AçIk dergİ yayIncIlIğI ve atatürk ünİversİtesİ ÖĞRETİM ELEMANLARININ açIk dergİ yayIncIlIğIna karşI tutumlarI

1. AçIk dergİyayIncIlIğI ve atatürkünİversİtesİ ÖĞRETİM ELEMANLARININ açIkdergİyayIncIlIğInakarşItutumlarI ZÜHAL ÖZMEN MÜBERRA KOÇAK SAADET ÇOLAKOĞLU SERPİL FIRAT

2. Araştırmanın konusu • Bilginin kamuoyuna dağıtımı için kusursuz bir araç olan internet, bilimsel çalışmaların yayımı için de çeşitli imkânlar sağlamıştır. Bilim, toplumsal olma özelliği nedeniyle her zaman bilginin paylaşımı ve eleştiriye açık olması ülküsüne sahip olmuştur (Björk, 2004). Bilginin hızla artışı, bilgi erişimde yaşanan güçlükler ve bilgiye ulaşmanın maliyetinin artması bilgi iletişim teknolojilerinin gelişmesinin yanı sıra farklı kavramların ve terimlerin oluşmasına neden olmuştur. Bu kavramlardan biri de son yıllarda önemli bir gelişme olarak görülen açık erişimdir.

3. Devam………. • Açık erişim, bilimsel bilginin evrensel olması niteliğinden hareketle ve elektronik yayıncılık alanındaki gelişmelerin sağladığı olanaklarla, bilimsel bilgi önündeki ücret engelini (dergi aboneliği, lisans anlaşması, her bakış karşılığı ücret) ve izin kısıtlamalarını (telif hakkı ve lisans sözleşmesi) kaldırır. Böylece bilgi, oluşturucusu ile hitap edilen kitle arasında serbestçe dolaşmakta ve muhatapları da gerçek amacına ulaşmaktadır (Polat, 2006a, s. 83).

4. Devam………. • Açık Erişim Dergileri: Yüksek abonelik fiyatlarına tepki olarak 1990’ların başında kişisel çabalarla oluşturulan bu yöntem de makaleler internet üzerinden ücretsiz olarak ulaşabilecek dergilerde yayınlanır. Açık erişim dergilerinin ortak özelliği, içeriklerini ücretsiz ve elektronik olarak okurlarına sunmalarıdır. Yapılan bazı araştırmalar, açık erişim dergilerinin etki faktörünün her geçen gün arttığını göstermektedir

5. Devam………. • Açık erişim dergileri çalışmanın asıl konusunu oluşturmaktadır. Bu doğrultuda çalışmada kaynak taraması yapılarak açık dergi ve açık dergi sistemleri irdelenmektedir.

6. ARAŞTIRMANIN AMACI • Bu araştırmanın amacı Atatürk Üniversitesi öğretim elemanlarının açık dergiye karşı tutumlarını saptamaktır. Ayrıca araştırmada açık erişimin bir alt konusu olan açık dergi yayıncılığını irdelemek, açık dergi sistemini ve özelliklerini tanıtmak, Dünya’da ve Türkiye’de açık dergi farkındalığını incelemek, açık dergilerin yararları ve sorunlarını belirtmek ve maliyet açısından değerlendirmek diğer amaçlardandır.

7. DEVAM… • Açık dergilerin kullanıcılardan ücret talep etmemeleri akademik çalışmalara yarar sağlamaktadır. Açık dergilerde makalelere yapılan atıflara ulaşılması da rekabet ortamını oluşturmaktadır. Açık dergi sisteminin oluşturulması yayıncılılıkta yeni bir dönem başlatmıştır. Hem nitelikli yayınların sunulması hem de hiçbir mali çıkarın gözetilmemesi akademik gelişmeler için son derece önemlidir. Atatürk üniversitesin de açık dergilerin fazla kullanılmaması düşüncesi araştırmak çalışmanın temel amacıdır

8. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ • Günümüzde dünya çapında yayınlanmakta olan yaklaşık 24.000 hakemli dergiye araştırmacıların makalelerini göndermeleri, gönderilen makalelerin hakemlik sürecinden geçmesi, yayınlanması ve kütüphanelerin, bilgi merkezlerinin bu dergilere abone olarak kullanıma sunması şeklinde gerçekleşen bilimsel iletişim kriz içindedir. Son 20 yıl içerisinde bu bilimsel iletişim krizi sebebiyle Amerika ve Avrupa kütüphaneleri de dâhil birçok kütüphane dergi aboneliklerini iptal etmiştir. Bilimsel üretimle birlikte dünyada makale sayısında da büyük artış olmuştur. En zengin kütüphanelerde bile ücretli dergilere abone olmak oldukça güç bir hale gelmiştir.

9. DEVAM… • Açık erişim kavramından amaçlanan öncelikle bilimsel makalelerin kişilere 'ücretsiz' olarak sunulmasıdır. Ayrıca, "ücretsiz" teriminden, hizmetin maliyetsiz olduğu değil, maliyetin kullanıcıya yansıtılmadığı anlaşılmalıdır. Diğer yandan, açık erişimden, hem telif haklarından ve lisans anlaşmalarından, hem de donanım ve yazılım kullanımından kaynaklanan engellerin aşılması amaçlanır ( Kayaoğlu, 2006, s. 36).

10. Willinsky, açık erişim fikrine dayalı 9 işletme modelinin uygulamada olduğunu belirlemiştir. Bu işletme modelleri incelendiğinde, açık erişim fikrinin, Budapeşte Açık Erişim Girişimi'nde ifade edilen 2 temel model etrafında çeşitlenerek uygulamaya geçirildiği görülür. Bu modeller: • 1.Açık Erişim Dergileri (Open Access Journals) • 2.Kişisel Arşivleme (Self-archiving)

11. Araştırmanın konusu olan açık dergilerin ortak özelliği, kullanıcılarına ücretsiz ve elektronik ortamda hizmet vermektedir. Yapılan bazı araştırmalara göre açık dergilerin en az ticari dergiler kadar kullanılabilir olduğu saptanmıştır.

12. Araştırmanın önemini hem konu hem de araştırma raporu bakımından iki bağlamda incelersek, araştırma konusu bakımından, açık erişimin bir kolu olan açık dergileri tanımlaması ve Atatürk Üniversitesi Öğretim Üyelerinin açık dergi hakkındaki tutumlarını belirlemesi bakımından önemlidir. • Araştırma raporu ise, günümüzde kullanımı gittikçe artan açık dergilerle alakalı yazılmış olan çok fazla Türkçe makale bulunmadığından, daha sonradan yapılacak araştırmalara kaynak olabilmesi bakımından önemlidir.

13. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ • Araştırma yapılırken izlenecek yol aşağıda gösterilmiştir.

14. . Kavramsal Çerçeve • Açık dergi, 1990’ların başından itibaren genelde bireysel çabaların bir sonucu olarak uygulanmaya başlayan ve makalelerin ilgilenen tüm kullanıcıları tarafından internet üzerinden ücretsiz olarak elde edilmesini sağlayan bir elektronik dergide yayımlanması modelidir. Pek çok uygulama bicimi görülmesine karsın en bilinen bicimi derginin içeriğinin üniversitedeki bir bölüm tarafından oluşturulması, hakem onayı ve düzeltmelerden sonra üniversitenin sunucusu aracılığıyla elektronik ortamda ücretsiz olarak erişime sunulmasıdır. Konuya ilişkin çok çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bunlardan bazıları:

15. Öncelikle www.ankos.gen.tr/acikerisim adresinde yayınlanmakta olan Bilimsel Bilgiye Erişimdeki Engelleri Kaldırmak Elinizde! Açık Erişim’le Değişimi Yaratın… adlı sunumda açık erişim ve açık dergi yayıncılığının tanımları, türleri, avantajları, uluslar arası gelişmeler gibi daha bir çok konu işlenmiş ve sonuç olarak da ülkemizdeki açık erişimin üniversiteler tarafından desteklendiğine değinilmiştir.

16. Coşkun Polat’ın konuya ilişkin Bilimsel Bilgiye Açık Erişim ve Kurumsal Açık Erişim Arşivleri adlı makalesinde açık erişim kavramlarının ortaya çıkış nedenlerini ve gelişimini inceleyerek kurumsal açık erişim arşivlerini tanıtmış ve sonuçta basta üniversiteler olmak üzere açık erişim bilimsel yayıncılık için kişisel ve kurumsal anlamda yapılması gerekenleri maddeler halinde yazmıştır.

17. Nezih Oktar ve Gülden Akdal’ınBilimsel Yayınlara İnternet Üzerinden Açık Erişimin Süreli Yayımcılığın Niteliğine Etkisi (2006)adlı makalesinde; açık erişimli dergi modellerinden, sağlık alanına ilişkin açık erişimli dergilerden bahsetmiştir. Sonuç olarak da, “bilimsel bilgiye ücretsiz ve engelsiz erişimi evrensel düzlemde sağlamak aslında bir ütopyadır. Çünkü, keşifle sonuçlanan bir araştırma, kamu des­tekli bile olsa ücret ve lisans engeline takılacaktır. Ayrıca, giderek daha çok üniversite dışına kayan araştırma ve geliştirme etkinliklerinin sonuçlarına erişmek için de engeller vardır. Başka türden erişim engelleri de hep var olacaktır; ama bu durum, sağlam gerekçelere dayanan açık erişim kavramının ilke olarak benimsenmesi önünde bir engel olmamalıdır” (s. 2) kanısındadır.

18. Coşkun Polat ve Hüseyin Odabaş’ınAçık Arşivler Ve Atatürk Üniversite’ si Açık Arşivi makalelerin de açık erişim, açık arşiv ve açık dergi kavramlarının tanımları yapılmış, Atatürk Üniversitesi açık arşivinin oluşumundan bahsetmiş ve açık erişimli dergiler arama araçlarından bahsetmişlerdir.

19. Varsayımlar Günümüzde hızla artmaya başlayan bilgi birikimi, teknolojinin de ilerlemesiyle güçlerini bileştirerek insanlığa daha iyi hizmet sunmaya çalışmaktadır. Açık dergiler de bu gelişimin bir parçası olup büyük gelişmeler göstermiştir. Konuya ilişkin varsayımlarımız şunlardır: • Atatürk Üniversitesi öğretim elemanları açık dergileri yeterince kullanmamaktadır. • Belli bir yaş grubu öğretim elemanları basılıları daha çok tercih etmektedir. • Türkiye açık dergilerdeki bu gelişimi diğer (Avrupa) ülkelere oranla daha gerilerden takip etmektedir.

20. Türkiye‘nin bu geri kalmışlığına rağmen bazı kurumlar şartları zorlayarak daha iyi yerlere gelmeyi başarmıştır. • Atatürk Üniversitesi öğretim elemanlarının birçoğu hala açık dergi kavramından habersizdir. • Açık dergilerin yeterince kullanılmamsının en önemli sebebi yeterli tanıtımların yapılmamasıdır. • Açık dergi ile ilgili çalışmalar kütüphanecilik alanın dışına çıkmamıştır. • Açık dergi kullananların birçoğu kullandığının farkında olmadan kullanmaktadır.

21. Açık dergiler kullanıcılar açısından çok fazla güven teşkil etmemektedir. • Sosyal bilimler alanında diğer alanlara oranla açık dergiler daha fazla kullanılmaktadır. • Elektronik dergi ile açık dergi arasındaki fark bilinmektedir. • Öğretim elemanlarından baylar bayanlara oranla açık dergileri daha çok kullanmaktadır

22. Kapsam • Açık erişim konusunun çok farklı yöntemleri vardır; ancak bunların hepsini işlemek mümkün olmayacağından bu erişim türlerinden biri olan açık dergi konusu ele alınmış ve tüm yönleriyle anlatılmaya çalışılmıştır. Aynı zamanda Atatürk Üniversitesi öğretim elemanlarının açık dergi kullanılırlığını ölçebilmek için anket tekniği uygulanmıştır.

23. ARAŞTIRMANIN EVRENİ • Araştırmada açık dergi yayıncılığı ve Atatürk Üniversitesi öğretim üyelerinin açık dergi yayıncılığına karşı tutumları incelenmiştir. Atatürk Üniversitesi bünyesinde görev yapan yaklaşık 2000 öğretim üyesi araştırmanın evrenini oluşturmaktadır. 2000 araştırma görevlisiyle anket yapma imkânı olmadığından sosyal bilimler, fen ve sağlık bilimlerinde görev yapan toplam 100 öğretim üyesiyle anket çalışması yapılmıştır. 100 öğretim üyesi araştırmanın örneklem evrenini oluşturmaktadır.

24. Örneklem yöntemi olarak olasılıksız örnekleme yönteminden kota örneklemesi seçilmiştir. • Araştırmanın örneklem oranı % 5 tir.

25. ARAŞTIRMANIN GÖZLEM TEKNİĞİ • Var olan durumu ortaya koyma, eksikliklerini bulma, ilerlemelerini gösterme ve çözüm önerileri getire bilme adına öncelikle dolaylı gözlem (veri toplama) yönteminin tekniklerinden biri olan kaynak taraması yoluna gidilmiş ve konuya ilişkin ne tür kaynakların (basılı, elektronik, görsel….) bulunduğu saptanmıştır. Daha sonra tarama yapılan kaynaklardan veri toplama tekniğine uygun olarak bilgiler toplanmıştır.

26. Kullanılan bir başka gözlem tekniği de sormaca (anket) tekniğidir. • Yapılan ankette soru türüne göre; kapalı uçlu soru, yarı kapalı uçlu soruve derecelendirmeli soru türlerinden biri olan Guttmanölçeği kullanılmıştır.

27. Soruların niteliğine göre ise; olgusal sorulara, ve görüş, tutum ve davranışlarla ile ilgili sorulara ölçekleme türlerine göre ise; üçlü ölçek yöntemi kullanılmıştır. Daha sonra anketin hazırlanması aşamasındaki aşamalar (ön hazırlık çalışmaları, soruların diline ve içeriğine ilişkin özellikler ve soruların yazım biçimi ile ilgili özellikler) göz önüne alınarak bir anket hazırlanmış ve sormacanın uygulanmasına gidilmiştir. Son olarak da sormacanın sonunda elde edilen veriler düzenlenmiş ve bazı sonuçlara ulaşılmıştır.

28. Araştırmanın Zamanlaması: • Kaynak araştırması …………………………………………………. 4 hafta • Kaynakların okunması………………………………………………. 2 hafta • Anket uygulama …………………………………………………….. 2 hafta • Görgül verilerin çözümlenmesi……………………………………... 1 hafta • Kuramsal verilerin gözden geçirilmesi……………………………… 1 hafta • Araştırma metnini yazma ve teslim…………………………………. 1 hafta • Toplam 11 hafta

29. 2.bölüm: AÇIK ERİŞİM • AÇIK ERİŞİMİN TANIMI • Açık erişim, farklı kişiler tarafından çeşitli şekillerde tanımlanmaktadır. Açık erişim, bilimsel bilginin internet aracılığıyla finansal, yasal ve teknik engeller olmaksızın erişilebilir, okunabilir, kaydedilebilir, kopyalanabilir, yazdırılabilir, taranabilir, tam metne bağlanılabilir, yazılıma veri olarak aktarılabilir ve her türlü yasal amaç için kullanılabilir biçimde kamuya ücretsiz açık olması olarak tanımlanmaktadır ( Karasözen, Zan ve Atılgan, 2010, s. 2’de aktarıldığı gibi).

30. Yaşar Tonta (2005) açık erişimi, “yazarın tüm kullanıcılara eserine ücretsiz erişim, kopyalama, kullanma, dağıtma, iletme, eseri kamuya gösterme ve kişisel kullanım için az sayıda basılı kopya yapmasına izin vermesi” şeklinde tanımlamaktadır.

31. Atılgan ve Keten’e (2008) göre açık erişim, “hiçbir ücret talep edilmeden ve hiçbir sınırlama getirilmeden, erişime açılan bilimsel makalelerin yazarlarına, doğru ve eksiksiz atıf yapmak koşuluyla kullanım, çoğaltım ve dağıtım”(s. 3) dır.

32. AÇIK ERİŞİMİN ETKİSİ • Günümüzde makaleler internet üzerinden yayınlanmakta ve erişime sunulmaktadır. İnternet aracılığıyla hizmete sunulan makalelerin kullanılma oranı fazla olacağından etki faktörü de artmaktadır. Bununla birlikte yayınlandıkları derginin atıf oranları yükselmekte bu da yayının kalitesi üzerinde önemli rol oynamaktadır. Yayın oranları ve etki faktörü akademik rekabeti kızıştırmakta ve kaliteli ürünlerin ortaya çıkmasını sağlamaktadır. Yapılan son araştırmalar da bu kanıları doğrular nitelikteydi. Çeşitli bilim dallarında yapılan son atıf analizlerine göre; açık erişimli makalelerin diğerlerine oranla iki üç kat daha fazla atıf aldığı saptanmıştır (Karasözen, Holt, ve Coşkun, 2011).

33. AÇIK ERİŞİMİN SORUNLARI • Açık erişim çeşitli olanaklar sağlanmasına rağmen bir takım sorunları da barındırmaktadır. Bu sorunları şu şekilde sıralamak mümkündür: • Açık erişimin tam olarak gelişmesi ve yayınlanmasını sağlayacak uygun ve yaygın bir işletim modeli gerekmektedir. Özetle işletim modelleri yetersizdir. • İşletme modellerini uygulamaya koyacak bilgi teknolojileri alt yapı yönünden yetersizdir.

34. Yayınların versiyonlarının kontrolü zordur. • Telif hakkı açık erişim önemli sorununu oluşturmaktadır. • Ticari dergilerdeki dizinleme hizmetleri ve standartlarına sahip değildir. • Açık erişim konusundaki farkındalık hizmeti yetersizdir. Açık erişimin sorunları olmasına rağmen yararları daha ağır basmakta ve kullanım oranı her geçen gün daha da artmaktadır. Ancak, açık erişimin geliştirilmesi ve sağlıklı bir şekilde kullanılması için önündeki bu engellerin de kaldırılması gerekmektedir.

35. AÇIK ERİŞİMİN YARARLARI • Günümüzde hızla artmaya başlayan bilgi birikimi, teknolojinin de ilerlemesiyle güçlerini bileştirerek insanlığa daha iyi hizmet sunmaya çalışmaktadır. Açık erişimde bu gelişimin bir parçası olup araştırmacılara çeşitli yararlar sağlamıştır. Bu yararlar şöyle sıralanabilir:

36. … • Açık erişim sayesinde araştırmacıların, akademisyenler tarafından üretilen çalışmalarına serbest, kolay ve hızlı bir biçimde erişmesini sağlamak, • Bilimsel içerikli ancak yayınlanmamış çalışmaların elektronik ortamda yayınlanmasını sağlamak, • Açık erişim aracılığıyla akademisyenlerin araştırma sonuçlarını yalnızca ücret talep eden dergilerde değil, internet aracılığıyla daha çok kişiye ulaştırmak, • Atıf oranlarını arttırmak, • Yayının etki faktörünü arttırmak, • Fiyat engeli olmadan internet bağlantısının olduğu her yerde ilgiye erişimi sağlamak, • Bilgiye erişim ortamlarını arttırmak,

37. … • Açık erişimin bir kolu olan açık arşivle yayınların uzun süreli korunmasını ve saklanmasını sağlamak, • Açık erişimdeki yayınları hakem aracılığıyla yayınlamak, böylece yayınların güvenirliliğini saklamak, • Açık erişimli yayınlara anahtar kelimeler (doğal dil) kullanılarak erişim kolaylaştırılır. • Akademisyenleri bilimsel yayın yapmaya ve bu kanallar aracılığıyla yayınlamaya özendirmek, • Farklı dillerdeki yayınlara erişimi sağlamak, • Bilimsel iletişimi güçlendirmektir.

38. AÇIK ERİŞİM YAYINCILIK MODELLERİ 1. Kişisel Arşivleme • Açık erişimi desteklemek amacıyla makalelerin yalnızca açık dergilerde yayınlanması gerekmez. Henüz yayınlanmamış yazılar veya basılı olarak yayınlanan makaleler elektronik ortamda arşivlenip hizmete sunulabilir. Böylelikle kişisel arşivleme kavramıyla karşılaşırız.

39. Literatürde kişisel arşivleme olarak tanımlanan bu kavram, “dijital belgelerin tercihen bir açık erişim elektronik arşivinde olmak üzere herkesin erişebileceği bir web sitesinde derlenmesi” (eprints. org, 2011) olarak tanımlanmaktadır. • Açık erişim yayıncılığı işletim modellerinden olan kişisel arşivlemenin bugüne kadarki uygulamalardan üç yolla yapıldığı görülmüştür ( Polat, 2006b, s. 13’te aktarıldığı gibi). Bunlar, kişisel web sayfaları, konusal arşivler ve kurumsal arşivlerdir.

40. 2.5.1.1. Kişisel Web Sayfaları: • Yazarların, yayınlanmamış yazılarını kendi web sayfalarında açık erişime sunmalarıdır. Bu uygulama kişilerin web sayfalarını kullanımının yaygınlaşmasından sonra ortaya çıkmış ve pek çok kişisel arşivin oluşmasıyla sonuçlanmıştır. Bu arşivleme türü için en önemli sorun uygulamanın devamlılığı ve yayınların uzun süreli korunmasıdır. • 2.5.1.2. Konusal Arşivler: • Bu tür arşivler mevcut yayınların ön baskılarının internette karşılıklı değişimin olduğu ve yayın hızını etkisinin önemli olduğu araştırma alanlarında ortaya çıkmıştır. Bu nedenle, genellikle araştırmacıların bir konferans ve ya bir dergi için hazırladığı yayını en etkili ve en hızlı şekilde dağıtmayı amaçlar. Bu arşivlere yazarlar yazılarını kendileri koyduklarından düşük maliyet ile oluşturulabilirler. Bu uygulamada arşiv sorumlusuna düşen görev ise, arşivin konusuyla ilgisi olmayan yazıları ayıklamaktır. • Konusal arşivlerin en etkili en eski olanı 1991 yılında oluşturulan ve sonradan “arXiv” olarak bilinen bir ön baskı arşividir. Bu arşivde bilgisayar bilimleri, fizik, matematik, doğrusal olmayan bilim ve nicel biyoloji alanlarında 387.033 elektronik baskı bulunmaktadır ( Polat, 2006b, s. 11). • 2.5.1.3.Kurumsal Arşivler: • Bu arşivlerde bir kurumdaki tüm çalışmalara erişilebilir. Kurumsal arşivler kişisel arşivlemenin yaygınlaşması sonucunda ortaya çıkmıştır. Yazarlar, yayıncıları izin verdikleri müddetçe yazılarını kurumsal arşivlere gönderebilirler.

41. 2. Açık Erişim Dergileri • 1990’ların başında yüksek abonelik fiyatlarına tepki olarak bireysel çabalarla uygulanmaya başlayan bu yöntem, makalelerin internet üzerinden ücretsiz bir biçimde kullanıcılara sunulmasını sağlayan bir elektronik dergide yayınlanması modelidir. Açık erişim dergilerinin ortak özelliği, içeriklerini ücretsiz ve elektronik olarak okurlarına açmalarıdır. Açık erişim dergileri hakemli olarak yayınlanırlar bu sebeple de güvenilir yayınlardır.

42. 3.bölüm: AÇIK ERİŞİM DERGİLERİ AÇIK DERGİ TANIMI • Açık dergi, bilgi ihtiyacı duyan tüm kullanıcılara hiçbir ücret ve abonelik talep etmeden internet üzerinden çevrimiçi olarak hizmet veren açık erişimli elektronik dergi yayıncılığıdır. Derginin içeriği genellikle üniversitenin bir bölümü tarafından oluşturulmuştur. Açık dergiler hakemli olup, tüm giderler araştırmayı yapan kurum ya da yazar tarafından karşılanmaktadır.

43. Atatürk Üniversitesi’ nde yayınlanan yaklaşık 15 derginin üniversite ana sayfasında e- dergiler portalında yayınlanmış şekli buna verilecek en iyi örneklerden biridir.