Landsbyggðin, höfuðborgarsvæðið og tilgangur sameiningar sveitarfélaga

1. Landsbyggðin, höfuðborgarsvæðið og tilgangur sameiningar sveitarfélaga Dr. Grétar Þór Eyþórsson Forstöðumaður Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri Þórunnarstræti 99 600 Akureyri

2. Efni • Markmið átaksins, bakgrunnur • Röksemdir sameiningarumræðu í sögulegu ljósi • Rannsókn á árangri 7 sameininga frá síðasta áratug: Helstu niðurstöður • Vangaveltur um höfuðborgarsvæðið í samhenginu Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

3. Sameiningarátakið: Markmið • Að treysta og efla sveitarstjórnarstigið með aukinni valddreifingu • Að sveitarfélögin myndi heildstæð atvinnu- og þjónustusvæði • Að sveitarfélögin annist flesta nærþjónustu við íbúa • Að tryggja næga tekjustofna vegna aukinna verkefna • Með öðrum orðum að efla sjálfsforræði byggðarlaga. Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

4. Bakgrunnurinn • Nærfellt helmings fækkun sveitarfélaga frá 1993 • En... margar sameininganna ekki nægilega víðtækar til að þjóna tilgangi sínum • Of skammt verið gengið, of smá skref til að skila þeim árangri sem nauðsynlegur er Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

5. Hvað hafa sameiningarnar verið stórar? Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

6. Helstu röksemdir - í sögulegu ljósi 1943 - • Meðrök • Lítil sveitarfélög taka illa við skakkaföllum • Lítil hafa ekki stærðarhagkvæmni í rekstri • Óæskilegt hve ríkið leysir mikið af málefnum þeirra litlu • Lagt til að Ömtin verði endurreist! • Litlu sveitarfélögin eiga erfitt með að halda úti faglegri stjórnsýslu • Stærri sveitarfélög með skilvirkari rekstur • Ný röksemd að sameina bæri til að sveitarfélögin gætu tekið við fleiri verkefnum (1986) Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

7. Helstu röksemdir - í sögulegu ljósi 1943 - • Meðrök • Athyglivert er að 1986 fer í gegn ákvæði þar sem sameiningar með valdboði eru leyfðar - þetta nánast umræðulaust í þinginu!! • Aukin skilvirkni og hagkvæmni • Forsenda aukinnar sjálfstjórnar - ákvarðanataka fær innihald með auknum verkefnum • Sterkari sveitarfélög á landsbyggðinni geta stöðvað landsbyggðarflóttann • Fagmennska í stjórnsýslu er nauðsyn í nútímaþjóðfélagi Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

8. Helstu röksemdir - í sögulegu ljósi 1943 - • Mótrök • Stóru sveitarfélögin gleypa þau litlu • Lítil sveitarfélög, sérstaklega afskekkt verða útundan! • Skýr afstaða gegn valdboði um sameiningar • Skoðanakönnun félagsmálaráðuneytis meðal sveitarfélaganna 1958 sýnir mikla andstöðu • Fjarlægð milli fólksins og fulltrúanna verður of mikil í stærri sveitarfélögum Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

9. Helstu röksemdir - í sögulegu ljósi 1943 - • Mótrök • Litlu sveitarfélögin hverfa eða verða hornreka • Kostum nálægðar fólksins og fulltrúanna er varpað fyrir róða • Einingu hinna litlu samfélaga er teflt í voða • Erfitt að sameina vegna ólíkra hagsmuna dreifbýlis og þéttbýlis • Stærri sveitarfélög gleypa þau minni og því verða þau svæði hornreka Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

10. Samandregið • Meðrök: • Skilvirkni og hagkvæmni í vantar í smáum og örsmáum einingum • Fagmennsku í stjórnsýslu/þjónustu var víða vart til að dreifa • Aukin verkefni með aukinni stærð • Aukin völd og áhrif í krafti stærðar og getu • Sem oft var lítil sem engin • Besta vörnin gegn byggðaröskuninni Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

11. Samandregið • Mótrök: • Lýðræðinu er hætt • Já, miðað við að lýðræði standi í beinu sambandi við fjölda kjósenda á bak við hvern fulltrúa! • Valdahlutföll svæða raskast • Stór gleypir lítinn • Litlir afskekktir geta orðið útundan Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

12. Eiga þessu rök við á höfuðborgarsvæðinu? • Hagræðing: Í stjórnsýslu og rekstri? • Ef til vill • Faglegri og sterkari stjórnsýsla? • Varla • Aukin verkefni? • Já kannski, en önnur verkefni en verið hafa í umræðunni • Aukin völd og áhrif? • Eru þau ekki allnokkur nú þegar? Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

13. Sameining sveitarfélaga: Áhrif og afleiðingar • Rannsókn á afleiðingum nokkurra sameininga frá síðasta áratug • Sameiningar frá 1994 og 1998 • Kostuð af félagsmálaráðuneytinu • Unnið frá haustinu 2000 til ársbyrjunar 2002 Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

14. Sveitarfélögin sjö Sveitarfélagið Skagafjörður Vesturbyggð Dalabyggð Fjarðabyggð Snæfellsbær Borgarfjarðarsveit Sveitarfélagið Árborg Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

15. Lýðræðið • Almennt • Minni áhrif borgaranna á málefni • Erfiðara aðgengi borgara að kjörnum fulltrúum • Svæði • Hallar á jaðarsvæðin lýðræðislega • Lítil breyting í kjörnunum • Fólk upplifir að vald hafi þjappast saman í þjónustu og stjórnsýslukjörnunum • Þetta er einkanlega skoðun fólks í stærri jaðarbyggðunum Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

16. Þjónusta • Mest jákvæð áhrif á þjónustu í litlum hreppum • Hærra og jafnara þjónustustig litið á svæði sem heildir • En... • Erfitt að ná fullri jöfnun þjónustu vegna fámennis og vegalengda • Því er oft erfitt að ná sama þjónustustigi í dreifbýli og þéttbýli Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

17. Félagsþjónusta • Var vart til staðar í fámennu hreppunum • Óleyst félagsleg úrlausnarefni þar komu upp á yfirborðið í kjölfar sameiningar! • Nálægð milli fólksins og þar með þess við fulltrúa minnkar • Fámenn svæði verða hluti af stærri heild • Vandamálin ”hverfa” í fjöldanum • Fagleg úrlausn mála stendur nú í meiri mæli til boða Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

18. Grunnskólinn • Dreifbýlið fær beinan aðgang að sérhæfðum kennurum • Gæðalega séð því framför fyrir þá litlu og dreifðu • En... kröfur um hagræðingu beinast einkum að litlu fámennu skólunum í dreifbýlinu • Í þremur sveitarfélaganna var ágreiningur um skólamál langmest áberandi af afleiðingum sameiningar • Dalabyggð, Vesturbyggð, Skagafjörður Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

19. Grunnskólinn • Í skólamálum reynir því oft mjög á hið svæðislega lýðræði • Skólamál eru sérstaklega viðkvæm þar sem dreifbýli og þéttbýli hafa sameinast Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

20. Rekstur - Fjármál • Sameining sveitarfélaga er ekki endilega leið til að beinlínis bæta stöðu sveitarsjóða • Aukin útgjöld til stóru málaflokkanna – félagsþjónustu og skólamála • A.m.k. fyrst um sinn • Einhver hagræðing hefur þó náðst, en hún fer oftar en ekki beint í að bæta þjónustuna • Niðurstaðan er þó yfirleitt bætt búsetuskilyrði! • Rekstrarlegur ávinningur leiðir því til styrkara samfélags Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

21. Stjórnsýsla • Þrenns konar fyrirkomulag reynt • Dreifð stjórnsýsla með miðlægri aðalskrifstofu • Vesturbyggð, Skagafjörður, Snæfellsbær, Árborg • Algerlega dreifð stjórnsýsla • Fjarðabyggð • Samþjöppun stjórnsýslu á einn stað • Dalabyggð og Borgarfjarðarsveit • Val á fyrirkomulagi fer eftir samsetningu sameiningar og stærð hins nýja sveitarfélags Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

22. Stjórnsýsla • Dreifing stjórnsýslu er ein af forsendum þess að sameiningar séu samþykktar í kosningum • Tryggja verður hið svæðalega lýðræði • Lýðræðislegt fyrirkomulag stjórnsýslu getur því kostað • Hið lýðræðislega fyrirkomulag er því herkostnaður frjálsra sameininga Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

23. Byggðaþróun • Hærra þjónustustig sérstaklega á dreifbýlli svæðunum • Bætt þjónusta er leið til jákvæðrar byggðaþróunar • Sterkari sveitarfélög hafa betri forsendur fyrir stuðningi við atvinnulífið með uppbyggingu og viðhaldi grunngerðar • Veitur, hafnir, ferðaþjónusta Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

24. Sameiningar sveitarfélaga: Ávinningur • Jafnara þjónustustig: Sveitirnar hluti af öflugri einingum • Faglegri stjórnsýsla • Sterkari einingar til eflingar atvinnulífs • Sterkari einingar til að sporna við fólksflótta • Stærri sveitarfélög eru í mörgu tilliti öflugri einingar lýðræðislega Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

25. Sameiningar sveitarfélaga: Til varnaðar! • Hætta á að jaðarsvæði verði útundan • Hagræðing getur bitnað á jöðrunum • Stjórnsýslan dýrari þegar lýðræðissjónarmiðið ræður • Kostnaður við einstaka málaflokka getur farið upp Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

26. Sameiningarmál hafa snúist um: • Að • Auka getu smárra eininga til að halda úti lágmarksþjónustu, með því að stækka þær • Efla stjórnsýslu þeirra • Efla þannig staðbundna sjálfsstjórn • Efla lýðræðið með því að gefa ákvarðanatökunni innihald • Stækka einingarnar til að sporna við flóttanum af landsbyggðinni • M.ö.o: Að taka á smásveitarfélagavandanum Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

27. Höfuðborgarsvæðið • Í hverju felst þörf höfuðborgarsvæðisins fyrir að fækka sveitarfélögum og stækka? • Enn aukin verkefni frá ríki? • Löggæsla? • Heilbrigðisþjónusta? • Þörf á heildarsýn og heildarskipulagi • Almenningssamgöngur • Brunavarnir • Skipulagsmál • Veitur • Þjónusta undir einn hatt > auðvelda flæði fólks innan samvaxins svæðis Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

28. Höfuðborgarsvæðið • Með öðrum orðum: • Ávinningur af sameiningu/sameiningum á höfuðborgarsvæðinu er að sjá annars eðlis en það sem umræðan hefur snúist um gegnum árin og áratugina: Smásveitarfélagavandann! • Út frá þeirri umræðu og því hvað niðurstöður rannsókna hafa sýnt eru sameiningar að leysa önnur viðfangsefni en þau sem hér eru uppi Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

29. Höfuðborgarsvæðið • Með öðrum orðum: • Höfuðborgarsvæðið hefur stór og stöndug sveitarfélög • Öfluga þjónustu • Öfluga stjórnsýslu • Gott atvinnuástand • Flest sveitarfélögin njóta nálægðar við höfuðborgina • Sterkar rekstrareiningar • Rík sjálfsstjórnarhefð og lýðræði með innihaldi Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

30. Stór sameining á svæðinu? • Hún gæti eflaust skilað einhverri skilvirkni og bættri heildarsýn yfir málaflokka • Ein sveitarstjórn fyrir svæðið myndi örugglega þýða dreifingu valds og stjórnsýslu í ”hverfin” sem þá hétu Kópavogur, Hafnarfjörður, Garðabær ofl. • Þar er hin ríka hefð þar fyrir því að ráða sér sjálfir • Það er munurinn miðað við t.d hverfi Reykjavíkur • Lýðræðis- og sjálfsstjórnarhefð myndi að líkum torvelda slíkar sameiningar Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

31. Stór sameining á svæðinu? • Myndi millistjórnsýslustig geta mætt þeim vandkvæðum sem kalla á samstarf og/eða sameiningu á höfuðborgarsvæðinu? Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004

32. Aðferðir • Skoðanakannanir meðal íbúa • 1200 svör • Ítarleg viðtöl við sveitarstjórnarmenn/ embættismenn (55) • Póstkönnun í stækkuðum hóp sveitarstjórnarmanna (88) • Annað efni Rannsóknastofnun Háskólans á Akureyri 2004