Het beoordelen van de bereikbaarheid van locaties

1. Het beoordelen van de bereikbaarheid van locaties Definiëring, maatstaven, toepassing en beleidsimplicaties

2. Specificering bereikbaarheid • Bereikbaarheid is de potentiële interactie tussen activiteitsruimten in een bestemmingszone en personen/huishoudens in een herkomstzone, uitgedrukt in gebruikersequivalenten (Hakkesteegt, 1988) • Kwaliteit bereikbaarheid is afhankelijk van: • Het herkomstgebied • De vervoerwijze • Motief verplaatsing en persoonskenmerken • Tijdstip (wens) verplaatsing • Bereikbaarheid heeft betrekking op de beoordeling van de hoeveelheid tijd , geld en moeite die het kost om een bestemmingslocatie te bereiken (= offer) • Bepalend is het nut dat ontleend wordt aan het uitvoeren van een specifieke activiteit op een locatie

3. Definities • Bereikbaarheid: de potentiële interactie tussen activiteitsruimten in een bestemmingszone en personen/huishoudens in herkomstzones; uitgedrukt in gebruikersequivalenten • Gebruik: de actuele interactie tussen activiteitsruimten in een bestemmingszone en personen/huishoudens in herkomstzones, uitgedrukt in gebruikers. • Het gebruik (actueel) is de realisatie van de bereikbaarheid (potentieel). • Bereikbaarheid en gebruik worden berekend vanuit bestemmingszones

4. Definities • Bereik: de potentiële interactie tussen personen/huishoudens in een herkomstzone en activiteitsruimten in bestemmingszones, uitgedrukt in activiteitsruimte-equivalenten • Mobiliteit: de actuele interactie tussen personen/huishoudens in een herkomstzone en activiteitsruimten in bestemmingszones, uitgedrukt in uitgevoerde activiteiten resp. verplaatsingen. • Mobiliteit is de realisatie van bereik (berekend vanuit herkomstzones) • Bereik en mobiliteit worden berekend vanuit herkomstzones

5. Definities

6. Samenhang begrippen rond bereikbaarheid • Bereikbaarheid: Hoeveelheid tijd, geld, moeite die gebruikers van een activiteit zich moeten getroosten om vanuit hun herkomstgebied de (bestemmings-)locatie van de activiteit te bereiken • Relationelebereikbaarheid is de bereikbaarheid van een locatie vanuit één specifiek herkomstgebied • Integrale bereikbaarheid is de bereikbaarheid van een locatie vanuit alle relevante herkomstgebieden samen

7. Samenhang begrippen rond bereikbaarheid

8. Samenhang begrippen rond bereikbaarheid (vervolg) • Nabijheid: Geeft aan welke afstand (hemelsbreed of langs de weg) deelnemers aan een activiteit moeten afleggen om vanuit een specifiek herkomstgebied de specifieke locatie van de activiteit te bereiken • Centraliteit: • de mate waarin een locatie in het middelpunt van een gebied ligt (Friskus en Zandsteeg); richt zich op afstanden en reistijden • De mate waarin een stad als verzorgingscentrum een centrale functie heeft voor haar ommeland (Christaller, 1933); richt zich op relaties en/of vervoerstromen

9. "Theorie der zentralen Orte", Christaller (1933)

10. Samenhang begrippen rond bereikbaarheid (vervolg) • Bereik: het vermogen van een individu om zich te verplaatsen teneinde aan de door hem gewenste activiteiten deel te nemen binnen de mogelijkheden van zijn tijd-geld budget (Huigen, 1986) • Reikwijdte: de reikwijdte van een goed of dienst is de maximale afstand die een consument wenst af te leggen om het goed te kopen resp. de dienst te betrekken (Christaller, 1933: "Theorie der zentralen Orte", ) • Reikwijdte heeft betrekking op een activiteit (object) en bereik op een individu (subject) • Toegankelijkheid geeft aan welke tijd, geld en moeite gebruikers van een activiteit zich moeten getroosten om, nadat de locatie bereikt is, de feitelijke activiteitsruimte te betreden (bijv. entreekosten, openingstijden, fysieke inrichting/toegangsdeur) = bereikbaarheid op een lager schaalniveau

11. Definities Bereikbaarheid • de moeite die nodig is om met de gewenste vervoerwijze, op een gewenst tijdstip en via een gewenste route van de ene naar de andere plaats te komen • de inspanning om een zone te bezoeken en/of te verlaten • een kenmerk van een activiteitenplaats dat betrekking heeft op de ruimte waar een verzameling personen is gesitueerd, die vanuit hun herkomstlocaties een bepaalde activiteitenplaats tegen acceptabele (tijds)kosten als bestemming kan kiezen • een combinatie van de ligging t.o.v. afnemers en leveranciers (op verschillende ruimtelijke schaalniveaus al naar gelang de afstand of reikwijdte waarover de bedrijven relaties onderhouden) en de aanwezigheid van infrastructuur • is de reistijd, reiskosten, en kwaliteit die gebruikers van een bestemming moeten opofferen om vanuit hun herkomstgebied met een bepaalde vervoerwijze op een bepaald tijdstip via een bepaalde route een bepaalde bestemming te bereiken • is de hoeveelheid tijd, geld en moeite die gebruikers van een activiteit moeten getroosten om vanuit hun herkomstgebied de bestemmingslocatie van activiteiten te bereiken. • is het aantal activiteitenplaatsen (woningen, arbeidsplaatsen, voorzieningen) per klasse van verplaatsingsweerstand naar die zone toe • is het gemak waarmee mensen en goederen een reeks voorzieningen kunnen bereiken

12. Onderdelen van bereikbaarheid • vervoerwijze • tijdstip • route • inspanningen • locaties • herkomst • bestemming • activiteitenplaats • afstand • infrastructuur • verplaatsing • tijd • kosten • kwaliteit • moeite • gemak • mensen • goederen • verplaatsingsweerstand

13. Uitwerking bereikbaarheid

14. Definitie Bereikbaarheid • De benodigde hoeveelheid tijd, geld en moeite voor personen of goederen, om vanuit hun herkomstgebied(en) de afstand tot een of meerdere locaties, waar zich een bepaalde (hoeveelheid) activiteit bevindt, te overbruggen

15. De drie beleidsdimensies van bereikbaarheid • Bereikbaarheid als voorwaarde voor economische groei Doelgroepen: zakelijk verkeer en goederenvervoer 2. Bereikbaarheid ten behoeve van geleiding en beperking van de mobiliteit Locatiebeleid (wonen, werken, voorzieningen) speelt centrale rol Bereikbaarheid en nabijheid 3. Bereikbaarheid als voorwaarde voor ontplooiing van individuen

16. Aspecten bereikbaarheid • Perspectief: vanuit individu, bedrijf/activiteit, vervoersysteem, overheidsdoelstelling • Activiteit: woning, voorziening, werkgelegenheid • Verplaatsingsmotief: personeel, bezoekers, zakelijk verkeer, aan- en afvoer goederen, sociaal verkeer • Doelgroep: specifieke bevolkingsgroepen, autobezitters • Vervoerwijze: lopen, fiets, auto, OV, binnenvaart, rail, vliegtuig • Schaalniveau locaties: adres, wijk, plaats, regio, land • Schaalniveau invloedsgebied: regio, land

17. Bereikbaarheidsaspecten voor economische groei, gezien vanuit overheid

18. Typering bereikbaarheid • Ontsluitingskenmerken: ontsluiting door verschillende vervoersystemen (knooppunten) • Positie in netwerk: positie knooppunt in netwerk van knopen en verbindingen • Potentiële bereikbaarheid: geografische ligging t.o.v. potentiële interactiegebieden • Actuele bereikbaarheid: bereikbaarheid locatie vanuit verschillende gebieden, gekoppeld aan kans interactie • Feitelijk gebruik (ervaren kwaliteit) en afwikkelingskwaliteit vervoerssysteem • Bereikbaarheid gerelateerd aan gewenste activiteitenpatronen

19. 1. Ontsluitingskenmerken • De afstand tot een knooppunt van een OV lijn (halte, station) of tot een hoofdweg verbinding (weging reiscomponenten, kringentheorie) • Afstand tot halte/afslag knooppunt • Afstand + zwaarte knooppunt • Positie van het openbaar vervoerknooppunt of de wegverbinding in een netwerk • De parkeer- en stallingmogelijkheden (beïnvloeden de toegankelijkheid van een locatie)

20. Vaststelling invloedsgebied van een halte

21. Invloedsgebieden van de primaire kernen

22. Invloedsgebieden van de primaire en ontsluitende kernen

23. Gewestelijke haltes met hun invloedsgebied

24. Invloedsgebied van de primaire haltes van een ontsluitend stadsgewestelijk net

25. 2. Positie in het netwerk • Aantal verbindingen van en naar een punt (graad, valentie) • Hoogste aantal te passeren schakels vanuit een punt (’König number’) • Som ‘König numbers’ over alle bestemmingen (’Shimbel index’) • Aantal relaties dat een bepaald punt passeert (‘selected node’)

26. A B C 20’ 35’ 25’ 35’ E D F 20’ 20’ Netwerk in voorbeeldgebied

27. Connectiviteitsmatrix in voorbeeldgebied

28. König number en Shimbel index

29. 3. Potentiële bereikbaarheid • Geografisch ligging van een locatie ten opzichte van de herkomst- en bestemmingsgebieden van potentiële bezoekers • Relationele bereikbaarheid (afstand of kosten tussen 2 punten) • Gebruikt voor vaststelling normen bereikbaarheid woning – activiteitenlocaties • Integrale bereikbaarheid (afstand/reistijd van een locatie naar een groot aantal relevante herkomsten/bestemmingen)

30. Normen voor relationele bereikbaarheid

31. Potentiële bereikbaarheid (vervolg) • Mogelijke maten voor de integrale bereikbaarheid zijn: • Centraliteit (cirkels) • Isochronen • Potentiële bereikbaarheid (opportuniteit binnen een zekere grenswaarde, bijv. 45 minuten) • Cumulatieve opportuniteit • Oppervlakte onder de grafiek met opportuniteiten • Reistijd benodigd voor het bereiken van een bepaald aantal arbeidsplaatsen of inwoners • Gemiddelde afstand of reistijd op potentiële relaties  men dient te beschikken over afstanden- of reistijdenmatrix en aantal inwoners/arbeidsplaatsen (potentiële bestemmingen)

32. 15’ 60’ 30’ 45’ Isochronen vanuit C

33. Potentiële bereikbaarheid in het voorbeeldgebied

34. Bereikbare opportunities

35. 4. Actuele bereikbaarheid • Opportuniteit gewogen met een afstandsfunctie • Maten die uitgaan van de evenwichtsfactoren uit verkeersmodellen • Maten die gebaseerd zijn op netto satisfactie en consumenten surplus • Reistijd in actuele situaties

36. 5. Feitelijk gedrag • Afwikkelingskwaliteit (bijv. veelvuldige congestie) kan bereikbaarheid beïnvloeden • Gedrag van de vervoersconsument als indicator voor de bereikbaarheid

37. 6. Bereikbaarheid gerelateerd aan het activiteitenpatroon  tijd-ruimte pad (Hägerstrand)  Ruimtelijke processen hebben ook een temporele dimensie • Capability constraints: beperkingen die voortvloeien uit de fysisch-biologische eigenschappen van de mens en/of de hulpmiddelen die men kan gebruiken • Coupling constraints: voor sommige activiteiten moet of wil een individu in de nabijheid van andere mensen of voorzieningen zijn (eten, werken, onderwijs) • Authority constraints: bepaalde plaatsen zijn niet toegankelijk omdat het verboden is of omdat ze tijdelijk niet toegankelijk zijn Andere randvoorwaarden: beschikbare vervoermiddelen en het beschikbare budget aan tijd, geld en energie voor verplaatsingen

38. Afbeelding van individuele verplaatsingen en activiteiten in tijd en ruimte

39. tijd-ruimtegedrag (Wikipedia) • Het begrip tijd-ruimtegedrag in de sociale geografie is direct verbonden met het werk van de Zweedse geograaf Torsten Hägerstrand. Hij introduceerde aan het einde van de jaren zestig van de vorige eeuw de zogenaamde tijdgeografie. De belangrijkste doelstelling was de geograaf te verlossen van een te sterke fixatie op de factor ruimte bij de verklaring van bijvoorbeeld locatiebeslissingen. Door de verbinding van ruimtelijke met temporele dimensies ontstond een meer dynamische benadering van ruimtelijke processen. Hägerstrands uitgangspunt was dat zijn ideeën praktisch nut moesten hebben en daarom streefde hij naar een zo groot mogelijke eenvoud bij de vastlegging van de grondprincipes. Uitgangspunten • Hägerstrand ging ervan uit dat ieder individu altijd ergens is op een bepaald moment. Ieder individu volgt een pad door tijd en ruimte. Elke locatie kan in principe opnieuw worden bezocht, maar een bepaald tijdstip kan niet worden herhaald. Het individuele pad is als het ware een lijn in een vierdimensionale tijd-ruimte. Er kan een onderscheid worden gemaakt tussen een levenspad, een jaarpad en een dagelijks pad. Paden eindigen tijdelijk in zogenaamde ‘stations’, plaatsen waar mensen bij elkaar komen voor werk of ontspanning bijvoorbeeld. • Het afleggen van een tijdpad geschiedt niet zonder dat er rekening gehouden moet worden met beperkingen (constraints). Hägerstrand onderscheidde hierbij drie groepen beperkingen:

40. tijd-ruimtegedrag Constraints (beperkingen) • Fysieke beperkingen (capability constraints). Dat zijn beperkingen die voortvloeien uit de fysieke eigenschappen van de mens. Normaal gesproken kan een mens niet veel harder draven dan 20 km per uur, moet er bovendien van tijd tot worden gegeten en is verder ook regelmatig rust en slaap nodig. Daardoor is met name het dagelijks pad aan beperkingen onderhevig. • Koppelbeperkingen (coupling constraints). Deze vloeien voort uit het gegeven dat mensen bij elkaar komen in bepaalde ruimtes om te eten, te werken, te wonen, te ontspannen en te slapen. Alleen kluizenaars kunnen zich onttrekken aan de koppelbeperkingen • Zeggenschapsbeperkingen (authority constraints). Het gedrag in tijd en ruimte is ook niet onbeperkt, omdat voor bepaalde groepen sommige ruimten helemaal niet of voor een bepaalde periode niet toegankelijk zijn. Militaire terreinen zijn voor onbevoegden afgesloten en datzelfde geldt ook voor privé-ruimten. Winkelcentra zijn overdag geopend, maar ‘s avonds gesloten. Natuurgebieden zijn alleen toegankelijk met een speciale pas etc. etc. Gebieden waar specifieke zeggenschapsregels gelden worden domeinen genoemd.

41. tijd-ruimtegedrag Visualisering • Voor de visualisering van het gebruik van tijd en ruimte zijn grafische modellen ontworpen. Deze driedimensionale modellen kennen een X, Y en Z-as. X en Y staan voor de ruimte en de verticale Z-as representeert de factor tijd. De eerder genoemde stations worden in het grafisch model verbeeld als kolommen. • De tijd-ruimte benadering is niet zonder kritiek gebleven. Onderzoekers hebben opgemerkt dat de factor tijd erg mechanistisch wordt opgevat. Er wordt geen rekening gehouden met ‘ervaren’ tijd of met ‘sociale’ tijd. Verder is de nadruk op beperkingen te dominant. Mensen hebben ook mogelijkheden te kiezen uit alternatieven bij het volgen van paden in tijd en ruimte. Toepassingen • De benadering is in de Belgische en Nederlandse geografie in een reeks van onderzoeken in de periode 1980-2000 toegepast. Paulus Huigen maakte gebruik van de tijd-ruimtebenadering in de studie naar het bereik van voorzieningen in Zuidwest Friesland. Adri Dietvorst gebruikte de tijd-ruimtebenadering als uitgangspunt voor een analyse van het gedrag van bezoekers van Enkhuizen en het Zuiderzeemuseum. Voor dit onderzoek werd een aantal hypothetische tijd-ruimtemodellen ontwikkeld. Hierboven is een van deze modellen afgebeeld. Daarin wordt het tijd-ruimtepad beschreven van een echtpaar dat per jacht in de haven van Enkhuizen is gearriveerd en daarna de wal op gaat om de stad en het aangrenzende Zuiderzeemuseum te verkennen. De achterliggende vraag in dit onderzoek was na te gaan in hoeverre de verschillende attractiepunten in Enkhuizen elkaar konden versterken (zie toeristisch-recreatieve complexen). Met tijd-ruimteanalyse kon worden vastgesteld welke hiaten er in het netwerk van relaties aanwezig waren.

44. Bereikbaarheid gerelateerd aan het activiteitenpatroon Bereikbaarheidsmaten • Mogelijkheden binnen potentieel dagpad (het begrensde driedimensionale tijd-ruimtebudget) • Disruptie-index: mogelijke alternatieve activiteitenprogramma’s na een verandering

45. Selectie van bereikbaarheidsmaten voor overheidsdoelstellingen • Bereikbaarheid als voorwaarde voor economische groei • bereikbaarheid voor zakelijk verkeer en goederenvervoer • bereikbaarheid voor particuliere klanten 2. Bereikbaarheid ten behoeve van geleiding en beperking van de mobiliteit 3. Bereikbaarheid als voorwaarde voor ontplooiing van individuen

46. Bereikbaarheid en economische groei • Kwaliteit infrastructuurnetwerk • betrouwbaarheid van reistijden • Onderling verbinding economische centra • verbindende functie netwerk • Netwerkpositie van locaties • potentiële mogelijkheden (centraliteit, opportuniteiten)

47. Naar een betrouwbare reistijd Histogram reistijden • De “ellende”- index mag nooit hoger zijn dan 0,5. • De “buffertijd”-index mag niet hoger zijn dan 50% • De “monsterfiles” bereiken hun maximale “ellende’’-index” met een vertraging van minimaal een half uur(geleidelijke functie-afname)

48. Causale relaties Betrouwbaarheid van de reistijd Reistijd Reiziger Kenmerken van de reiziger Mate van onzekerheid Verwachte reistijd Variatie in de reistijd Stabiliteit van de reistijd Info Alternatieven Motief Reis Gedrag bestuurder & Acties Wegbeheerder • Robuustheid van het netwerk • Redundantie • Compartimentering • Veerkracht • Aanpassingsvermogen • Verandering • Vraag • Aanbod • Verstoringen • Kans • Effect Regulier vraagpatroon Regulier aanbod patroon

49. Reservecapaciteit Causale relaties Betrouwbaarheid van de reistijd Reistijd Reiziger Kenmerken van de reiziger Mate van onzekerheid Verwachte reistijd Variatie in de reistijd Stabiliteit van de reistijd Info Alternatieven Motief Reis Gedrag bestuurder & Acties Wegbeheerder • Robuustheid van het netwerk • Redundantie • Compartimentering • Veerkracht • Aanpassingsvermogen • Verandering • Vraag • Aanbod • Verstoringen • Kans • Effect Regulier vraagpatroon Regulier aanbod patroon

50. Preventie Reservecapaciteit Causale relaties Betrouwbaarheid van de reistijd Reistijd Reiziger Kenmerken van de reiziger Mate van onzekerheid Verwachte reistijd Variatie in de reistijd Stabiliteit van de reistijd Info Alternatieven Motief Reis Gedrag bestuurder & Acties Wegbeheerder • Robuustheid van het netwerk • Redundantie • Compartimentering • Veerkracht • Aanpassingsvermogen • Verandering • Vraag • Aanbod • Verstoringen • Kans • Effect Regulier vraagpatroon Regulier aanbod patroon