa), techniczna, przednaukowa (protonauka), naukowa, mądrościowa • (Kamiński 1992, s. 24, 25), (Hajduk 2001, s. 180, 181)

18. Cechy poznania naukowego i wiedzy naukowej. Jak i po co odróżnić naukę od innych typów poznania, paranauki, pseudonauki?

19. Co to znaczy „być naukowym”? (w odniesieniu do nauki jako procesu i wytworu poznania, nauki jako wiedzy) • Są co najmniej dwa warianty tego pytania • „Wielkie pytanie” = filozoficzne i naukoznawcze – na czym w ogóle polega naukowość poznania/wiedzy? • „Małe pytanie” = praktyczne – jak rozpoznać/stwierdzić, że publikacja (artykuł, referat, książka) jest naukowa?

20. Co na ten temat sądzą filozofowie nauki? • Przykłady: • naukowe jest to, co jest sprawdzalne empirycznie, tzn. falsyfikowalne (Popper) • naukowe jest to, co wynika z doświadczenia (eksperyment, obserwacja, źródła), logicznego rozumowania i pewnych założeń natury ogólniejszej (folklor – „wszyscy”) • naukowe jest to, co za takowe bywa uważane przez społeczność uczonych w danym czasie (Kuhn)

21. Po co rozpoznawać naukowość badania, dyskusji, publikacji, referatu, wypowiedzi? • Dla celów • poznawczych • organizacyjnych, na przykład – oceny czasopism, instytucji, dorobku poszczególnych naukowców

22. Jak rozpoznać naukowość? (w odniesieniu do nauki jako procesu i wytworu poznania, nauki jako wiedzy) • Stosując kryteria • wewnętrzne, dotyczące metody i wiedzy naukowej, czyli – odpowiadając sobie na pytanie na czym polega metoda naukowa i czym cechuje się wiedza naukowa • zewnętrzne, organizacyjne, np. w odniesieniu do publikacji – recenzowanie, liczba cytowań, afiliacja autora, zamieszczenie w ważnych czasopismach uznanych za naukowe itp.

23. Jak rozpoznać naukowość – kryteria WEWNĘTRZNE – cechy WIEDZY naukowej • Wiedza naukowa jest • intersubiektywnie komunikowalna i sprawdzalna (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 30, 31) • „obiektywna” (Szaniawski, 1994c) • poszukująca (jakiegoś) porządku, uogólnień • samodoskonaląca się • systematyczna • twórcza (nowa wiedza) • uporządkowana • uzasadniona (empirycznie i racjonalnie) • wyspecjalizowana

24. Co to znaczy „intersubiektywnie sprawdzalna”? • „Jeżeli jeden naukowiec prowadzi badanie, to inny może je powtórzyć i porównać ze sobą dwa zbiory wyników” (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 31) • Rozróżniamy • intersubiektywne komunikowanie – „wiedza naukowa powinna być zrozumiana przez każdego badacza posiadającego odpowiednie kwalifikacje” • intersubiektywną sprawdzalność – „wiedza naukowa poddaje się kontroli” (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 31, przypis) • Powinno być jasno powiedziane • w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych stwierdzeń, wniosków, przy użyciu jakich metod, na podstawie jakich danych empirycznych, jakiego rozumowania i jakich założeń, jak rozumiemy terminy, których używamy , słowem – zostawiamy „ścieżkę sprawdzenia”, • jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski – określona, wykonalna, potencjalnie – przez każdego chętnego, procedura

25. Co to znaczy „obiektywna”? • Trzy znaczenia terminu „obiektywność nauki”: „bezstronność – jako przeciwstawienie tendencyjności; intersubiektywna sprawdzalność – jako niezbędny warunek społecznej kontroli; neutralność aksjologiczna – jako zabezpieczenie przed dowolnością ocen. W żadnym z tych znaczeń obiektywność nie jest cechą w pełni osiągalną (…)” (Szaniawski 1994c, s. 17) • O pojęciach neutralności i bezstronności – zob. również (Kołakowski 2000) • Obiektywny – może też znaczyć – niezależny od podmiotu poznającego

26. Jak rozpoznać naukowość – kryteria WEWNĘTRZNE – cechy METODY naukowej • Zobacz w niniejszej prezentacji rozdział „Metoda naukowa. Dwa źródła (sposoby) prawomocnego poznania w nauce – obserwacja (empiria) i rozumowanie (wnioskowanie). Problemy z empirią”

27. Jak rozpoznać naukowość – kryteria ZEWNĘTRZNE, organizacyjne, społeczne 1 • Najważniejszym zewnętrznym kryterium naukowości jest jakoś zorganizowana społeczna akceptacja, np. poprzez recenzowanie (peer review), cytowania, przyjęcie artykułu do druku w czasopiśmie naukowym albo referatu na konferencję • Zob. m.in. Journal Citation Reports, Lista czasopism punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego RP oraz tu • Czy to jest nadal sprawnie działający system? • Kontrprzykład – afera Sokala, the Sokal Hoax http://pl.wikipedia.org/wiki/Sprawa_Sokala, http://www.physics.nyu.edu/faculty/sokal/ • Najnowszy kontrprzykład – zob. http://nauka.newsweek.pl/diederik-stapel--kanciarze-z-tytulami-naukowymi,84437,1,1.html

28. Jak rozpoznać naukowość – kryteria zewnętrzne, organizacyjne, społeczne 2 • Są tu co najmniej dwa ważne pytania: • Na ile w ogóle stosowanie kryteriów zewnętrznych jest usprawiedliwione? • Jeżeli tak – jaka społeczność ma akceptować i w jakiej formie?

29. Metoda naukowa. Dwa źródła (sposoby) prawomocnego poznania w nauce – obserwacja (empiria) i rozumowanie (wnioskowanie). Problemy z empirią.

30. Metoda naukowa

31. Co to jest metoda – ogólnie • Metoda = sposób postępowania – • określony przez pewne dyrektywy, reguły, wytyczne • powtarzalny, systematyczny, • stosowany celowo i świadomie, • zawierający element normatywny, wartościujący (jak należy postępować) (Hajduk 2001, s. 104-107) • Metoda = „określony, powtarzalny i wyuczalny sposób – schemat lub wzór – postępowania, świadomie skierowanego na realizację pewnego celu poprzez dobór środków odpowiednich do tego celu” (Nowak 1985, s. 19)

32. Co to jest metoda naukowa? • Metoda naukowa = „sam tok operacji przy stawianiu zagadnień, ich rozwiązywaniu oraz uzasadnianiu i systematyzowaniu odpowiedzi, bądź także zespół założeń przyjętych jako ramy lub wytyczne badania (…), bądź wreszcie ogół czynności i środków zastosowanych do sprawnego osiągnięcia rezultatów badania” (Kamiński 1992, s. 202) • Metody danej nauki = „ogólnie pojmowane schematy poszczególnych czynności badawczych – bądź faktycznie stosowane w jakiejś nauce, bądź w niej zalecane” (Nowak 1985, s. 21)

33. Hierarchia metod w nauce • Metoda nauki w ogóle • Metody charakterystyczne dla głównych dziedzin lub typów nauk • Metody specyficzne dla poszczególnych dyscyplin • (Kamiński 1992, s. 200-214) (Grobler 2008, s. 209-256)

34. Wybrane problemy związane z metodą naukową, metodami naukowymi • Czy istnieje jedna metoda, wspólna dla wszystkich nauk, wyróżniająca naukę jako taką? Czym ewentualnie taka metoda się charakteryzuje, na czym polega? • Czy w nauce są „lepsze” i „gorsze” metody? • Problem indukcji • Różne hierarchie metod w nauce?

35. Metoda naukowa, metoda nauki jako takiej • Zdaniem niektórych jest tylko jedna metoda naukowa, wspólna dla wszystkich dyscyplin, która obejmuje całość czynności badawczych (Hajduk 2001, s. 105-106, 198-201) • „Metoda naukowa jest to metoda stosowana w nauce; wraz ze zmianą koncepcji nauki zmienia się też i metoda” (Hajduk 2001, s. 106) • Metody naukowej nie da się zalgorytmizować, z różnych przyczyn, zwłaszcza dlatego, iż nieodzownym jej składnikiem jest twórczość (Szaniawski 1994b), a także z powodu problemu indukcji. • Metoda naukowa ≠ technika uprawiania nauki

36. Szeroko rozumiana metoda naukowa obejmuje m.in. 1 • Akceptowane źródła poznania – przede wszystkim w sensie metodologicznym, tzn. – skąd pochodzi uzasadniona, akceptowana w nauce wiedza (Ajdukiewicz 1983, s. 44-75). Obecnie są to: • doświadczenie, empiria • rozumowanie logiczne, wnioskowania • „niestety” także – czasem uświadomione i przemyślane, czasem nie – przesądy i założenia różnego rodzaju • Określone postawy– • akceptacja dwu filarów nauki współczesnej – powtarzalnych i wyuczalnych metod badawczych z jednej strony i twórczości – z drugiej, • dążenie do obiektywności (w tym – przywiązywanie wagi do intersubiektywnej sprawdzalności), • dążenie do ustawicznego poszerzania wiedzy, lepszego uzasadniania, (prawdy?) etc., • krytycyzm (myślenie krytyczne)

37. Szeroko rozumiana metoda naukowa obejmuje m.in. 2 • Określone reguły i wskazówki dotyczące postępowania badawczegoorazjego etapów,w tym m.in. postulaty metodologiczne, tj. wytyczne mające podstawowy charakter, niewynikające ani z doświadczenia, ani z praw logiki, charakterystyczne dla całej nauki, np. • postulat prostoty (Krajewski 1998, s. 86-87) • postulat rzetelnego uzasadniania • postulat sprawdzalności, w tym – empirycznej sprawdzalności • CO TO ZNACZY EMPIRYCZNA SPRAWDZALNOŚĆ – zob. slajdy poświęcone metodzie nauk empirycznych, metodzie indukcyjnej, metodzie hipotetyczno-dedukcyjnej • Założenia dotyczące świata i możliwości jego poznania (założenia epistemologiczne) przyjmowane explicite i implicite, zapewne także – bezrefleksyjnie

38. Metoda nauki – współczesne postawy • Krytycyzm, myślenie krytyczne • „Stawiaj pytania, wyrażaj zdziwienie • Określ problem • Sprawdź dowody • Bądź ostrożny wobec przeświadczeń i tendencyjności • Unikaj argumentacji emocjonalnej: „Skoro tak czuję, musi to być prawda” • Unikaj uproszczeń • Rozważaj inne interpretacje • Zaakceptuj brak pewności” (Tavris, Wade 1999, s. 30-35) • Dążenie do obiektywizmu, intersubiektywna sprawdzalność

39. Metoda nauki – niektóre współczesne założenia • W świecie występują jakieś powtarzalne wzorce, regularności, prawidłowości, struktury, typy etc. • Wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne przyczyny, uwarunkowania • Świat jest przynajmniej w pewnym stopniu i zakresie poznawalny • Nic nie jest dowiedzione samo w sobie • Wiedza opiera się na doświadczeniu, empirii • Wiedza naukowa, chociaż niepewna, odwołalna i względna, przewyższa ignorancję (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 20-23)

40. Rozumowanie (wnioskowanie)

41. Co to jest rozumowanie? • „ROZUMOWANIE • w najszerszym znaczeniu oznacza pracę umysłową (przeciwieństwo pracy fizycznej); • w znaczeniu węższym to rozmaite czynności umysłowe z wyłączeniem obserwowania (doświadczenia); w filozofii i logice rozumowanie to przechodzenie od jednych sądów do innych – w tym sensie rozumowanie to dobieranie następstwa do racji lub racji do następstwa. • Przyjmuje się podział rozumowania na dedukcyjne i redukcyjne; rozumowanie dedukcyjne przebiega od racji do następstwa, redukcyjne przebiega od następstwa do racji.” http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=100447 • „Każdy proces, w którym wnioski wyprowadza się z pewnego zbioru przesłanek, możemy nazwać procesem rozumowania. (…) rozumowania mogą być dobre lub złe; są dobre, gdy przesłanki wspierają czy nawet pociągają za sobą wniosek; są złe, gdy nie udzielają wnioskowi żadnego wsparcia.” (Blackburn 1997, s. 352) • O rozumowaniach – zob. (Hajduk 2001, s. 71-98), także (Bocheński 1992, s. 78-80, 102-106, 117-124) i (Krajewski 1998, s. 74-84)

42. Dedukcja. Wnioskowanie dedukcyjne. • Rozumowanie dedukcyjne występuje i jest akceptowane we wszystkich dyscyplinach naukowych (oczywiście w różnym zakresie). • „DEDUKCJA, rozumowanie dedukcyjne, wnioskowanie dedukcyjne • (łac. deductio = wywód) sposób wnioskowania logicznego polegający na wyprowadzaniu ze zdania lub zdań uznanych za prawdziwe ich następstwa, tj. zdania, które wynika z tamtych w sposób logiczny. (…) Stosowana dawniej definicja dedukcji jako przechodzenia od ogółu do szczegółu nie odpowiada właściwemu znaczeniu tego terminu.” http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=133041 • Dedukcja = „wszelkie rozumowanie oparte na wynikaniu logicznym, czyli rozumowanie od racji logicznej do jej następstwa” (Krajewski 1998, s. 74) (Co to jest wynikanie – zob. np. Hajduk 2001, s. 78) • Jest rozumowaniem niezawodnym, tzn. gdy przesłanki są prawdziwe, to wniosek także jest z konieczności prawdziwy.

43. Dedukcja – podstawowa reguła wnioskowania zwana modus ponens Przykład zaczerpnięty z (Krajewski 1998, s. 75)

44. Redukcja. Wnioskowanie redukcyjne. Redukcja jest rozumowaniem zawodnym, tzn. prawdziwość przesłanek nie gwarantuje prawdziwości wniosku.

45. Redukcja a indukcja • Schemat redukcji: • Jeżeli A, to B (zdanie warunkowe) • B (następnik) • a więc A (poprzednik) • „Jeżeli poprzednik jest uogólnieniem następnika, wtedy tego typu redukcję nazywa się „indukcją”; jeżeli natomiast to nie ma miejsca, wtedy mówimy o redukcji nie-indukcyjnej.” (Bocheński 1992, s. 103)

46. Indukcja. Rozumowanie indukcyjne. • Indukcja, z wyjątkiem indukcji enumeracyjnej zupełnej, jest rozumowaniem zawodnym (Hajduk 2001, s. 80-82) (Krajewski 1998, s. 76-84) • Indukcja enumeracyjna • zupełna • niezupełna • Indukcja eliminacyjna • Francis Bacon, John Stuart Mill • Kanony Milla • Kanon jedynej zgodności • Kanon jedynej różnicy • Kanon zmian towarzyszących

47. Obserwacja (empiria) Metoda nauk empirycznych

48. Metoda nauk empirycznych – podstawa • Nauki empiryczne odwołują się do doświadczenia, empirii (zob. m.in. Bocheński 1992, s. 106-111). Jednakże – co to właściwie znaczy? • Że muszą mieć interpretację empiryczną (Grobler 2008, s. 142) • Że opierają się na zdaniach obserwacyjnych, zdaniach o faktach, zdaniach o fenomenach. • „Zdanie obserwacyjne zawiera zwykle następujące dane: współrzędne czasowe, współrzędne przestrzenne, okoliczności, opis fenomenu” (Bocheński, 1992, s. 106-107) • Że, w uproszczeniu: „To, co stoi w sprzeczności ze zdaniami obserwacyjnymi, musi zostać odrzucone, to, co służy wyjaśnieniu tych zdań, musi być przyjęte” (Bocheński 1992, s. 109)

49. Metoda nauk empirycznych – podstawa cd. • Ale – uwaga – tu pojawiają się istotne problemy • Nie istnieje „czysta” obserwacja – zob. teza o uteoretyzowaniu obserwacji • Jeżeli jakieś zdanie obserwacyjne jest niezgodne z hipotezą, prawem, teorią naukową (tzn. jest inaczej niż hipoteza lub teoria przewiduje), to niekoniecznie dana hipoteza (prawo, teoria) musi zostać odrzucona. Zob. problemy z falsyfikacją, teza Duhema-Quine’a. • Generalizacje, hipotezy, prawa, tezy nauki nie powstają w wyniku „prostego” uogólnienia zdań obserwacyjnych, ponieważ pojawia się w nich nowa treść – „element teoretyczny”, tj. nowe pojęcia, przyczyny, związki, które wymyślamy, tworzymy, by wyjaśnić, to co zaobserwowaliśmy.

50. Metoda nauk empirycznych – dwa warianty • „Klasyczna” metoda indukcyjna, podejście indukcjonistyczne (starsze, kojarzone z pozytywizmem i neopozytywizmem) • Metoda hipotetyczno-dedukcyjna, podejście hipotetyczno-dedukcyjne (Popper), (Hajduk 2001, s. 142-144) • Metoda indukcyjna jako metoda nauki NIE jest tym samym co rozumowanie indukcyjne, chociaż oczywiście w dużej mierze się na nim opiera.