Dr. Dyt. Biriz ÇAKIR Obezite, Diyabet ve Metabolik Hastalıklar Daire Başkanlığı

1. T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Başkanlığı BESLENMEDE SÜTÜN ÖNEMİ Dr. Dyt. Biriz ÇAKIR Obezite, Diyabet ve Metabolik Hastalıklar Daire Başkanlığı Okul Sütü Eğitimcilerin Eğitimi Toplantısı, 11-12 Nisan 2012, Ankara

2. Beslenme Bir insanın; • Büyümesi,gelişmesi, • Sağlıklı ve üretken olarak uzun süre yaşaması için besin öğelerini gereken miktarlarda almasıdır.

3. Yeterli ve Dengeli Beslenme Yeterli ve dengeli beslenme, vücudun büyümesi, yenilenmesi ve çalışması için gerekli olan enerji ve besin ögelerinin her birinin yeterli miktarlardaalınması ve vücutta uygun şekilde kullanılması durumudur. Ülkemiz için yeterli ve dengeli beslenmenin simgesi dört yapraklı yonca ile sembolize edilmiştir. *: Türkiye’ye Özgü Beslenme Rehberi, Sağlık Bakanlığı Yayını, 2004

4. Besin Grupları Besinler içerdikleri protein, yağ, karbonhidrat, vitamin ve minerallere göre dört temel gruba ayrılır. 1-Süt ve süt ürünleri grubu, 2-Et, yumurta ve kurubaklagiller grubu, 3-Sebzeler ve meyveler grubu, 4- Ekmek ve tahıllar grubu. Süt ve süt ürünleri grubu

5. Süt nedir? 14.02.2000 tarihli ve 23964 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği “Çiğ Süt ve Isıl İşlem Görmüş İçme Sütleri Tebliği”nde ; Çiğ süt : Bir veya daha fazla inek, keçi, koyun veya mandanın sağılmasıyla elde edilen, 40°C’nin üzerine ısıtılmamış veya eşdeğer etkiye sahip herhangi işlem görmemiş kolostrum dışındaki meme bezi salgısıdır.” olarak tanımlanmıştır.

6. Pastörizasyon: Sütteki patojen mikroorganizmaların vejetatif formlarının tamamının, diğer mikroorganizmaların büyük bir kısmının sayısını indirmek amacı ile yapılan, -sütün raf ömrünü uzatan, -en az seviyede fiziksel, kimyasal ve duyusal değişikliklerle sonuçlanan ve -en az 72°C’de 15 saniye veya 63°C'de 30 dakika veya diğer eşdeğer şartlarda gerçekleştirilen ısıl işlemdir. Pastörize içme sütü; Çiğ sütün doğal ve biyolojik özelliklerine zarar vermeden pastörizasyon işlemi uygulanarak hazırlanan içme sütüdür. Kaynak: Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği “Çiğ Süt ve Isıl İşlem Görmüş İçme Sütleri Tebliği”

7. Ultra High Temperature - UHT: Oda sıcaklığında saklanabilen ticari olarak steril bir ürün üretmek amacı ile normal depolama şartlarında bozulmaya neden olacak tüm mikroorganizmaları ve sporlarını yok eden, en az 135 o C'de 1 saniyede, uygun zaman sıcaklık kombinasyonunda yüksek sıcaklıkta kısa süreli sürekli akış altında uygulanan ısıl işlemdir. UHT içme sütü; Çiğ sütün kimyasal, fiziksel ve duyusal özelliklerinde en az değişikliğe yol açarak bozulma yapabilen tüm mikroorganizmaların ve bunların sporlarının UHT işlemi ile yok edilerek hazırlanan içme sütüdür. Kaynak: Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği “Çiğ Süt ve Isıl İşlem Görmüş İçme Sütleri Tebliği”

8. Süt • Makro besin öğeleri; • Karbonhidratlar, • Protein, • Yağ • Mikro besin öğeleri; • Vitaminler, • Mineraller içerir.

9. Sütün Bileşimi • Manda, koyun, keçi, inek, deve gibi birçok hayvanın sütü insan beslenmesinde kullanılmaktadır. • Sütün besin öğesi içeriği elde edildiği hayvan türüne göre farklılık göstermektedir. Ortalama %88’i su olan inek sütü 100’den fazla farklı bileşen içermektedir. • Süt ve süt ürünleri; • protein, • kalsiyum, • fosfor, • A vitamini, • bazı B vitaminleri (özellikle B2(riboflavin), B12) için iyi bir kaynaktır.

10. Enerji ……………………………………… 61 Kal /100 g Sütün enerji içeriği, süt çeşidine göre değişiklik göstermektedir. Karbonhidrat …………………….………… 4.7 g /100 g Meme dokusunda sentezlenen laktoz, sütün temel karbonhidratıdır. İnek sütü ortalama %4.7 laktoz içermektedir. Süt, az miktarda da glukoz, galaktoz ve oligosakkarit içermektedir.

11. Yağ …………………….……………..……… 3.3 g /100 g Süt yağı, sütün görünüm, tat, lezzet ve dayanıklılığını etkilemektedir. Ayrıca elzem yağ asitleri, yağda eriyen vitaminler ve enerji için kaynak oluşturmaktadır. Süt, trigliseritler (% 97–98), fosfolipitler (% 0.2–1.0), serbest steroller (% 0.22- 0.41: kolesterol, mumlar v.b), serbest yağ asitleri, yağda eriyen vitaminler (A, D, E, K), 400’den fazla farklı yağ asidi ve yağ asit türevi içermektedir Süt yağı % 5 oranında doymuş yağ içermesine rağmen kronik hastalıklar için olumlu etkinlikleri olan konjugelinoleik asit, sifingomiyelin, bütirik asit, miristik asit gibi özel bileşenler içerdiği için sağlık açısından önemlidir!

12. Protein ……………………………………..3-3.5 g/100 g Proteinin yaklaşık % 80’i kazein, % 20’si ise whey proteininden (laktoalbumin, laktoglobülin) oluşmaktadır. Elzem amino asit içeriği (Löysin, izolöysin, valin, metiyonin, fenilalanin, treonin, triptofan, lizin gibi) yüksek olan süt proteini, kaliteli protein olarak kabul edilmekte ve besinlerdeki protein kalitesinin değerlendirilmesinde standart referans olarak kullanılmaktadır.

13. Vitaminler …………………………………………………. A, D, E ve K vitaminleri süt yağı ile ilişkili olarak yer almaktadır. Süt yağına sarımsı rengi veren içerisindeki karotenoidler ve floresan rengini veren riboflavindir. Süt yağı azaldıkça yağda eriyen vitamin içeriği de azalmaktadır. Zenginleştirilmemiş sütte D ve K vitamini oldukça azdır. Süt suda eriyen vitaminleri de içermektedir. Özellikle B12 ve B2 vitaminlerinin önemli bir kaynağıdır.

14. Mineraller …………………………………………………. Süt; -kalsiyum, -fosfor, -magnezyum, -potasyum, -çinko gibi mineraller için iyi bir kaynaktır. Demir içeriği ve demir biyoyararlılığı düşük olan süt, çocukluk döneminde demir gereksinimine önemli bir katkı sağlayamamaktadır. Günlük beslenmede süt ürünleri grubunun yanısıra demir içeriği zengin besinlerin tüketilmesi ile bu eksiklik tamamlanmaktadır.

15. İnsan beyninin; • 1 yaşına kadar %70-75’i • 3 yaşına kadar %80-85’i • 6 yaşına kadar %90-95’i • Diğer yıllar boyu %5-10’u gelişir.

16. Bir bardak süt... 6 yaşında bir çocuğun ihtiyacı olan; Kalsiyumun % 52’sini Protein’in % 35’ini B6 Vitamininin % 13’ünü A Vitaminin % 9’unu Enerjinin % 6’sını Çinkonun % 12’sini B12 Vitamininin % 98’ini B1 Vitaminin %11’ini Fosfor’un % 55’ini İyotun % 30’unu Niasin’in % 16’sını B2 Vitaminin %44’ünü Potasyumun % 30’unu Magnezyumun % 18’ini karşılar

17. Süt hayatın her döneminde önemlidir.

18. Sütün Hastalıklardan Koruyucu Etkisi • Malnütrisyon • Hipertansiyon • Diş Sağlığı • Obezite • Deri ve Göz Sağlığı • Sinir Sistemi • İmmün Sistem • Kanser (kolon kanseri riskini azaltır) • Osteoporozis

19. Nüfusumuzun Önemli Bir Kısmı Genç 5-19 yaş nüfus oranı %26.1 ≈19 milyon

20. KRONİK BESLENME YETERSİZLİĞİ • 5 yaş altında*; • Bodur çocuk %10 • Yaşına göre zayıf çocuk %3 • Kent/kır, doğu/batı, ailenin eğitim düzeyine göre değişmektedir. *: Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması (TNSA,2008) VİTAMİN VE MİNERAL YETERSİZLİKLERİ Vitaminler A vitamini C Vitamini B1 Vitamini B2 Vitamini Niasin Mineraller Demir İyot Kalsiyum

21. OBEZİTE OKUL ÇAĞINDA ÖNEMLİ BİR PROBLEM Kaynak: Türkiye Sağlıklı Beslenme ve Hareketli Hayat Programı (2010-2014), Sağlık Bakanlığı Yayını

22. İlköğretim çağı çocuklarda (6-10 yaş) beslenme ve fiziksel aktivite alışkanlıkları ile şişmanlık (obezite) ve zayıflık (malnütrisyon) durumunun belirlenmesine yönelik Bakanlığımızca yapılan “Türkiye Okul Çağı Çocuklarda Büyümenin İzlenmesi Projesi (TOÇBİ)” • Çocukların % 6.5’inin şişman, • % 14.3’ünün fazla kilolu, • % 7.9’unun zayıf, • % 1.3’ünün ise çok zayıf

23. ARA ÖĞÜNLERDE GENELLİKLE ENERJİ DEĞERİ YÜKSEK, BESİN DEĞERİ DÜŞÜK BESİNLER TERCİH EDİLMEKTEDİR. • Gazlı içecekler • Şekerli içecekler • Bisküvi • Çikolata • Gofret • Şekerleme • Cips

24. Osteoporoz OSTEOPOROZ Osteoporoz hastayı artan kırık riskine maruz bırakacak düzeyde kemik gücünde azalma ile karakterize bir iskelet hastalığıdır. Kemik gücükemik yoğunluğu vekemik kalitesinin bileşimidir. Normal kemik Osteoporoz NIH Consensus Development Panel on Osteoporosis JAMA 285:785-95; 2001

25. Osteoporoz (Kemik erimesi) Hastayı artan kırık riskine maruz bırakacak düzeyde kemik gücünde azalma ile karakterize bir iskelet hastalığıdır. Kemik gücü;kemik yoğunluğu vekemik kalitesinin bileşimidir. Normal kemik Osteoporotik kemik NIH Consensus Development Panel on Osteoporosis JAMA 285:785-95; 2001

26. 25-30 yaşta en yüksektir. • 35 yaş sonrası her yıl %0,75-1 kemik kaybı olur. • Menopoz sonrası (5 yıl) bu kayıp her yıl %2-3 artar. • Fiziksel aktivite, beslenme şekli ve hormonal değişimlerden etkilenir. KEMİK MİNERAL YOĞUNLUĞU

27. Yaş Yeterli Süt Tüketimi Yetersiz Süt Tüketimi Kemik Mineral Yoğunluğu SAĞLIKLI BESLENME ve SÜT TÜKETİMİ OSTEOPOROZDAN KORUYUCUDUR

28. Ortalama yaşam süresi uzamıştır. • Risk grubu yelpazesi genişlemektedir. • Hastalık daha sık görülmektedir. • Hastalık sessiz seyretmektedir. • Yaşam kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir. • Hastalığın tedavisi uzun sürmektedir. • Tedavi maliyeti oldukça yüksektir. OSTEOPOROZ ÜLKEMİZ İÇİN ÖNEMLİ,SESSİZ İLERLEYEN ve EPİDEMİK BİR HASTALIKTIR

29. Ülkemizde süt içme alışkanlığı yaygın değildir. Süt Tüketimi (Yıl/kişi/litre) Kişi başı içme sütü tüketiminde yıllık 107 lt ile Avustralya birinci sıradadır. Avrupa Birliği ülkelerinde yıllık içme sütü tüketimi 89 lt, Amerika’da 83 lt’dir. Ülkemizde ise kişi başına süt tüketimi sadece 26 litredir!

30. OKUL ÇAĞI VE YETİŞKİNLİKTE GÖRÜLEBİLEN BESLENME PROBLEMLERİNİN ÖNLENMESİNDE ETKİLİ BİR ARAÇ: SÜT

31. Yaşa Göre Tüketilmesi Önerilen Günlük Süt Miktarı Kaynak: Türkiye’ye Özgü Beslenme Rehberi, Sağlık Bakanlığı, 2004

32. Günde 1200 mg kalsiyum almak için alternatif gıdalar 17 kg elma veya 3 kg çavdar ekmeği veya 13,5 kg sığır eti veya 1 litre Süt Günlük alınması gereken kalsiyum miktarı* mg/gün *Türkiye’ ye Özgü Beslenme Rehberi, 2005

33. Okul çağındaki tüm çocukların • olabilecek en iyi bedensel, • ruhsal ve toplumsal sağlığa • kavuşmalarını sağlamak ve sürdürmek, • Okul çocuklarının sağlıklı bir • çevrede gelişimini sağlamak, • Çocukların, ailelerin ve toplumun • sağlık düzeyini yükseltmektir. OKUL SAĞLIĞI HİZMETLERİNİN AMACI Okul sağlığı hizmetleri içinde okul çağı çocukların beslenmesine yönelik hususlar da yer almaktadır.

34. OKUL BESLENME PROGRAMLARI Okul çağında çocukların yeterli ve dengeli beslenmelerinin sağlanması ile; • büyüme ve gelişmelerinin tam olması, • vücut dirençlerinin artarak bulaşıcı hastalıklardan korunmaları, • kolay öğrenmeleri ve başarılarının artması sağlanabilir. Okul çocuklarının beslenmesi okul sağlığı hizmetlerinin önemli bir parçasıdır.

35. - 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu - Türkiye Sağlıklı Beslenme ve Hareketli Hayat Programı (2010-2014) kapsamında okul sağlığı hizmetleri sağlıklı beslenme ve fiziksel aktivite boyutu ile ele alınmıştır. Söz konusu program 29.09.2010 tarihli Resmi Gazete’de Başbakanlık Genelgesi olarak yayımlanmıştır. OKUL SAĞLIĞI HİZMETLERİ

36. “Obezitenin Önlenmesine Yönelik Çalışmalar” Başlığında Okullara Yönelik Aktiviteler arasında “Okul sütü programının başlatılması” aktivitesi de yer almaktadır. TÜRKİYE SAĞLIKLI BESLENME VE HAREKETLİ HAYAT PROGRAMI (2010-2014)

37. OKUL ÇAĞI • Büyüme ve gelişme sürecinin olduğu bu dönemde alınacak koruyucu önlemler ileriki yaşlarda genel sağlık durumu üzerinde etkili olabilecek yararlar sağlayacaktır. • Okul çağı, hızlı öğrenme, bilgi ve beceri kazanma ve etkilenme dönemidir. Alışkanlıklar bu dönemde oluşmaya başlar. Süt içme alışkanlığının kazandırılacağı bir fırsatlar dönemidir.

38. OKUL SÜTÜ PROGRAMI • Okul çağı çocuklarının süt ve sağlık üzerine etkisi konusunda bilinçlenmelerini sağlar, • Çocuklara sağlıklı büyüme ve gelişmeleri için kalsiyum ve proteinden zengin olan sütü içme alışkanlığı kazandırılmasını teşvik eder, • Süt içme olanağı sunarak sağlıklı beslenmelerine destek olur, • Sağlıklı ve hijyenik süt tüketiminin yaygınlaşmasını sağlar, • Süt üretimin artırılmasını teşvik eder, • Süt arzı fazlalığının değerlendirilmesini sağlayarak, üretimde istikrarı sağlar.

39. Dünya okul sütü programlarından örnekler.... Dünyada 80’den fazla ülkede değişik dönemlerde okul sütü projeleri uygulanmıştır. • Avrupa Birliği ülkelerinde, çocuk beslenmesinin öncelikli konuları arasında yer almakta ve 30 yılı aşkın süredir çeşitli şekillerde uygulanmaktadır. • AB ülkeleri çocukların hem beslenmesine, hem de eğitimine katkıda bulunması, obeziteye karşı mücadelede etkili olması, çocuk gelişimi ve sağlığı için gerekli unsurları sağlamasından hareketle programın geliştirilmesine özel bir önem vermektedir.

40. Dünya okul sütü programlarından örnekler.... • Hollanda, okul beslenme yasasını tanıyan ilk ülkedir. Yasada özellikle düzenli yiyecek bulamadıkları için okula devam edemeyen çocuklara yiyecek sağlanması konusu belirtilmiştir. • Danimarka (1902), İsveç (1903) okul beslenme programlarının uygulanması için il yöneticilerine yasal sorumluluklar yüklemiştir.

41. Dünya okul sütü programlarından örnekler.... • Çek Cumhuriyeti çalışmalarda ulaşılan başarıda devletin rolünü en açık şekilde ortaya koyan ülkedir. Küçük ölçekli bir işletme tarafından 1996 yılında başkent Prag’da başlatılan Okul Sütü Programı, 1999 yılına gelindiğinde devlet projesi haline gelmiş, finansmanının %50’sinin devlet tarafından karşılanmasına karar verilmiş ve programın ülke çapında yaygınlaştırılmasına çalışılmıştır.

42. Dünya okul sütü programlarından örnekler.... • Çin, • Romanya, • Mısır, • Portekiz, • İran, • Tayland, • Guatemala, • Vietnam gibi bir çok ülkede okul sütü programları başarı ile yürütülmektedir.

43. Ulusal politikalarında çocukların sağlıklı gıdaya ulaşmasını, yeterli ve dengeli beslenmesini, sağlıklı olmasını ve eğitimini bir bütün olarak ele alan ülkeler, sağlıklı ve üretken bireylerden oluşan bir topluma sahip olurlar.

44. TEŞEKKÜRLER