Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu szkolnictwo.pl

1. Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

2. „Wokulski kocha to, co go niszczy…” – „Lalka” Bolesława Prusa Kreacja zakochanego bohatera literackiego

3. Celem poniższej analizy jest przede wszystkim: • zapoznanie Ciebie ze sposobami kreacji zakochanego bohatera literackiego; ujawnienie tego, w jaki sposób „konstrukcja” jego postawy jest związana z przesłaniem ideowym utworu - krytyką mitu miłości romantycznej; • obserwując analizę będziesz kształtował umiejętność rozumienia tekstu omawianego metodami poszukiwania znaczących w opisach tropów, dopatrywania się aluzji literackich, powiązania analizowanego tekstu z życiem i poglądami pisarza; • uświadomisz sobie fakt, że tekst literacki często bywa pretekstem kierującym naturalnie uwagę odbiorcy w stronę bliskich jemu dylematów, rozterek moralnych.

4. O miłości, jej walorach, nowych perspektywach, odkrytych przez romantyzm Maria Piwińska pisze: „Romantycy sądzili, że miłość, podobnie jak sztuka i skuteczniej niż ona, wyrywa ludzi ze «świata gotowego», a tym samym otwiera dziedzinę wolności przed każdym «ja».(...) Miłość otwiera «wzrok wewnętrzny», ponieważ każe patrzeć na świat każdemu «ja» od nowa, zdejmuje mu «społeczne okulary». Zakochany nie myśli, tak jak «się myśli”, ale myśli, tak jak czuje: on sam osobiście, bez oparcia, bez autorytetu, wyodrębniony ze zbiorowości, z którą się już nie identyfikuje. [...] Tak, więc miłość była dla romantyków cenna, bo budziła «ja» do życia autentycznego. Nie obiecywała nic dobrego dla człowieka na ziemi, a jedynie nieszczęście i cierpienie, rozpacz i szaleństwo. Odciąga ona z całej swej mitycznej siły i przy pomocy wszelkich uroków poetyckich od ołtarza i od łóżka. Ta miłość nie mieści się ani w zmysłowości, ani w instytucji”. (M. Piwińska: Miłość romantyczna, Wydawnictwo Literackie, Kraków - Wrocław 1984, s. 555.)

5. Zastanówmy się nad tym, jakie jest pierwsze nasze wrażenie dotyczące tematu utworu. O czym, według Ciebie, opowiada powieść: o miłości, o życiu wewnętrznym bohatera, o społeczeństwie polskim pod koniec XIX wieku, o wszystkim razem, jeszcze o czymś…?

6. Uzasadnienie, że temat miłości dotyczy przede wszystkim Stanisława Wokulskiego i Izabeli Łęckiej. Teraz spróbujmy dookreślić biografię bohatera w celu uzasadnienia tezy, że wątek miłosny jest również wątkiem dziejów głównego bohatera.

7. Nasze opowiadanie o losie Wokulskiego powinno zawierać następujące informacje: Wokulski to kupiec pochodzący z rodziny szlacheckiej, która utraciła majątek. Jeszcze jako subiekt w sklepie Hopfera rozpoczął naukę w Szkole Przygotowawczej i został studentem Szkoły Głównej w Warszawie. Przerwał jednak studia i wziął udział w powstaniu styczniowym, za co został zesłany na Syberię, w okolice Irkucka. Podczas zesłania rozpoczął działalność naukową. Do kraju powrócił w 1870 roku. Powodowany biedą ożenił się bez miłości z wdową po Janie Minclu, Małgorzatą i zajął się kupiectwem. Po śmierci żony, zakochawszy się w pannie Izabeli Łęckiej, którą spotkał w teatrze, postanawia dorobić się milionów – podczas wojny bałkańskiej zajmuje się dostawami broni. (W tym miejscu prezentacji losów Wokulskiego powinniśmy zwrócić uwagę na mobilizujący do działania walor przeżywanego uczucia przez Wokulskiego).

8. Po powrocie do kraju zbliża się do rodziny Łęckich: wykupuje ich serwis, srebra i weksle, podczas gry w karty z Tomaszem Łęckim pozwala się ogrywać. ( W tym miejscu powinniśmy znaleźć cytat, w którym Izabela negatywnie ocenia postępowanie Wokulskiego, gdyż jest on bezsprzecznie dowodem nie tyle obojętności kobiety, którą Wokulski kocha, ale pogardy, jaką ona żywi wobec niego) Poszukiwany przez nas cytat jest następujący: „(…) nabywa nasze weksle, nasz serwis, opętuje mojego ojca i ciotkę, czyli – ze wszystkich stron otacza mnie sieciami jak myśliwiec zwierzynę. To już nie smutny wielbiciel, to nie konkurent, którego można odrzucić, to… zdobywca. O Boże! Nawet nie domyślałam się, jak głęboką jest przepaść, w którą spadam (…). Z salonów do sklepu. To już nie upadek, to hańba.” (B. Prus: Lalka, Kraków 2008.)

9. Miłość do Izabeli nastraja bohatera optymistycznie wobec świata, a nawet można rzecz altruistycznie, czego dowodzi fakt założenia przez Wokulskiego spółki do handlu z Cesarstwem, do której zaprasza przedstawicieli szlachty i arystokracji. Równocześnie angażuje się towarzysko, m. in. bierze udział w kweście wielkanocnej i bywa na spotkaniach towarzyskich zaszczycanych przez Łęcką, kupuje klacz wyścigową i w obronie honoru Izabeli pojedynkuje się z baronem Krzeszowskim. Dla podreperowania budżetu Łęckich kupuje ich kamienicę, płacąc cenę przekraczającą jej wartość. Na życzenie Izabeli organizuje klakę i kwiaty dla aktora Rossiego. (Należy zwrócić uwagę na gotowość Wokulskiego do spełniania wszelkich życzeń Izabeli, a nawet wyprzedzania tychże życzeń, co świadczy o wielkim stopniu uwielbienia Izabeli przez Wokulskiego). Gotowość Wokulskiego do spełniania wszelkich życzeń Izabeli

10. Pierwsze rozczarowania bohatera Wzburzony poufałością między panną Izabellą a Starskim, przyjmuje propozycję przyjaciela Suzina i wyjeżdża do Paryża. (Obojętność ukochanej rani Wokulskiego, bohater bacznie ją obserwuje i jako własne niepowodzenia interpretuje dowody jej obojętności wobec siebie).

11. Do Warszawy powraca na wieść o pobycie Izabeli w Zasławku. Odpowiedziawszy na zaproszenie prezesowej Zasławskiej, odwiedza jej majątek. W Zasławku zbliża się do Izabeli. Wreszcie przyjęty przez Łęcką zostaje jej narzeczonym. Niedługo potem podczas podróży pociągiem z Warszawy do Krakowa, staje się świadkiem rozmowy prowadzonej przez Izabelę i Starskiego w języku angielskim, z której dowiaduje się o kontaktach miłosnych łączących kuzynostwo. Wstrząśnięty usiłuje popełnić samobójstwo, lecz spod kół pociągu zostaje wyciągnięty przez dróżnika Wysockiego. Zrywa kontakty z domem Łęckich, wycofuje się ze spółki handlu z Cesarstwem, odsprzedaje sklep Henrykowi Szlaugbaumowi i zostawia testament na rzecz przyjaciół, znika.

12. Padają ze strony przyjaciół różne rozwiązania losu Wokulskiego: • Szuman twierdzi, że Wokulski wysadza się wraz z kamieniem w Zasławku; • Rzecki – Wokulski udaje się w podróż dookoła świata; • Ochocki – Wokulski wyjeżdża do Geista do Paryża.

13.  W oparciu o powyżej dookreślony los Wokulskiego, należy postawić następujące pytania: • -, Jakim człowiekiem był Wokulski, zanim miłość stanęła na jego drodze? • Jaka zmiana dokonała się w jego duszy, gdy po raz pierwszy ujrzał swoją wybrankę? „Oto - szeptał mu gdzieś w głębi mózgu - oto jak mści się natura za pogwałcenie jej praw. Za młodu lekceważyłeś serce, drwiłeś z miłości, sprzedałeś się na męża starej kobiecie, a teraz masz!... Przez długie lata oszczędzany kapitał uczuć zwraca ci się dziś z procentem...” „Dobrze to - myślał - ale w takim razie powinienem zostać rozpustnikiem; dlaczegóż, więc myślę o niej jednej? Licho wie - odpowiadał oponent. - Może właśnie ta kobieta najlepiej nadaje się do ciebie. Może naprawdę, jak mówi legenda, dusze wasze stanowiły kiedyś, przed wiekami, jedną całość... ,„Więc i ona powinna by mnie kochać... - mówił Wokulski.” Powyższe cytaty powinny pomóc nam dookreślić owe zmiany.

14. W jakiej mierze romantyczna idealizacja drogiej osoby oddaje prawdę o narodzinach uczucia? Należy zwrócić uwagę, że romantykom, jak żadnym innym twórcom, udało się z niepowtarzalnym autentyzmem oddać odwieczną prawdę psychologiczną o naturze miłosnego zachwycenia. Patos i egzaltacja – oto słowa, którymi można by scharakteryzować uczucie towarzyszące miłości romantycznej. A były to uczucia skierowane do kobiety, do muzy, do bogini Jakie przymioty dostrzegane w osobie ukochanej podsycają ten stan? Wokulski nie rozpamiętuje, podobnie zresztą jak to czynili romantycy wyglądu zewnętrznego Izabeli. Romantyczna miłosna egzaltacja zdaje się dyskretnie omijać sferę zmysłowych doznań. W przeżyciu miłosnym Wokulski eksponuje momenty pełnego kontaktu, prawie utożsamienia dwóch istot ludzkich, co jest wyraźnym pokłosiem romantycznego widzenia miłości. (Może naprawdę, jak mówi legenda, dusze wasze stanowiły kiedyś, przed wiekami, jedną całość... ,„Więc i ona powinna by mnie kochać”). Dla Wokulskiego miłość jest optymalnym wariantem porozumienia między ludźmi.

15. Jak pisze Zofia Stefanowska: „W takim porozumieniu niknie granica pomiędzy ja a nie – ja, jest to stan bliski utraty osobowości, a zarazem stan jej potęgowania przez aneksję drugiego człowieka […] To potwierdzenie osobowości tak skrajne, że równe niemal jej unicestwieniu”. (Z. Stefanowska: Próba zdrowego rozumu, Wydawnictwo Rytm, Warszawa 2001, ss. 52 – 53.)

16. Postawa zakochanego bohatera powinna być traktowana jako preludium do samodestrukcji. Zalecenia interpretacyjne: Powinniśmy starać się wniknąć w sytuację moralną bohatera; Powinniśmy rzetelnie przedstawić racje obydwu stron – Izabeli i Wokulskiego.

17. „Mocno trzymać ludzi czy okoliczności to leżało w naturze Wokulskiego; wszystko i wszystkich chwytałby za kark, wyjąwszy - pannę Izabelę. Ona jedna była istotą, której wobec siebie chciał zostawić absolutną wolność, jeżeli nie panowanie.” ( B. Prus: Lalka, Kraków 2008, s. 372.)

18.  Teraz powinna nastąpić nasza refleksja na temat krytyki idealizmu miłości romantycznej dokonanej przez Prusa, ewokowana poniższymi pytaniami:  Czy w powieści istnieją związki szczęśliwe w miłości; Oto przykłady par, które nie zaznały szczęścia w miłości: • Pierwsze małżeństwo Wokulskiego; • Baronostwo Krzeszowscy; • Los Stawskiej opuszczonej przez męża; • Tomasz Łęcki – wdowiec; • Szuman – przeżył tragicznie śmierć narzeczonej.  Czy zgadzamy się z opinią, że to nieszczęśliwa miłość jest przyczyną tragedii Wokulskiego?

19.  W jakim stopniu narracja powieści podkreśla świat iluzji, w jakiej pozostają idealiści? Typ narracji subiektywnej, pierwszoosobowej uwyraźnia relatywizm opisu świata przedstawionego, który rzeczywiście nie jest jednoznaczny. Główni bohaterowie patrzą na rzeczywistość z perspektywy swoich iluzji, właściwych wyznawanym poglądom wyobrażeń o rzeczywistości. Powieść wypełnia mnogość sytuacji, opisów i podejmowanych problemów, co stanowiło niebywałe wyznanie kompozycyjne dla autora.

20. W roku 1962 Jean Fabre, historyk literatury i komparatysta francuski, pisze artykuł na temat walorów kompozycyjnych powieści Bolesława Prusa pod tytułem „Lalka”: „(…) jedynie powieść, jednocząca siłę poematu, teatr i akt stanu cywilnego, i nie wiadomo, co więcej tu podziwiać – złożoność sztuki czy genialną prostotę wyników. Rozbieżne oświetlenia i zbieżne losy, krzyżowanie się wątków, zakłócenia w toku opowiadania, przestawiona chronologia, antycypacje i nawroty narracyjne, częściowe i sprzeczne ujawnianie tajemnic, polifonia, wymowa gestu i przedmiotu, marzenia senne, dobrodziejstwa pamięci, polaryzacja i modyfikacja świadomości – spośród tych odkryć, jakie od czasów Marcela Prousta i André Gide’a poczyniła nie bez pedanterii refleksja towarzysząca twórczości powieściowej, spośród tych odkryć niewiele jest takich, których by przynajmniej częściowo nie wyprzedził ten najbardziej przestarzały z artystów i najnowocześniejszych z powieściopisarzy, niektóre z nich doprowadził do najbardziej poetycznych rezultatów”. (H. Markiewicz „Lalka” Bolesława Prusa.Rozprawa wstępna oraz antologia materiałów o genezie i recepcji utworu, Warszawa 1967, s. 308)

21.  W tej części rozważań zaproponuję Ci przeczytanie poniższych fragmentów wierszy Adama Asnyka. Następnie proszę odpowiedzieć na poniższe pytanie: Jak funkcjonuje miłość w świecie salonów i co czeka tam osoby, które kochają naprawdę? (Wnioski powinnieneś zilustrować przykładami z „Lalki” B. Prusa).

22. „Wierzyłem -zwyczajnie młody, Że jeszcze nie wyszło z mody Myśleć i czuć, Że trocha serca kobiecie Świetnej kariery na świecie Nie może psuć. […] Lecz dziś komedię salonu Jak człowiek dobrego tonu Na wylot znam; Z serca pożytek niewielki, Więc mam w zapasie karmelki Dla dam.” Adam Asnyk – „Karmelkowy wiersz”

23. „Dziś tylko... wielką jest damą, Strojną bez miary: Ma pałac z herbem nad bramą, Kaprysy spełnia mąż stary; Ale już nie jest tą samą, Znikły, ach! czary. I chód króluje na balu W każdym salonie, Znać na niej jakiś cień żalu... I marzy, wspierając skronie, O swej sukience z perkalu I polnych kwiatów koronie”. Adam Asnyk - „Abdykacja”

24. Wnioski z zestawienia wierszy Adama Asnyka z dziejami miłości Wokulskiego Dochodzimy do wniosku, zestawiając fragmenty wierszy Adama Asnyka z dziejami miłości Wokulskiego, że miłość w salonach nie docenia prawdziwego uczucia. Wokulski, który wychowywał się na utworach polskiego romantyzmu, przede wszystkim Mickiewicza, podobnie jak romantyczny Gustaw z IV części dramatu „Dziady” potraktuje je w pewnym momencie jak książki zbójeckie (powinniśmy w tym miejscu przywołać paryską scenę z tomikiem poezji Mickiewicza). Bohater mylnie uważał, że prawdziwa miłość jest tylko jedna, a kobieta jest ziemskim odbiciem anioła. Destrukcyjna miłość romantyczna stała się przyczyną jego ostatecznej klęski. Miłość czasów Wokulskiego to miłość salonowa, która nie jest już nawet miłością, ale zwykłą intrygą, grą salonową. Kobiety salonów pragną adoracji kochanków, bogatych i naiwnych mężów.

25. Moralne aspekty przytoczonej historii nieszczęśliwej miłości Podsumowując rozważania dzisiejszego tematu przede wszystkim należy uświadomić sobie odmienne systemy wartości, jakimi kierują się obie strony: bywalcy salonów i uczciwi ludzie. Inność zasad życia determinuje postawy bohaterów „Lalki” wobec tak istotnej kwestii, jaką jest uczucie i jego rola w życiu człowieka.