Mövzu : “EMFİZEMATOZ KARBUNKUL, BRADZOT VƏ ANAEROB ENTEROTOKSEMİYA”

1. Mövzu: “EMFİZEMATOZ KARBUNKUL, BRADZOT VƏ ANAEROB ENTEROTOKSEMİYA” Mühazirəçi: dos. Ələsgərov Z.Ə.  Gəncə- 2011 AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZIRLIYIAZƏRBAYCAN DÖVLƏT AGRAR UNIVERSITETI Fakültə: Baytarlıq təbabəti və əczaçılıqKafedra: Epizootologiya, mikrobiologiya və parazitologiyaFənn: EPİZOOTOLOGİYA VƏ İNFEKSİON XƏSTƏLİKLƏR“BAYTARLIQ ” ixtisası

2. PLAN • Xəstəliyin tərifi • Tarixi məlumat • İqtisadi zərər • Törədicisi • Davamlılığı • Epizootoloji xüsusiyyətləti • Patogenez • Gedişi və kliniki əlamətləri • Patoloji –anatomik dəyişikliklər • Diaqnoz • Təfriqi diaqnoz • Müalicə • İmmunitet • Profilaktika və mübarizə tədbirləri

3. ƏDƏBIYYAT SIYAHISI • R.A. Qədimov, İ.B. Məmmədov, S.Ə. Culfayev “Xüsusi epizootologiya”, “Azərnəşr”, Bakı, 1990. • Z.Ə.Ələsgərov, E.M.Ağayeva, Q.Ə.Dünyamalıqev “Baytarlıq virusologiyası”. Azərnəşr-2009 • Z.Ə. Ələsgərov “İnsanlar üçün təhlükəli heyvan xəstəlikləri”, “Azərnəşr”, Bakı, 2006. • A. A. Konopatkin və başqaları “Epizootologiya və k/t heyvanlarının infeksion xəstəlikləri”, Moskva, “Kolos”,1984. • R .A. Qədimov, M.Ə. Tağızadə “Baytarlıq mikrobiologiyası”, “Maarif”, Bakı, 1986. • R. A.Kadımov ,A.A. Kunakov, V.A. Sedov «İnfeküionnıe bolezni oveü», «Kolos», Moskva,1987. • R.A. Qədimov, İ.B. Məmmədov, Z.Ə. Ələsgərov “Epizootologiya”, “Elm”, Bakı, 1998.

4. EMFIZEMATOZ KARBUNKUL (ÇANÇRAENA EMPHJSEMATİCA) • Emfizematoz karbunkul itigedişli infeksion xəstəlik olub, isitmə və gövdənin müxtəlif nahiyələrində xışıldayıcı şişlərin əmələ gəlməsi ilə səciyyələnir. • Tarixi məlumat. Emfizematoz karbunkul qədim zamanlardan insanlara məlum olmasına baxmayaraqsərbəst xəstəlik kimi ilk dəfə 1875-ci ildə Bollinger tərəfindən qeyd olunmuşdur. Xəstəliyin törədicisi isə fransız alimləri Arluen, Ş.Kornevin və J.Toma tərəfindən müəyyən edilmişdir. Xəstəliyin törədicisinin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsində I.Fezerinin böyük xidmətləri olmuşdur. Eksperimental emfizimatoz karbunkulu 1887-ci ildə Şovo yaratmışdır. Xəstəliyə qarşı Leklanş və Balee 1925-ci ildə formolovaksin hazırlamışlar. • Keçmiş SSRI-də xəstəliyə qarşı 1929-cu ildə S.N.Muromsev tərəfindən formolavakein və 1960-cı ildə isə Kaqan və A.I.Kolesova tərəfindən qatılaşdırılmış hidrooksialümin vaksin hazırlanmışdır, • Ölkəmizdə xəstəliyin bir çox xüsusiyyətlərinin öyrənilməsində Y.R.Kovalenko, F.I.Kaqan, P.D.Şatko və s. böyuk xidmətləri olmuşdur. • Hazırda xəstəliyə dunyanın əksər ölkələrində təsadüf edilir. Ölkəmizdə planlı qaydada aparılan profilaktik tədbirlər nəticəsində xəstəlik bəzən sporadik halda müşahidə edilir. • Iqtisadi zərər. Xəstəliyə qarşı müxtəlif müalicə vasitələrinin tətbiqi nəticəsində müəyyən qədər maddi vəsait sərf olunur. Bundan əlavə xəstəlikdə letaallıq faizi yüksəkdir.

5. Törədicisi. Xəstəliyin törədicisi Cl.chanuvoei spor əmələ gətirən anaerobdur. Mikroblara qoyunların, qaramalın, balıqların bağırsağında, torpaqda və suda rast gəlmək olar. • Amilin ucları yumru, düz və ya azacıq bükülmüş, tək-tək və yaxud iki-iki yerləşmiş, uzunluğu 2-8 mkm, eni 0,5-1,0 mkm-dir. Orqanizmdə və qida mühitlərində amil subterminal spor əmələ gətirir. Kulturadan hazırlanmış yaxmalarda adətən çöpvarı formaları və az miqdarda sporlar müşahidə edilir. Mikrob kapsul əmələ gətirir. Cavan kulturalardan hazırlanmış yaxmalarda mikrob Qram üsulu ilə müsbət, köhnə kulturalardan hazırlanmış yaxmalarda isə mənfi boyanır. Törədici obliqat anaerobdur. Ət-peptonlu qaraciyərli bulyonda 20-24 saatdan sonra (pH 7,4-7,6 qazlı) yaxşı boy verir. 24 saatdan sonra bulyon şəffaflaşır və çöküntü əmələ gətirir. Beyin qida mühitində yaxşı boy verir, ancaq onu qaraltmır. Jelatini zəif əridir. Ən yaxşı qida mühitləri Kitt-Tarossi, hottinger mühitləri hesab olunur. Mühitlərə qan zərdabı, qaraciyər, ət parçaları əlavə etdikdə boy zəngin alınır. • Şəkərli-qanlı aqar-aqar mühitində 24-35 saatdan sonra bənövşəyi-göy hamar mərkəzdən qabarıq, düyməyəoxşar və ya uzüm yarpağını xatırladan koloniyalar inkişaf edir ki, bu da diaqnostik əhəmiyyətə malikdir. Koloniyalar ətrafında hemoliz sahəsi görünür, mühitin duru hissəsini bulandırır və bir qədər qaz əmələ gətirir. • Mikrob ət-peptonlu, qaraciyərli, bulyon qida mühitində 37-38°C temperaturda 16-24 saatdan sonra bulanıq qaz əmələ gətirir. 26-43 saatdan sonra mikrob hüceyrələri sınaq şüşəsinin dibində pambıqvarı çöküntü verir. Indolvə H2S əmələgətirmir, nitratvənitritlərreduksiyaetmir. Südütədricənçürüdürvəbeləmühitəətvəyaxudqaraciyərəlavəetdikdəsüdünçürüməsisürətlənir. • Amilorqanizmdəvəmayeqidalımühitlərdəhemolizinvəaqressinhasiledir. Aqressintəsirindənorqanizmdəfaqositozprosesizəifləyir. Hemolizirivəxırdabuynuzluheyvanlarıneritrositlərinilizisəuğradır. • Davamlılığı. Cl.chauvoun- ninsporformasıxaricimühitinvəkimyəvidezinfeksiyaedicimaddələrintəsirinədavamlıdır. Beləki, spor forma birneçəilərzindətorpaqdavə 6 ayaqədərpeyinvəətməmulatlarındasağqalır. Avtoklavda 110°C temperaturda 30-40 dəqiqəyəinaktivləşir. Günəşşüalarınıntəsirindən 24 saata, qaynatmada 2 saatavə 3-4%-liformaldehidməhlulutəsirindən 15 dəqiqəyəməhvolur.

6. Epizootolojixüsusiyyətləri. Xəstəliyəəsasən 3 aylıqdan 4 yaşaqədərqaramalhəssasdır, camışlar 1-2 yaşında, qoyunvəkeçilərisəbütünyaşlardaxəstəliyətutulur. • Donuzvədəvələrdəeksperimentalxəstəlikyaratmaqmümkündür. Xəstəliyəkökheyvanlardahaçoxhəsaslıqgöstərirki, budaəzələlərdəqlikogeninçoxolmasıiləəlaqədardır. Çünkixəstəliyintörədicisiqlikogenlişəraitdədahasürətləinkişafetməqabiliyyətinəmalikdir. Laboratoriyatəcrübəheyvanlarından hind donuzlarıdahaçoxhəssaslıqgöstərir. • Infeksiyatörədicisininmənbəyixəstəheyvanlar, keçiricifaktorlarisəamilinsporlarıiləçirklənmiştorpaq, yem, suvə s. hesabolunur. Heyvanlarınyoluxmasıalimentaryollavədərizədələnmələriiləbaşverir. Törədiciorqanizmədaxilolduqdahəzmsistemiselikliqişalarınıntamlığınınpozulmasımüşahidəedilir. Bundanəlavəbəzihelmintozlarnəticəsindədəxəstəliyinbaşverməsiüçünşəraityaranır. Qoyunlaraxtalanmavəqırxımdövründədahaçoxxəstələnir. • Emfizematozkarbunkuləsasənsporadikvə nadir hallarda, kiçikepizootiyaformasındamüşahidəedilir. Xəstəlikənçoxilinistifəsillərindəbaşverir. OtlaqsahəsindəyemləqarışıqCl.chauvoei-ninsporlarıiləçirklənmiştorpağınqəbuluiləəlaqədarolaraqyoluxmayaranır. • Xəstəliyəgörəqeyri-sağlamzonalarda 4 yaşındanyuxarıheyvanlar nadir haldaxəstələnir, çünkionlardatədricənimmunlaşmışsubinfeksiyaprosesigedir, analarındanəldəetdiyiqeyri-fəalimmunitetsayəsində 3 aylığaqədərbuzovlarxəstəliyəqeyri-həssasolurlar. • Patogenez. Alimentaryollavəyazədələnmişdərivasitəsiləorqanizmədaxilolmuşamilqanakeçir, sonraisəəzələvədərialtıtoxumayayayılır, xüsusiləzədələnmişsahəyətoplanır. Burada o, sürətləçoxalaraqtoksinvəaqressinhasiledir. Toksinvəaqressinintəsirinəticəsindəorqanizminqoruyuculuqqabiliyyətizəifləyir. Nəticədəhəminnahiyədəyerliqandövranıpozulurvəbununlaəlaqədarolaraqəzələtoxumasınaoksigenindaxilolmasızəifləyir. Anaerobşəraitinyaranmasınəticəsindəxəstəliyintörədicisidahasürətləinkişafedirvənəticədəhəminsahələrdəşişvətoxumalarınnekrozubaşverir. Zədələnmişsahədəmikroblarınhəyatfəaliyyətiiləəlaqədarolaraqçoxlumiqdardaqanəmələgəlirki, budahəminnahiyəyəəllətəsiretdikdəyerinidəyişdiyiüçünxışıltıverir. • Iltihabauğramıştoxumanıneksudatıvəmikrobunhasiletdiyitoksinqanasorularaqorqnizminümumiintoksikasiyasınasəbəbolur. Nəticədətemperaturunyüksəlməsi, ürəkvədigərdaxiliorqanlarınfiziolojifunksiyasınınpozulmasıvətəngnəfəslikinkişafedirki, budaheyvanınölümünəsəbəbolur.

7. Gedişivəklinikiəlamətləri. Inkubasiyadövrüqaramalda 1-2 gün, nadir hallardaisə 5 günəqədərdavamedir. Itigedişzamanıtemperaturunqəflətənyüksəlməsi, ümumidüşkünlük, yemdənimtinamüşahidəedilir. Gövdəninmüxtəlifnahiyələrində, xüsusilə bud nahiyəsində, boyunda, sağrıda, çənəaltındasürətləböyüyənşişlərnəzərəçarpır. Şişlərəvvəlcəbərk, istivəağrılıolmaqlaəllətəsiretdikdəxışıltılısəseşidilir. Sonraşişlərsoyuqvəağrısızolur. Ətraflardaşişlərinolmasızamanıheyvanlardaalsaqlıqmüşahidəedilir. • Səthiregionarlimfaduyünləriböyüyür. Patolojiprosesindərinləşməsiiləəlaqədarolaraqürəkfəaliyyətitamamiləpozulurvətəngnəfəslikmüşahidəedilir. • Xəstəlik 1-2 gün, bəzənisə 1 həftəyəqədərdavametməkləadətənölümlənəticələnir. Bəziheyvanlardaxəstəlikatipikformadagedir. Bu zamanklinikiəlamətlər tam inkişafetmirvəbirneçəgünəöz-özünəsağalmailənəticələnir. • Bəzənxəstəlikildırımvarıgedişəmalikolurki, beləhaldakarbunkullarmüşahidəedilmir, ümumiseptisemiyaəlamətlərigörünürvə 6-12 saataheyvanınölümüilənəticələnir. • Qoyunlardaklinikiəlamətlərqaramaldaolduğukimidir. Ancaqçoxvaxtşişlərnəzərəçarpmır, təbiidəliklərdənköpüklümayeaxır, dişlərinixırçıldadırvə 6-24 saatərzindəölümlənəticələnir. • Patoloji-anatomikdəyişikliklər. Ölmüşheyvanıncəsədiqarınboşluğuvədərialtıtoxumayaqazıntoplanmasınəticəsindəköpmüşvəziyyətdəgörünür. Təbiidəliklərdənköpüklü-qanlımayeaxır. Iltihabauğramışəzələtoxumasıvədərialtıtoxumadahemorrojiiltihabsahələrigörünür. Şişnahiyəsindəkəsimapardıqdahəminnahiyədənqazqabarcıqlarıeksudataxır. Əzələlərvəregionarlimfadüyünlərihəcmcəböyüməklətünd-qırmızırəngdəmüşahidəedilir. Serozvəselikliqişalardaçoxlumiqdardaqansağıntılarıgörünür. Qantünd-qırmızırəngdəolmaqlalaxtalanmışolur. Qarınvəköksboşluğunda, xüsusiləürəkkisəsindəsarımtıl-qırmızırəngdəbulanıqmayenəzərəçarpır. Ağciyərdoluqanlı, dalaqşişkinvəqaraciyərhəcmcəböyümüşolmaqlaüzərindəbəzənnekrozsahələrimüşahidəedilir. • Emfizematozkarbunkuldanölmüşheyvancəsədlərininyarılmasıqadağandır. Məcburiyarılmaxüsusişəraitləaparılmalıvəətrafmühitinçirklənməməsitəminedilməlidir. • Diaqnoz. Emfizematozkarbunkuladiaqnozqoymaqüçünonunepizootolojixüsusiyyətləri, klinikiəlamətlərivəpatoloji-anatomikdəyişikliklərinəzərəalınmalıvəbakteriolojimüayinəaparılmalıdır. • Bakterkolojimüayinəüçünlaboratoriyayakarbunkulsahəsininmayesi, əzələkəsikləri, qaraciyər, dalaqvəürəkqanıgöndərilir. Patoloji material təzəolmalıvəilinistifəsillərində 30-40%-liqliserinməhlulundagöndərilməlidir. Laboratoriyadapatolojimaterialdanəşyaşüşələriüzərindələpir-yaxmalarhazırlanaraqmikroskopiyaedilir, qidamühitlərindəamilintəmizkulturasialınırvəbiolojisınaqqoyulur. • Biolojisınaqməqsədilə hind donuzlarındanistifadəedilir. Bunlarpatolojimaterialınfiziolojiməhluldasuspenziyasıiləvəyasutkalıqkulturailəyolux-durulur. Əgərmaterialdaemfizematozkarbunkuluntörədicisivarsa, yoluxdurul-muş hind donuzları 1-2 günəölməlidir. Ölmüşheyvanlarınparenximatozorqanlarındanhazırlanmışyaxmadaamilmikroskopaltındagörünməlidir.

8. Təfriqidiaqnoz. Xəstliyiqarayaranınkarbunkulyozformasındanvəyamanşişdəntəfriqetməklazımdır. • Qarayaradakarbunkullardaxışıltıolmur, qulaqqanınınmüayinəsizamanıisəamilkapsulaformasındaaşkaredilirvəbaktereolojimüayinəninnəticəsiəsasgötürülür. • Müalicə. Xəstəlikitiformadagetdiyinəgörəmüalicəçoxvaxtnəticəvermir. Iltihabnahiyəsinədezinfeksiyaedicimaddələrdən 1-2%-lihidrogen-peroksid, 3-5%-lilizol, 0,1%-likalium-permanqanatməhlullarıyeridilməlidir. Penisillinhərkqcanlıkütləyə 5-10 min TV, hər 6 saatdanbirheyvanınümumivəziyyəti (yaxşılaşanaqədər, dibiomisinsuspenziyasıisə 40%-liqliserindəhərkqcanlıkütləyə 40 min TV əzələyəvurulmalıdır. Lazımgəlsədibiomisinininyeksiyası 1 həftədənsonratəkraredilməlidir. Bundanəlavəbiomisinhərkqcaplıkütləyə 3-5 mqhesabıiləgündəbirdəfəheyvanınvəziyyətiyaxşılaşanaqədərəzələarasınayeridilməlidir. • Immunitet. Məlumdurki, xəstəliyə 3 aylıqdan 4 yaşaqədərheyvanlarhəssasdır. 3 aylığaqədərbuzovlaranalarındanəldəetdiyiqeyri-fəalimmunitetnəticəsində, 4 yaşindanyuxarıheyvanlarisəimmunlaşdırıcısubinfeksiyanəticəsindəxəstəliyədavamlıolur. Təbiihaldaxəstəlikdənsağalmışheyvanlaruzunmüddətliimmunmtetəldəedirlər. • SpesifikvasitəkimiuzunmüddətS.N.Muromsevtərəfindənhazırlamışvaksintətbiqedilirdi. Son zamanlarF.I.KaqanvəA.I.Kolesovatərəfindənemfizematozkarbunkulaqarşıqatılaşdırılmışhidroksialüminvaksinhazırlanıbtəklifedilmişdir. Vaksinəzələarasınaqaramalasağrınahiyəsindən, qoyunlardaisəbudundaxilisəthindənyaşvəköklükdərəcəsindənasılıolmayaraq 2 ml miqdarındavurulur. • Immunitetinyeksiyadan 12-24 günkeçmişyaranırvə 5-6 ay davamedir. • Hal-hazırdaemfizematozkarbunkulvəqarayarayaqarşı, həmçininemfizematozkarbunkulvədabağaqarşıbirgəvaksinlsiyaüsulutəklifedilmişdir.

9. Profilaktikavəmübarizətədbirləri. Xəstəliyinbaşverməməsiüçünheyvan-larınbataqlıqyerlərdəotarılmasıvədurğunsulardasuvarılmasınayolverilməmə-lidir. Heyvandarlıqbinalarıvəonunətrafsahələrindəsanitariyaqaydalarıgözlənilməlivəzədələrtörədəbiləcəkfaktorlarləğvedilməlidir. Xəstəliyəgörəqeyri-sağlamtəsərrüfatlardabataqlıqlarınqurudulmasıtəminedilməlidir. Təsərrüfatayenigətirilmişheyvanlarprofilaktikkarantindəsaxlanmalıdır. • Xəstəliyəgörəqeyri-sağlamtəsərrüfatlardaqaramalda 3 aylıqdan 4 yaşaqədər, qoyunlardaisə 6 aylıqdanetibarənprofilaktikvaksinasiyaaparılmalıdır. Revaksinasiya 6 aydansonraaparılmalıdır. Buzovlardaisəvaksinasiya 6 aylıqdazəruridir. • Xəstəlikmüşahidəedildikdətəsərrüfatqeyri-sağlamhesabedilirvəkarantinqoyulur. Xəstəvəxəstəliyəşübhəliheyvanlarayrılırvəmüalicəedilir, digərqrupheyvanlarisəvaksinasiyaedilir. Məcburikəsimvəkəsilmişheyvanlarınətininistifadəsinəicazəverilmir. • Ölmüşheyvandərisiiləbirlikdə, həmçininyemqalıqlarıvəpeyinyandırıl-malıdır. Caridezinfeksiyahərgünaparılmalıdır. Bu məqsədləmexanikitəmizlikaparıldıqdansonra 4%-liformaldehidməhlulu, 5%-lixlorluəhəngməhlulu, 10%-linatriumqələvisivə s. dezinfeksiyaedicimaddələrinməhlullarındanistifadəedilir. • Karantintəsərrüfatdanaxırıncısağalmavəyaölümdən 14 günkeçmiş, yekundezinfeksiyaaparıldıqdansonragötürülür.

10. BRADZOT (Bradsot) • Bradzotitigedişliinfeksionxəstəlikolub, şirdanvəonikibarmaqbağırsağınhemorrojiiltihabıiləsəciyyələnir. • Tariximəlumat. Avropanınşimalhissəsindəkiölkələrdəxəstəlikçoxdanməlumolmasınabaxmaylraqonusərbastxəstəlikkimi 1875-ci ildəKrabbegöstərmiş, xəstəliyintörədicisiisə 1888-ci ildəN.NilsenaşkaretmişvəonuCl.septicumadlandırmışdır. SonralarHayqerxəstəheyvanlardanCl.septicumiləbərabərCl.perfringens-dəəldəetmişdir. • HazırdaxəstəlikqoyunçuluqlaməşğulolanAvropaölkələrində, ŞimalivəÇənubiAmerikada, Avstraliyadamüşahidəedilir. • Keçmiş SSRI-dəbradzotəksərcoğrafizonalardaqoyunçuluqtəsərrüfatlarındagörünür. • Iqtisadizərər. Müəyyənolunmuşdurki, bradzotzamanısürünün 15-20%-ixəstələnirvəçoxvaxt 100% ölümbaşverir. • Törədicisi. XəstəliyintörədiciləriəsasənCl.septicumvəCl.oedematiens-in A tipidir. BundanəlavəCl.sordellivəCl.oedematins-in B tipi dəxəstəheyvanlardanalınır. Cl.septicum-hərəkətli, Qramüsuluiləmüsbətboyanan, subterminalsporlaramalikolanvəuzunluğu 4-5 mkm-dir. Xəstəlikdənölmüşheyvanlarınparenximatozorqanlaındanhazırlanmışyaxmadaamilçoxvaxt sap şəklindəgörünür. Kitt-Tarossimühitinibulandırırvəqazəmələgətirir. Qanlıaqardahemolizzonası, bərkqidalımühitlərindəisəkənarlarınahamaryarımşəffafkoloniyalaryaradır. Mayeqidalımühitlərdəekzotoksinifrazedir. • Cl.oedematiensdüzvəyazəifdərəcədəəyilmiş, hərakətliQramüsuluiləmüsbətboyanan, obliqatanaerobdur. Subterminalsporlanmayamalikdir. Kitt-Tarossimühitibulandırırvəzəifdərəcədəqazəmələgətirir. Bərkqidalımühitlərdəanaerobşəraitindəiriyarımşəffafbozumtulkoloniyalaryaradır. Qanlıaqardanahamarkoloniyalarvəbunlarınətrafındahemolizzonasımüşahidəedilir. • Cl.oedematiens-in dörd tipi müəyyənolunmuşdurki, bunlardan A tipi-Cl.novyi, B tipi Cl.gigas, C tipi Cl.bubolarumvə D tipi Cl.haemolyticumadlanır.

11. Epizootolojixüsusiyyətləri. Təbiişəraitdəyaşvəcinsdənasılıolmayaraqbradzotlayalnızqoyunlarxəstələir. Xüsusilə 2 yaşaqədərheyvanlardahaçoxhəssaslıqgöstərirlər. Bradzotilinbütünfəsillərində, xüsusiləyazvəpayızdadahaçoxmüşahidəedilir. • Xəstəliyinbaşverməsindəyeminkeyfiyyətininbirdən-birədəyişilməsi, birdəfəyəçoxlumiqdardayenigöyərmişotunqəbulu, heyvanlardahelmintozlarvə mineral azlığımühümroloynayır. • Xəstəliktörədicisininmənbəyixəstəvəbasildaşıyanheyvanlardır. Qoyuncəsədlərivəxəstəliktörədiciləriiləçirklənmişotlaqsahəsi, su, toplanmışyemməhsullarıinfeksiyatörədicisininyayıcısıkimiböyükəhəmiyyətkəsbedir. Amilləçirklənmişçayvəgölkənarıhəmçininsuvarılansahələrdahaqorxuluhesabolunur. • Bradzothərilotlaqsahələrində, xüsusiləotlarıngöyərməsi, çiçəklənməsiyağışdansonraheyvanlarınotarılmasızamanımüşahidəedilir. Bəzənheyvanlarınaxmazsulardansuvarılmasıvədonmuşyemlərdənistifadəedildikdəxəstəlikbaşverir. Bradzotkökvəazhərəkətliqoyunlardadahaçoxmüşahidəedilir. Əsasyoluxmayolualimentaryoldur. Xüsusiləamilinsporlarıiləçirklənmişyemvəsuyunqəbuluzamanıyoluxmabaşverir. • Patogenez. Bradzotunpatogenezindəorqanizminümumirezistentliyininaşağıdüşməsi, mədə-bağırsaqsistemininsekresiyavəhərəkifunksiyasınınpozulması, birtərəfliyemləməvəqaraciyərdəhelmintlərinolmasımühümroloynayır. Çünkiqeydetdiyimizbuamillərorqanizmdəbradzotuntörədicisininfəallaşmasıvəsürətliinkişafınasəbəbolur. Şirdanvəonikibarmaqbağırsağındivarınakeçənamilsürətləçoxalırvəgüclütoksinhasiledir. • Toksinintəsirindənorqanizminintoksikasiyasıbaşverir. Xüsusilətoksinparenximatozorqanlarda, mərkəzisinirsistemindəzədələnmələrtörədir. Ölümdənqabaqqandaxəstəliyintörədicisimüşahidəedilir. • Gedişivəklinikiəlamətləri. Bradzotildırımvarıvəitigedir. • Ildırımvarıgedişzamanıklinikiolaraqsağlamgörünənqoyunlarınqəflətənölümümüşahidəedilir. • Ölümdənəvvəlheyvanlardabəzəngüclüsiniftutmaları, görünənselikliqişalarınhiperemiyası, konyunktivit, timpaniyavəağızdanköpüklümayeaxmasımüşahidəedilir. • Xəstəliyinitigedişizamanıtemperaturun 40,5-41°-yəqədəryüksəlməsi, ümumidüşkünlük, nəbzvətənəffüsüntezləşməsi, ağızvəburundanköpüklümayeaxmasıgörünür. Bəzənqoyunlardaqanlıishal, tez-tezsidikifrazı, timpaniya, sancı, konyunktivanınhiperemiyası, dişlərinxırçıldamasınəzərəçarpır. Heyvandahərəkətçətinləşir. Bəzənsinirpozğunluğuəlamətləri, xüsusilənarahatlıq, oyanıqlıq, dairəvivətullanmahərəkətlərimüşahidəedilir. Heyvanyerəyıxılır. ətraflarıiləüzməhərəkətləriedir. Nadir hallardaheyvanlardaperiodiktutmalarvəkollapsbaşverir. • Sonraoyanmatədricənümumizəiflikləəvəzolunur. Qoyunlarayaqlarıaçılmışvəbaşıarxayaəyilmişhaldagörünür. Ölumadətən 8-14 saatdansonra, bəzənisə 3-5 gündənsonrabaşverir.

12. Patoloji-anatomikdəyişikliklər. Bradzotdanölmüşheyvancəsədində 3-5 saatdansonragüclüköpməmüşahidəedilirvətezçürüməgedir. Təbiidəliklərdənqanlı-köpüklümayeaxır. Baş, boyunvədöşnahiyənindərialtıtoxumasındaserozluhemorrojiinfiltratınhopmasıgörünür. Yunasanlıqlayolunur. Görünənselikliqişalarsianozluolur. Periferikqandamarlarındaqanlaxtalanmamışgörünür. Traxeyavəbronxlarınselikliqişasıinfiltrasiyalıvəqansağıntılarıolur. Mədəönlükləriyemlədolu, şirdanisəboşgörünür. Diaqrafmavəplevraüzərindəqansağıntılarınəzərəçarpır. • Köksvəqarınboşluğundaqanlımayegörünür. Ağciyərdoluqanlı, ürəkəzələsiboşkonsistensiyalı, epikardvəendokarddaqansağıntılarımüşahidəedilir. Dalaqazcaböyümüş, qaraciyərinüzərindənekrozsahələriaşkaredilir. Böyrəklərboşkonsistensiyalışişkinvəhiperemiyalıolur. • Şirdanınselikliqişasındahemorrojiiltihabgörünür. Onikbarmaqbağırsağınselikliqişasışişkinvəhiperemiyalıhaldamüşahidəedilir. Yoğunbağırsaqdamühümdəyişikliklərnəzərəçarpmır. • Diaqnoz. Xəstəliyədiaqnozqoymaqüçünonunepizootolojixüsusiyyətləri, klinikiəlamətləri, patoloji-anatomikdəyişikliklərinəzərəçarpırvədəqiqdiaqnozməqsədiləbakteriolojimüayinədənistifadəedilir. • Bakteriolojimüayinəüçünlaboratoriyayayenicəölmüşheyvancəsədivəyaböyrək, dalaq, qaraciyərkəsikləri, şirdan, onikibarmaqbağırsaqvəborulusümükgöndərilir. Patoloji material ölümdən 3-4 saatgecolmamaqşərtiiləgötürülməlidir. Əkshaldadüzgünnəticəalınmır. Laboratoriyadapatolojimaterialdanhazırlanmışyaxmalarınmikroskopiyası, amilintəmizkulturasınınalınmasıaparılırvəlaboratoriyatəcrübəheyvanlarıüzərindəbiolojisınaqqoyulur. Bu məqsədləağsiçanvə hind donuzlarındanistifadəedilir. • Bradzotuntörədicilərininnövünütəyinetməkvədigəranaeroblardantəfriqetməküçün pH istifadəedilir. • Təfriqidiaqnoz. Bradzotuqarayaradan, infeksionanaerobenterotoksemiya-dan, emfizematozkarbunkuldan, pasterellyozdanvəpiroplazmozdantəfriqetməklazımdır. • Qarayaradadalaqböyüməkləpulpasısıyıqvarıvəqətranrəngindəolur. • Infeksionanaerobenterotoksemiyada, qaraciyərvəşirdandailtihabolmur, çoxvaxtböyrəkyumşalmasıgörünür. • Emfizematozkarbunkuldaxışıldayıcışişlərvəbakteriolojimüayinəninnəticəsiəsasdır. BundanəlavəsalisininfermentasiyasınıCl.septicum, saxarozanınfermen-tasiyasınıisəCl.chauvoeitörədir. • Pasterellyozüçünxarakterikhalseptikiprosesinbaşverməsivəağciyəriniltihabıiləözünügöstərir. • Piroplazmozdaqanınmüayinəsizamanıeritrositlərdəparazitləraşkaredilir. Bütünhallardabakteriolojimüayinəninnəticəsiəsasgötürülür.

13. Müalicə. Ildırımvarı forma zamanımüalicənəticəvermir. • Xəstəliyinitiformasızamanıbiomisin, terramisinvəsintomisinantibiotiklərindənümumiqəbuledilmişdozadaistifadəedilir. • Immunitet. Xəstəliyəqarşımüxtəlifvaksinlərhazırlanmışdır. Hal-hazırdabradzot, infeksionenterotoksemiya, qoyunlarınyamanşişivəquzularınanaerobdizenteriyasınaqarşıpolivalentqatılaşdırılmışhidrooksoalüminvaksinişlədilir. (F.I.Kaqan, A.I.Kolesova). Vaksinməcburipeyvəndzamanı 12-14 günlükfasiləiləprofilaktikipeyvəndzamanıisə 20-30 günlükfasiləilə 2 dəfəəzələarasınavurulur. BundanəlavəqoyunlarınklostridiozlarınaqarşıL.F.KirillovvəF.I.Kaqanxərəfindənpolianatoksinhazırlanmışvəgenişşəkildəistifadəedilir. • Qarayara, çiçəkvəanaerobinfeksiyalaraqarşıkompleksvaksinasiyaüsulutəklifolunmuşdur (R.A.Qədimov). • Profilaktikavəmübarizətədbirləri. Bradzotunprofilaktikasıməqsədiləotlaqvəsumənbələrininbaytarlıq-sanitariyavəziyyətinənəzarətolunmalıdır. Qoyunlarınyemlənmə-saxlanmaşəraitiyaxşılaşdırılmalıvəxəstəliyinbaşverməsinəsəbəbolandigərmaneələraradangötürülməlidir. Xəstəliksürüdəmüşahidəolunduqdaonlarınotlaqsahəsidəyişdirilməlivətəcilivaksinasiyaaparılmalıdır. Xəstəliyəgörəqeyri-sağlamzonalardatəlimatəsasındaprofilaktikvaksinasiyavədehelmentizasiyaaparılmalıdır. Heyvanlarınaxmazsulardansuvarılmasıvəşehli-qrovluotlaqsahəsindəotarılmasınaicazəverilməməlidir. • Profilaktikvaksinasiyayazvəpayızdaheyvanlarınotlaqsahəsinəkeçirilməsinə 30-45 günqalmışaparılmalıdır. • Xəstəlikbaşverdikdəməhdudlaşdırıcıtədbirlərdənistifadəolunur. Təsərrüfataheyvanqəbuluvəkənaraçıxarılmasıqadağanolunur, digərheyvanlardavaksinasiyaaparılırvəkobudyemlərləyemləndirilir. Xəstəheyvanlarınkəsilməsivəölmüşheyvanlarındərisininsoyulmasınaicazəverilmir. Cəsəddəriiləbirlikdəyandırılmalıdır. Xəstəheyvanlarınyunununqırxılmasıvəsüdündənistifadəyəicazəverilmir. Peyinyemqalıqlarıiləbirlikdəyığılaraqyandırılmalıdır. • Caridezinfeksiya 3%-lixlorluəhəng, 10%-liformaldehid, 5%-linatriumqələvisiməhlullarıiləaparılır. • Məhdudlaşmalaraxırıncıölümdən 20 günkeçmişvə son dezinfeksiyadansonratəsərrüfatdangötürülür.

14. INFEKSION ANAEROB ENTEROTOKSEMIYA (ENTEROTOXAEMİA İNFECTİOSA ANAEROBİCA) • Infeksionanaerobenterotoksemiyaağırgedişliinfeksionxəstəlikolub, hemorrojienterit, sinirpozğunluğu, böyrəkzədələnmələrivəümumintoksikasiyailəsəciyyələnir. • Tariximəlumat. Infeksionenterotoksemiyahaqqında ilk məlumatQilruçaməxsusdur. Əvvəllərxəstəlik «böyrəkyumşalması», «bradzotabənzərxəstəlik» və s. adlarlaqeydolunmuşdur. 1926-cı ildəAvstraliyadaBeynetsinfeksionenterotoksemiyadanölmüşquzununnazikbağırsağından-Cl.perfringens-in D tipinivəonuntoksininiayırmışdır. • 1931-ci ildəIngiltərədə Even qoyunlardanCl.perfringens-in C tipiniəldəetmişdir. • Keçmiş SSRI-dəxəstəliyi ilk dəfəP.P.Andereyevmüəyyənetmişdir. XəstəliyinbirçoxxüsusiyyətləriniiöyrənilməsindəS.N.Muromsev, F.I.Kaqan, A.A.Volkova, Y.R.Kovalenko, M.D.Polıkovski, K.R.Urquyev, Y.B.Səfərov, R.A.Qədimovvəbaşqalarınınxidmətləriqeydolunmalıdır. • Xəstəlikdünyanınəksərqoyunçuluqlaməşğulolanölkələrindəgenişyayılmışdır. ÖlkəmizdəinfeksionanaerobenteretoksemiyayaŞimaliQafqaz, ZaqafqaziyavəOrtaAsiyarespublikalarındamüşahidəedilir. • Iqtisadizərər. Xəstəliksürünün 25-30%-niəhatəedirvə 80-100% letallıqlaözünügöstərir. Bundanbaşqaxəstəlikzamanıtəsərrüfatın normal fəaliyyətipozulur, çünkimüəyyənməhdudlaşmatədbirlərindənistifadəedilirki, budamüəyyənqədəriqtisadizərərəsəbəbolur.

15. Törədicisi. QoyunlarıninfeksionenterotoksemiyasınıntörədicisiCl.perifringes -in D və C tipi nadir hallardaisə A tipi, digərnevheyvanlardaisə A, B və E tiplərihesabolunur. Məlumdurki, Cl.perfingens -in 6 tipi, A, B, C, D, E və F tiplərimövcuddurki, bunlarmorfoloji, kulturalvəkimyəvixüsusiyyətlərinəgörəeynidir, ancaqpatogenlikxüsusiyyətlərinəgörəfərqlənir. Hərbirtipinözününspesifiktoksinimövcuddurki, bunlarındahərbiridigərnövheyvandaxəstəliktörədir. • Xəstəliyintörədicisihərəkətsiziri, yoğunçöpşəklindəolmaqlauzunluğu 4-8 mkm, eniisə 1-1,6 mkm-dir. Karbohidratvəzülallarlazənginqidalımühitlərdəkokkvarıvəsapvarıformalarıdamüşahidəedilir. TəzəkulturalardaamilQrammusbət, köhnələrdəisəmənfidir. Orqanizmdəvəqanserumuəlavəedilmişmühitlərdəamilkapsula, xaricimühitləisəsporyaradır. Kitt-Tarossimühitinibərabərdərəcədəbulandırırvəqazəmələgətirir. Bərkqidalımühitlərdəhamar, seliklivənahamarkaloniyalaryaradır. Əvvəlcəkoloniyalarşehdamlasınıxatırladır, sonraisəözşəffaflığınıitirir, bozvəağrəngalır. • Cl.perfringes -in C tipinintoksinlərialfavəbettatoksin, D tipi isəalfavə epsilon toksinhasiledir. • Davamlılığı. Amilxaricimühitinvəkimyəvidezinfeksiyaməddələrinintəsirinədavamlıdır. • Spor forma qaynamaya 15-20 dəqiqədavamgətirir, torpaqda 16-20 ay, süddə 20 ay, dərivəyundaisə 2 iləqədərsağqalır 10%-linatriumqələvisi, 5-10%-liformaldehid, 5%-lixlorluəhəngsə 15%-lisulfatvəkarbolturşusuqarışığıamili 10-15 dəqiqəyəməhvedir. • Epizootolojixüsusiyyətləri. Təbiihaldaxəstəliyəənçoxqoyunlarnisbətənazdərəcədəisəqaramal, at, keçi, donuz, quşvəs.növheyvanlarhəssaslıqgöstərir. Laboratoriyaheyvanlarından hind donuzu, adadovşanı, göyərçinvəağsiçanlarhəssasdır. • Xəstəliyəbütünyaşdaolanheyvanlar, xüsusilə 8-10 aylıqlardahaçoxhəssaslıqgöstərir. Xəstəliksürüdəəsasənazhərəkətliyüksəkköklükdərəcəsinəmalikolanheyvanlarıdahaçoxtutur. Müəyyənolunmuşdurki, Cl.perfringens-in C tipi əsasənyaşlıqoyunlarda, D tipi isəbütünyaşdaolanheyvanlarda, xüsusiləyazdaquzularda, payızdaisəqoyunlardaxəstəliktörədir. • Infeksionenterotoksemiyadamövsümülükmövcuddur. Beləki, xəstəlikənçoxyazda, sonraisəpayızvəqışdamüşahidəolunur. Xəstəliyinbaşverməsindəmeteorolojiamillərmühümroloynayır. Yağışlıgündərdəinfeksionenterotoksemiyaquraqlıqkeçənillərənisbətəndahaçoxmüşahidəedilir. Ayrı-ayrıcoğrafizonalardaxəstəlikmüxtəliffəsillərdəqeydolunur. • Xəstəliktörədicisininmənbəyixəstəvəamilgəzdirənheyvanlarolmaqlabunlarnəciskütləsiiləətrafmühitiçirkləndirilir. Infeksiyatörədicisininkeçiriciamillərikimitorpaq, otlaqsahəsi, sumənbəyivə s. mühümdür. • Yoluxmaalimentaryollabaşverir. Infeksionepterotoksemiyadastasionarlıqnəzərəçarpırki, budatorpaq, otlaqsahəsivəsumənbəyindəamilinolmasıiləizaholunur. Xəstəliyinbaşverməsindəmədə-bağırsaqsistemininhərəkivəsekretorfəaliyyətininpozulmasımühümdür. Yemintərkibininbirdən-birətamamilədəyişilməsi, yenigöyərmişotunçoxlumiqdardaqəbulu, xüsusiləyağışdansonraheyvanlarınotlaqsahəsindəotarılmasıxəstəliyinəmələgəlməsiüçünzəminyaradır. Bundanəlavəzülalvə mineral maddələraclığıvəbağırsaqsistemindəhelmintlərinolmasıdaxəstəliyinbaşverməsiüçünşəraityaradır.

16. Patogenez. Xəstəliyintörədicisiyemvəsuvasitəsiləmədə-bağırsaqsisteminədüşdükdənsonrahəminsistemininhərəkivəsekresiyafəaliyyətininpozulmasıiləəlaqədarolaraqburadasurətləçoxalırvəprototoksinhasiledir. Bağırsaqdaproteo-litikfermentlərintəsirindənprototoksin epsilon-toksinəçevrilir. Epsilon-toksinbağırsağınselikliqişasınınepitelihüceyrələrinihəmçininqaraciyər, böyrəkparen-ximasınıvəmərkəzisinirsisteminizədələyirvəorqanizminümumiintoksika-siyasınasəbəbolur. Xəstəlikzamanıkorbohidratmübadiləsitamamiləpozulur, böyrək, qaraciyərvəmərkəzisinirsistemininfəaliyyətindədəyişikliklərbaşverir. • Müəyyənolunmuşdurki, infeksionenterotoksemiyanınbaşverməsindəşərtipatogenmikroorqanizmlərinassosiyasıdamüəyyənrolamalikdir. Beləki, Cl.perfringens-in patogenliyininyüksəlməsindəCl.sporongenes, E.colivəonlarınmetabolizmimühüməhəmiyyətəmalikdir. • Gedişivəklinikiəlamətləri. Xəstəliyininkubasiyadövrüamilinvirulentlikdərəcəsindən, orqanizminmədə-bağırsaqsistsmininvəziyyətindənvəorqanizminümumidavamlılığındanasılıdır. Eksperimentalyoluxdurmazamanıinkubasiyadövrü 2-6 saatabərabərdir. • Xəstəlikildırımvarı, itivəyarımitigedişləözünügöstərir. Amilintoksinininxüsusiyyətindənasılıolaraqxəstəliyinkomatozvəhemorrojiformasıayırdedilir. • Ildırımvarıgedişzamanıheyvanlarqəflətənvə 2-3 saataölür. Beləgedişəsasənkörpələrdəvəkökheyvanlardamüşahidəedilir, heçbirklinikiəlamətlərgörünmür. Bəzənxəstəheyvanlardaümumiölgünlük, nəbzinzəifləməsi, hərəkətkoordinasiyasınınpozulmasıqeydolunur. Heyvanyerəyıxılırağızvəburundanserozluvəyaserozlu-hemorrojiselikayrılır. Qanlıishal, klonikvətonikqıcolmalar, dişlərinixırçıldatmavətez-tezsidikifrazıgörünür. Görünənselikliqişalardahiperemiyanəzərəçarpır. • Xəstəliyinitigedişizamanıtemperaturun 41°C-yə qədəryüksəlməsi, qanlı-selikliishal, səndələməhərəkətlərivəətraflarınparezigörünür. Bəzənsinirpozğunluğuəlamətlərimüşahidəedilirki, buzamanheyvanyerəyıxılır, çırpınırvəçoxvaxtkomatozvəziyyətalır. Əzələləringərilməsinəticəsindəbaşgeriqatlanır. Ağızdanköpüklümayeayrılır, görünənselikliqişalaranemiyalıolur. Sidikdəqanaşkaredilir. Xəstəlik 2-3 gün, bəzənisə 1 həftəyəqədərdavamedirvəölümlənəticələnir. • Yarımitigedişyaşlıqoyunvəquzulardamüşahidəolunur. Beləgedişyasərbəsthalda, yaxuddaitigedişindavamıkimibaşverir. Xəstələrdəishal, suyahərislik, nəciskütləsindəselikvəqanmüşahidəedilir. Görünənselikliqişalarsolğun-sarırəngdəolur. Xəstəliyinbeləgedişi 10-12 gündavamedir. Bəzənboğazheyvanlardabalasalmaqeydolunur. • Xəstəliyinxronikigedişiarıqheyvanlardagetməkləonlardaümumizəiflik, anemiya, sinirpozğunluğuəlamətlərimüşahidəedilir. • Cl.perfringens-in C tipinintörətdiyiinfeksionenterotoksemiyazamanıhemorrojidiatezüstünlüktəşkiledirvəxəstəliyinbeləformasıhemorrojienterotoksemiyaadlanır. Cl.perfringens-in D tipinintörətdiyixəstəlikdəisətoksikiəlamətlərüstünlüktəşkiledirvəbelə forma infeksionenterotoksemiyaadlanır.

17. Patoloji-anatomikdəyişikliklər. Ölmüşheyvanlaryalnızdiaqnostikaməqsədiləyarılabilər. Cəsədköpmüşolurvasürətləçürüməgedir. Gövdənintüksüzsahələrindətünd-bənövşəyirəngdələkələrgörünür. Ağızvəburundanköpüklü, qanlımayeayrılır. Köksvəqarınbaşluğundaserozlu-hemorrojieksudatnəzərəçarpır. Epikardvəendokarddaqansağıntılarıvəmiokardınboşkonsistensiyalıolmasıgörünür. • Böyrəkparenximasıformasız, yumşaq, konsistensiyalıhaldanəzərəçarpır. Böyrəyinyumşalmasıyaşlıqoyunlardabəzəngörünmür. Quzulardaböyrəkyumşalmasınadahaçoxtəsadüfedilir. Limfadüyünlərinböyüməsi, hiperemiyalıvənekrozocaqlarıaşkaredilir. Cl.perfringens -in C tipinintörətdiyixəstəlikdəbirqaydaolaraqböyrəkyumşalmasıvənazikbağırsağınhemorrojiiltihabı D tipinintörətdiyixəstəlikdəisəböyrəkdəstrukturpozğunluqlarıpulpasınınsıyıqvarıolmasımüşahidəedilir. • Diaqnoz. Xəstəliyədiaqnozqoymaqüçünonunepizootolojixüsusiyyətləri, klinikiəlamətlərivəpatoloji-anatomikdəyişikliklərinəzərəalınır. Diaqnozundəqiqləşdirilməsiüçünbakteriolojimüayinəvəneytralizasiyareaksiyasındanistifadəedilir. Bakteriolojimüayinəüçünbağırsaqmöhtəviyyatıiləbirlikdə, parenximatozorqanlar, borulusümüklərlaboratoriyayagöndərilir. • Laboratoriyadapatolojimaterialdanhazırlanmışyaxmalarmikroskopiyaedilir, amilintəmizkulturasıalınırvəbiolojisınaqdanistifadəedilir. • Ayrılmışamilinnövünütəyinetməküçün tip spesifikserumlaraneytralizasiyareaksiyasıqoyulur. Bundanəlavətoksinintəyinedilməsiüçünbağırsaqmöhtəviyyatı, qarın, perikardialvəplevramayesindənistifadəedilir. Toksinibağırsaqmöhtəviyyatındatəyinetməküçünmöhtəviyyatikiözüqədərsterilfiziolojiməhluliləqarışdırılır. 30 dəqiqəçalxalanırvəbakterialsüzgəclərdənkeçirilir. Alınmışsterilfiltirat 1 ml dozadaadadovşanınınvenasınavəya 0,005-0,2 ml dozadaisəağsiçanlarınquyruqvenasınayeridilir. Filtiratdatoksinmövcuddursayoluxdurulmuştəcrübəheyvanları 3-5 dəqiqəyəmərkəzisinirsistemininpozğunluğuəlamətləriilətələfolur. Toksiniidentifikasiyaetməküçüntipospesifikantitoksinserumlaristifadəedilir • Cl.perfringens -in D tipinintörətdiyiinfeksioienterotoksemiyazamanısidikdəşəkəraşkaredilirki, bunundadiaqnostikəhəmiyyətimövcuddur. • Təfriqidiaqnoz. Xəstəlikbradzotdan, qarayaradan, pasterellyozdan, listeriozdan, nekrotikhepatitdən, yemzəhərlənmələrindəntəfriqedilməlidir. • Bradzotdaşirdanvəonikibarmaqbağırsağınselikliqişasındahemorrojiiltihabgörünür. • Qarayaradadalaqyumşalır. Pasterellyozdaseptisemiya, hemorrojidiatezvəənçoxağciyərinprosesətutulmasıgörünür. Listeriozdabağırsaqmöhtəviyyatıtoksikideyil. Nekrotikhepatitzamanıqaraciyərdənekrotikiiltihabmüşahidəedilir. • Yemzəhərlənmələrindəeynivaxtdabirneçənövheyvanxəstələnirvəinfeksionxarakternəzərəçarpmır. • Bütünhallardabakteriolojimüayinəniinəticəsiəsashesabedilir. • Müalicə. Xəstəlikəksərənildırımvarıvəitiformadagetdiyinəgörəmüalicəaparmaqçətindir. Xəstəliyinəvvəlində bivalent antitoksikhiperimmunserumunsimptomatikpreparatlarvəantibiotiklərləbirlikdəişlədildikdəmüalicəeffektliolur. Antibiotiklərdənbiomisin, terramisinvəsinomisinişlədilir. Sintomisinquzu-larda 0,2 q, qoyunlardaisə 0,5-1.0 miqdarındaağızdanverilir. Biomisinhərkqcanlıkütləyə 2,5-5 mqdozada 4-5 günmüddətindəəzələarasınainyeksiyaedilir.

18. Immunitet. Xəstəlikdənsağalmışheyvanlardaimmunitetyaranır. Spesifikprofilaktikaməqsədiləqatılaşdırılmışpolivalenthidrooksialüminvaksinişlədilir. Vaksinməcburipeyvəndzamanı 12-14 günfasiləiləprofilaktikməqsədlə, 20-30 günfasiləilə 2 dəfəəzələarasınavurulur. Immunitet 12-14 gündənsonrayaranaraq 6 ay davamedir. • Cl.perfringens-in D tipinintörətdiyienterotoksemiyanınspesifikprofilaktikasıməqsədiləA.A.Volkovatərəfindənanatoksin-vaksintəklifedilmişdir. Bu vaksin 12-28 günfasiləilə 2 dəfədərialtınavurulur. Immunitet 2-ci inyeksiyadan 15-20 günkeçmişyaranırvə 4-5 gündavamedir. BundanəlavəL.V.KirillovvəF.I.Kaqantərəfindənqoyunlarınklostridiozlarınaqarşıpolianatoksinhazırlanıb, genişşəkildəistifadəedilir. • Qoyunlarınbradzot, infeksionenterotoksemiyavəqarayarayaqarşı, həmçininbradzot, infeksionenterotoksemiyavəçiçəyinəqarşıkompleksvaksinasiyaüsulutəklifedilmişdir. (R.A.Qədimov). • Profilaktikavəmübarizətədbirləri. Xəstəliyəgörəqeyri-sağlamtəsərrüfat-lardaqoyunlarvaksinasiyaedilməlidir. Vaksinasiyadövründəaxtalanma, quyru-ğunkəsilməsivəqırxımaparılmamalıdır, çünkionlardabudövrdəyarainfeksi-yalarınahəssaslıqyüksəlir. Immunitetingərginliyininaşağıdüşməsiüçünvaksina-siyadan 3 ay keçmişrevaksinasiyaaparılmalıdır. Peyvəndolunmuşheyvanlardabədəntemperaturununyüksəlməsivəaxsaqlıqmüşahidəolunurki, budabirneçəgündənsonrayoxoulr. Xəstəliyəgörəqeyri-sağlamzonalardaotlaqsahəsininyaxşılaşdırılması, baytarlıq-sanitariyatədbirlərininsəviyyəsininyüksəldilməsi, keyfiyyətliyemlənməmühümprofilaktiktədbirlərdənhesabolunmalıdır. Yaşılotlarıncücərməsidövründəvəyağmurluhavalardaotlaqlardanehtiyatlaistafadəolunmalıvətimpaniyabirneçəheyvandamüşahidəolunduqdaheyvanlarhəminzonadanbaşqasahəyəaparılmalıdır. Axmazsulardaheyvanlarsuvarılmamalıdır. Otlaqsahəsinintorpağında mineral yoxsulluğumövcuddursaheyvanlarabunlarmütləqyemləverilməlidir. • Infeksionenterotoksemiyamüşahidəolunduqdatəsərrüfatabəziməhdudlaşmalarqoyulur. Xəstəvəxəstəliyəşübhəliheyvanlarayrılaraqspesifikhiperimmunserumunmüalicədozasıiləpeyvəndedilir, sonrayaranmışimmunitetvaksinasiyailəmöhkəmlənir. Sağlamheyvanlarotlaqdanbordaqşəraitinəkeçirilir. Təsərrüfatdakıbütünheyvanlarvaksinasiyaedilir. • Xəstəlikdənölmüşheyvanlardəriiləbirlikdəyandırılır. Xəstəheyvanlarınsağılmasıvəsüdündənistifadəqadağanedilir. Bundanəlavəxəstəheyvanlarınətüçünkəsilməsinəicazəverilmir. Peyinvəyemqalıqlarıyığılaraqyandırılmalıdır. Caridezinfeksiyaməqsədilə 3%-lixlorluəhəng, 5%-liformaldehidvə 5%-linatriumqələvisindənistifadəodilir. • Məhdudlaşmalartəsərrüfatdanaxırıncıölümdən 20 günkeçmişvə son dezinfeksiyaaparıldıqdansonragötürülür.