Σταματία Παπανίκα Μαρία Κουκά Ευτυχία Μακρή Αργύρης Κυρίδης

1. Αστικές οικογενειακές διατροφικές συνήθειες στηνΕλλάδα καιαπόψεις γονέων για τη διατροφή των παιδιών τους. Σταματία Παπανίκα Μαρία Κουκά Ευτυχία Μακρή Αργύρης Κυρίδης

2. Αποτελεί σχεδόν μόνιμο σημείο τριβής μεταξύ των επιστημών της συμπεριφοράς και των κοινωνικών επιστημών που ασχολούνται με την υγεία το γεγονός ότι η έρευνα έχει επικεντρωθεί κυρίως στην ανακάλυψη συσχετίσεων μεταξύ συγκεκριμένων συμπεριφορών και συγκεκριμένων χαρακτηριστικών των υποκειμένων παρά στην ανακάλυψη συσχετίσεων μεταξύ συμπεριφορών και του κοινωνικού περιβάλλοντος εντός του οποίου παρατηρούνται. Με άλλα λόγια πολύ λίγη έμφαση έχει δοθεί στον προσδιορισμό των κοινωνικών συνθηκών που παράγουν συμπεριφορές που σχετίζονται με την υγεία ενός πληθυσμού. • Ως κοινωνική επιρροή στις διατροφικές επιλογές ενός ατόμου ή ενός συνόλου ατόμων ορίζεται η επίδραση, άμεση ή έμμεση, που έχει ένα άτομο ή μια ομάδα ατόμων στο άτομο αυτό ή στην ομάδα ατόμων. Ακόμα και όταν τρώμε μόνοι μας, ή όταν ζούμε μόνοι μας oι διατροφικές μας επιλογές επηρεάζονται από μια πληθώρα κοινωνικών παραγόντων, από το πολιτισμικό περιβάλλον όπου ζούμε, την οικονομική μας κατάσταση και τα άτομα με τα οποία σχετιζόμαστε ή συμβιώνουμε, μέχρι και την διάχυτη άποψη περί της αισθητικής του σώματος και της υγείας. Εκτός αυτού το φαγητό συνιστά μια άποψη ή και μια συνήθεια που αναπτύσσεται

3. μέσω της συμβίωσής μας με τους άλλους. Ακόμα, η έρευνα έχει δείξει ότιτρώμε περισσότερο όταν τρώμε με φίλους ή με την οικογένειά μας απ’ όταν τρώμε μόνοι μας και τρώμε επίσης περισσότερο όταν τρώμε έξω με φίλους. Πληθυσμιακές μελέτες έχουν δείξει ότι υφίστανται σαφείς διαφορές στις διατροφικές επιλογές και στις διατροφικές συνήθειες μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών τάξεων στο ίδιο πολιτισμικό περιβάλλον. Ωστόσο, πολλές έρευνες έχουν δείξει ότι η σχέση μεταξύ κοινωνικοοικονομικού επιπέδου και κακής υγείας είναι πολύπλοκη και επηρεάζεται ακόμα και από παράγοντες όπως η ηλικία, το φύλο, το επίπεδο μόρφωσης κ.ά.Μέχρι σήμερα εκπονήθηκαν πολλές έρευνες που προσπάθησαν να ανιχνεύσουν τους παράγοντες που επηρεάζουν τις διατροφικές συνήθειες των παιδιών. Τέτοιοι παράγοντες ήταν: οι αισθητηριακές αντιλήψεις, οι διατροφικές επιλογές και συνήθειες των γονέων, το περιβάλλον σίτισης, η κοινωνικοοικονομική θέση της οικογένειας, οι επιδράσεις των συνομηλίκων, οι διαφημίσεις και τα Μ.Μ.Ε., οι γνώσεις των παιδιών σχετικά με τις τροφές και τη διατροφή, οι σχολικές πρακτικές, το ευρύτερο διατροφικό περιβάλλον (τιμές, διαθεσιμότητα τροφών, παράγοντες δημιουργία παχυσαρκίας

4. Όλοι αυτοί οι κοινωνικοί παράγοντες που φαίνεται να επηρεάζουν τις διατροφικές επιλογές και τις συνήθειες ενός πληθυσμού μπορούν να οδηγήσουν σε υπερσιτισμό, υποσιτισμό, σε χρόνιες ασθένειες ανάλογα με τα ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά των διαφορετικών κοινωνικών υποομάδων. Μερικοί ερευνητές ασχολήθηκαν τους κοινωνικούς παράγοντες που επηρεάζουν τις προβληματικές διατροφικές συνήθειες και επιλογές όπως το επιλεκτικό φαγητό και τον υπερσιτισμό παιδιών προσχολικής ηλικίας. Σχεδόν όλες οι έρευνες έδειξαν σημαντική συσχέτιση μεταξύ του κοινωνικοοικονομικού επιπέδου της οικογένειας και της προβληματικής διατροφικής συμπεριφοράς των παιδιών. Πιο συγκεκριμένα, σε οικογένειες με χαμηλό κοινωνικοοικονομικό status παρουσιάζονται περισσότερες περιπτώσεις προβληματικής διατροφής των παιδιών. Σε έρευνες που έγιναν στις Η.Π.Α. διαπιστώθηκε ότι η φτώχειασε επίπεδο οικογενειακού εισοδήματος αποτελεί τον κυριότερο παράγοντα δημιουργίας προβληματικών διατροφικών συνηθειών, τόσο σε επίπεδο υπερσιτισμού όσο και σε επίπεδο υποσιτισμού.

5. Για παράδειγμα λευκά κορίτσια ηλικίας 8-16 ετών και παιδιά προσχολικής ηλικίας που μεγάλωναν σε πολύ φτωχές οικογένειες βρέθηκαν υπέρβαρα. Έρευνες στον Καναδά που εξέτασαν τις διατροφικές συνήθειες και τις επιλογές πληθυσμών μεταναστών έδειξαν μεγάλα ποσοστά προβληματικών διατροφικών συνηθειών και επιλογών. Βεβαίως αυτό εξηγήθηκε με βάση την κατανομή του εισοδήματος στην Καναδική κοινωνία, όπου όπως εξάλλου συμβαίνει σε όλες τις χώρες υποδοχής μεταναστών οι μετανάστες ανήκουν στις χαμηλότερες κοινωνικές τάξεις. Το οικογενειακό περιβάλλον είναι ο σημαντικότερος παράγοντας προσδιορισμού των διατροφικών επιλογών και συνηθειών των παιδιών. Έχει δειχθεί με επαρκή ερευνητικά δεδομένα ότι το βάρος των παιδιών μιας οικογένειας εξαρτάται από τον τρόπο ζωής που έχει υιοθετήσει η οικογένεια. Κάποιες οικογένειες έχουν αποκτήσει διατροφικές συνήθειες που δημιουργούν προϋποθέσεις παχυσαρκίας ενώ κάποιες άλλες όχι. Οι διατροφικές επιλογές των παιδιών εξαρτώνται κατά ένα πολύ μεγάλο ποσοστό από τις επιλογές των γονέων τους. Πολλά παιδιά κάνουν τις ίδιες διατροφικές επιλογές με αυτές των γονέων τους και αυτό είναι λογικό αφού οι γονείς

6. αγοράζουν τροφές που αρέσουν κατ’ αρχήν στους ίδιους. Για παράδειγμα σχετική έρευνα έδειξε ότι όταν οι γονείς πιστεύουν ότι το πλήρες γάλα είναι καλύτερο για την υγεία και δεν πίνουν οι ίδιοι γάλα με λιγότερα λιπαρά, δεν δίνουν τέτοιο γάλα ούτε στα παιδιά τους. • Στην Ευρώπη, κατά τις τελευταίες δεκαετίες έχουν αυξηθεί σημαντικά οι ασθένειες και διαταραχές που σχετίζονται με τον τρόπο ζωής και τη διατροφή των παιδιών. Οι κοινωνικοί παράγοντες που επηρεάζουν τη διατροφή των παιδιών μπορούν να ομαδοποιηθούν σύμφωνα με την κοινωνική θεωρία των ρόλων σε πολιτισμικούς και εθνοτικούςαπό τη μια ή σε παράγοντες που οδηγούν σε κοινωνική ευπάθεια όπως η μετανάστευση, η ανεργία ή ελλείψεις σε κοινωνική στήριξη. Πάντως θα πρέπει να επισημανθεί το γεγονός ότι δεν είναι ακόμη ξεκάθαρο από ποια ηλικία κοινωνικοί παράγοντες μπορούν να επηρεάσουν σημαντικά τις διατροφικές συνήθειες των παιδιών, ή το μέγεθος της συσχέτισης μεταξύ πολιτισμικών παραγόντων και της υγείας. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι J. Sobal & A. Stunkard μελετώντας την βιβλιογραφία μέχρι το 1989 ισχυρίστηκαν ότι η σχέση μεταξύ κοινωνικοοικονομικού επιπέδου και παιδικής παχυσαρκίας δεν είναι ξεκάθαρη, αφού σχεδόν ίσοι αριθμοί ερευνών έδειξαν θετικές, αρνητικές ή ανύπαρκτες συσχετίσεις.

7. Μελέτη των διατροφικών συνηθειών σε αστικές περιοχές της Ελλάδας • Η έρευνα αποσκοπεί σε μια πρώτη καταγραφή των συνηθειών των παιδιών και των αντιλήψεων τους σε σχέση με την σωστή διατροφή. • Στις αστικές περιοχές (και όχι μόνον) παρατηρείται συνεχής αυξητική τάση της παχυσαρκίας στον παιδικό πληθυσμό. • Η παρατήρηση αυτή οδηγεί στην αναγκαιότητα εντοπισμού των αιτίων και τη λήψη προληπτικών μέτρων

8. Σκοπός και εργαλεία της έρευνας • Σκοπός της έρευνας είναι η πρώτη ανιχνευτική καταγραφή των διατροφικών συνηθειών των παιδιών σύμφωνα με τους τρόπους που τις αντιλαμβάνονται οι γονείς τους και η συσχέτιση αυτών των συνηθειών με τις διατροφικές συνήθειες, τις διατροφικές επιλογές και τις γενικότερες και ειδικότερες στάσεις που έχουν αναπτύξει οι γονείς πάνω σε θέματα διατροφής. Παράλληλα αναζητήθηκε η ύπαρξη κοινωνικών παραγόντων που επηρεάζουν τις διατροφικές συνήθειες και επιλογές της οικογένειας. Η ερευνητική δράση που επιχειρήθηκε μπορεί να χαρακτηριστεί κατ’ αρχήν ως συλλογή βασικών πληροφοριών και ενδεικτικών συσχετίσεων παρά ως εστιασμένη προσέγγιση. Ωστόσο τα δεδομένα της έρευνας μπορούν να χρησιμοποιηθούν στο μέλλον για την ανάπτυξη εστιασμένων ερευνητικών δράσεων. Ως ερευνητικό εργαλείο χρησιμοποιήθηκε ερωτηματολόγιο το οποίο κατασκευάστηκε για τις ανάγκες της έρευνας και στο οποίο τα υποκείμενα της έρευνας —γονείς παιδιών ηλικίας 9-13 ετών— απάντησαν γραπτώς. Το ερωτηματολόγιο αποτελεί το περισσότερο χρησιμοποιημένο αλλά και το πιο παρεξηγημένο ερευνητικό εργαλείο. Και το γεγονός αυτό οφείλεται στην εσφαλμένη, αλλά ευρέως διαδεδομένη, άποψη ότι δεν υπάρχει ερευνητικό πεδίο στο οποίο να μην μπορεί να χρησιμοποιηθεί. Από την άλλη, το ερωτηματολόγιο θεωρείται το προσφορότερο εργαλείο για υβριδικές ερευνητικές προσπάθειες, αλλά και το εργαλείο με το οποίο είναι εξοικειωμένοι οι περισσότεροι από τους ερευνητές.

9. Θα πρέπει βέβαια να επισημάνουμε ότι η διάχυτη αντίληψη για την ευκολία κατασκευής και χρήσης ενός ερωτηματολογίου είναι λανθασμένη, αφού και τόσο η θεωρία όσο και η πρακτική έχει δείξει τα προβλήματα κατασκευής και χρήσης του. Θεωρούμε ότι το ερωτηματολόγιο, αν κατασκευαστεί και χρησιμοποιηθεί σωστά, μπορεί να παρέχει χρησιμότατα και σημαντικότατα στοιχεία τόσο από πλευράς ποιότητας όσο και από πλευράς ποσότητας, και θα είναι σε θέση να εξασφαλίσει, σε πολύ μεγάλο ποσοστό, την εγκυρότητα και την αξιοπιστία της έρευνας. • Το ερωτηματολόγιο περιελάμβανε τρεις κατηγορίες ερωτήσεων: (α) δημογραφικές, (β) συλλογής πληροφοριών για τις διατροφικές συνήθειες και επιλογές των παιδιών, των γονέων και της οικογένειας και (γ) μια πεντάβαθμη κλίμακα στάσεων τύπου Likert έναντι ζητημάτων διατροφής. Ο δείκτης αξιοπιστίας (alpha Cronbach’s) του ερωτηματολογίου υπολογίστηκε στο 0,813 και της κλίμακας στάσεων ειδικότερα στο 0,738.

10. Το δείγμα Πίνακας 1. Κατανομή των υποκειμένων ανάλογα με τη σχολική βαθμίδα που φοιτούν τα παιδιά τους Πίνακας 2. Κατανομή των υποκειμένων κατά φύλο Πίνακας 3. Κατανομή των υποκειμένων με κριτήριο το αν εργάζονται ή όχι και οι δύο γονείς

11. Η κατανομή των υποκειμένων με βάση την σχολική βαθμίδα

12. Η κατανομή των υποκειμένων με βάση το φύλο

13. Η κατανομή των υποκειμένων με βάση το αν εργάζονται και οι δυο γονείς

14. Πίνακας 4. Κατανομή των υποκειμένων ανάλογα με τα επαγγέλματα των γονέων Πίνακας 5. Κατανομή των υποκειμένων ανάλογα με τη μόρφωση των γονέων

15. Η κατανομή των υποκειμένων με βάση το επάγγελμα του πατέρα

16. Η κατανομή των υποκειμένων με βάση το επάγγελμα της μητέρας

17. Η κατανομή των υποκειμένων με βάση την μόρφωση του πατέρα

18. Η κατανομή των υποκειμένων με βάση την μόρφωση της μητέρας

19. Πίνακας 6. Κατανομή των υποκειμένων ανάλογα με την ηλικία του πατέρα και της μητέρας

20. Η κατανομή των υποκειμένων με βάση την ηλικία του πατέρα

21. Η κατανομή των υποκειμένων με βάση την ηλικία της μητέρας

24. Η κατανομή των απαντήσεων στις διχοτομικές ερωτήσεις από 1-16

25. Η κατανομή των απαντήσεων στις διχοτομικές ερωτήσεις (17-33)

26. Πίνακας 8. Αποτελέσματα t-test. Συσχέτιση της απάντησης με την ηλικία του παιδιού (βαθμίδα εκπαίδευσης: δημοτικό-γυμνάσιο) Πίνακας 9. Το ημερήσιο μενού του παιδιού

27. Η κατανομή των απαντήσεων για το ημερήσιο μενού του παιδιού

28. Πίνακας 11. Το πρωινό του παιδιού Πίνακας 10. Το εβδομαδιαίο μενού του παιδιού

29. Η κατανομή των απαντήσεων για το πρωινό του παιδιού

30. Η κατανομή των απαντήσεων για το εβδομαδιαίο μενού του παιδιού

31. Πίνακας 12. Διατροφικές συνήθειες του παιδιού Πίνακας 13. Αξιολόγηση της διατροφής του παιδιού από τους γονείς Πίνακας 14. Χρόνος που αφιερώνεται καθημερινά από τους γονείς για την ετοιμασία του κύριου γεύματος της ημέρας

32. Η κατανομή των απαντήσεων για τις διατροφικές συνήθειες του παιδιού

33. Η κατανομή των απαντήσεων για την αξιολόγηση της διατροφής του παιδιού από τους ίδιους τους γονείς

34. Η κατανομή των απαντήσεων για τον χρόνο προετοιμασίας των γευμάτων

35. Πίνακας 17: Σύγκριση ANOVA διχοτομικών ερωτήσεων σε σχέση με την ηλικία της μητέρας Πίνακας 16. Αποτελέσματα t-test. Συσχέτιση της απάντησης με την ηλικία που βρίσκεται το παιδί (βαθμίδα: δημοτικό-γυμνάσιο) Πίνακας 15. Συχνότητα παραγγελίας έτοιμου φαγητού

36. Η κατανομή των απαντήσεων για την συχνότητα παραγγελίας έτοιμου φαγητού

37. Πίνακας 18. Η κατανομή των απαντήσεων των υποκειμένων στην κλίμακα ανίχνευσης αντιλήψεων.

38. Η κατανομή των απαντήσεων της κλίμακας (1-11)

40. Η κατανομή των απαντήσεων της κλίμακας (12-22)

41. Η κατανομή των απαντήσεων της κλίμακας (22-33)

42. Πίνακας 19. Παράγοντες που επηρεάζουν τις απόψεις των γονέων σε σχέση με την διατροφή Πίνακας 19. Παράγοντες που επηρεάζουν τις απόψεις των γονέων σε σχέση με την διατροφή

45. Πίνακας 20. Οι τιμές του συντελεστή alpha Cronbach’s για κάθε παράγοντα και για το σύνολο των δηλώσεων του εργαλείου Πίνακας 21. Έλεγχος ANOVA των δηλώσεων της κλίμακας σε σχέση με το πώς οι γονείς αξιολογούν τη διατροφή των παιδιών τους

46. Πίνακας 24. Αποτελέσματαt-test. Συσχέτιση της απάντησης σε ερωτήσεις τις κλίμακας με την ηλικία που βρίσκεται το παιδί (βαθμίδα: δημοτικό-γυμνάσιο) Πίνακας 23. Έλεγχος ANOVA των δηλώσεων της κλίμακας σε σχέση με τη μόρφωση της μητέρας Πίνακας 22. Έλεγχος ANOVA των δηλώσεων της κλίμακας σε σχέση με τη μόρφωση του πατέρα

47. Συζήτηση Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι οι γονείς στην πλειοψηφία τους φαίνεται να ενδιαφέρονται για τη διατροφή των παιδιών και είναι σε γενικές γραμμές προσεκτικοί ως προς τις επιλογές τους, αλλά και ως προς τον τρόπο που χειρίζονται τις επιλογές και τα γούστα των παιδιών. Ωστόσο, δεν λείπουν και οι περιπτώσεις που μπορούν να υπολογιστούν στο 10-15% του δείγματος που δεν παρακολουθούν επιμελώς τις επιλογές των παιδιών ή που οι δικές τους επιλογές δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ως οι καταλληλότερες ούτε ως προς τη δική τους ούτε προς τη διατροφή των παιδιών τους. Για παράδειγμα είναι χαρακτηριστικό ότι το 28% του δείγματος δήλωσε ότι στο εβδομαδιαίο μενού της διατροφής του παιδιού δεν περιλαμβάνονται καθόλου φρούτα ενώ το 74,5% δήλωσε ότι το παιδί ή τα παιδιά της οικογένειας καταναλώνουν σοκολάτες από συχνά έως και καθημερινά. Είναι σημαντικό το γεγονός ότι οι γονείς αναγνωρίζουν ότι η διατροφή μεταξύ των άλλων αποτελεί και μια κοινωνική κατασκευή που συνδέεται με συγκεκριμένες κοινωνικές επιλογές ή συνθήκες. Απαντήσεις των γονέων και ο έλεγχος συσχέτισής τους με συγκεκριμένα κοινωνικά χαρακτηριστικά του δείγματος δείχνουν ότι οι κοινωνικές συνθήκες ή γνωρίσματα του κοινωνικοοικονομικού επιπέδου της οικογένειας επηρεάζουν τις διατροφικές της επιλογές ή τις συνήθειές της.

48. Για παράδειγμα η μόρφωση των γονέων —χωρίς απαραίτητα να παραπέμπει σε υψηλό εισοδηματικό επίπεδο— φαίνεται να επηρεάζει σημαντικές διατροφικές επιλογές της οικογένειας όπως την υιοθέτηση της μεσογειακής διατροφής, την αναζήτηση διατροφικών συμβουλών από ειδικούς, την κατανάλωση βιολογικών προϊόντων, την προσεκτική ανάγνωση των ετικετών των προϊόντων, την αποφυγή των γλυκών ή άλλων τροφών που θεωρούνται σε γενικές γραμμές ως μη ορθές επιλογές. Από την άλλη οι γονείς θεωρούν ότι η ενημέρωση τους για ζητήματα διατροφής και οι επιλογές τους ως προς τη διατροφή των παιδιών τους εξασφαλίζουν για τα παιδιά τους την υγιεινή διατροφή που έχουν ανάγκη. Βεβαίως, τα δεδομένα συσχετιζόμενα με την ηλικία των παιδιών δείχνουν ότι όσο τα παιδιά μεγαλώνουν ο έλεγχος της διατροφής τους εκ μέρους των γονέων μειώνεται, κάτι που ενδεχομένως μοιάζει φυσιολογικό, αλλά και που ταυτόχρονα δείχνει την ελλιπή κοινωνικοποίηση σε ζητήματα διατροφής τόσο εντός της οικογένειας όσο και στο σχολείο. Εξάλλου το ζήτημα του ελέγχου της διατροφής δεν αποτελεί ζήτημα που εξαντλείται σε απαγορεύσεις, αλλά ταυτόχρονα αποτελεί και ζήτημα κοινωνικοποίησης στο επίπεδο της απόκτησης υγιεινών συνηθειών και υγιεινών στάσεων ζωής.