Ministerstwo Sprawiedliwości Przemoc w rodzinie

1. Ministerstwo Sprawiedliwości Przemoc w rodzinie Działanie prokuratury i orzecznictwo sądów powszechnych oraz działania Ministerstwa Sprawiedliwości w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie, w tym dotyczące ochrony osoby pokrzywdzonej oraz oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych dla sprawców tego typu przestępstw. Warszawa, dnia 28 stycznia 2014 roku Departament Współpracy Międzynarodowej i Praw Człowieka Wydział ds. Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie

2. Akty prawne dotyczące przemocy w rodzinie Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie z 29.07.2005 roku; Nowela do w/w ustawy z 10.06.2010 roku; Rozporządzenia w sprawie procedury „Niebieskie Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta”; Rozporządzenie w sprawie SOW i programów k-e; Ustawa o pomocy społecznej (art. 46a i 48a); Kodeksy (Kk, Kpk, Kkw, Kpc, Kro); Rozporządzenie w sprawie wykonywania obowiązków i uprawnień przez kuratorów sądowych w sprawach karnych wykonawczych; Wytyczne PG; Pozostałe – strona internetowa MS - http://ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/przeciwdzialanie-przemocy-w-rodzinie/akty-prawne-i-inne-dokumenty-/

3. Definicja przemocy w rodzinie Przemoc w rodzinie - jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członków rodziny, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą (art. 2 pkt 2 ustawy).

4. Kodeks karny • Przestępstwa opisane w części szczególnej kodeksu karnego, gdzie znamieniem ustawowym jest przesłanka przemocy, dotyczą głównie przemocy fizycznej. • Niektóre przestępstwa opisane w części szczególnej kodeksu karnego, gdzie przemoc charakteryzuje działanie sprawcy, zawierają elementy przemocy psychicznej, zwłaszcza art. 207 § 1 k.k. (także m.in. art. 190 § 1 k.k. - groźba, 191a § 1 k.k. – stalking).

5. Przemoc w rodzinie w statystykach sądowych – „rodz” art. 148 § 1-4 kk - zabójstwo; art. 156 § 1-3 kk - spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu człowieka; art. 157 § 1-2 kk - spowodowanie średniego i lekkiego uszczerbku na zdrowiu człowieka; art. 189 kk - pozbawienie wolności; art. 190 kk - groźba bezprawna; art. 190a § 1-3 kk - stalking, podszywanie się i wykorzystywanie wizerunku lub danych; art. 191 kk- przemoc lub groźba bezprawna w celu zmuszenia do określonego zachowania; art. 191a kk - utrwalanie i rozpowszechnianie wizerunku nagiej osoby; art. 197 § 1-3 kk - zgwałcenie; art. 198 kk - współżycie płciowe z osobą w stanie ograniczonej poczytalności; art. 199 kk - wymuszenie współżycia płciowego na osobie podległej, w krytycznym położeniu; art. 200 § 1-2 kk - pedofilia - uprawianie, prezentowanie treści; art. 201 kk - kazirodztwo; art. 202 § 1-4b kk - prezentowanie treści pornograficznych; art. 203 kk - doprowadzenie przemocą innej osoby do uprawiania prostytucji; art. 207 § 1-3 kk - znęcanie się nad osoba najbliższą art. 208 kk - rozpijanie małoletnich.

6. Przestępstwo z art. 207 § 1 kk • Znamiona ustawowe typu podstawowego – art. 207 § 1 kk : • Znęcanie się fizyczne lub psychiczne; • Nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy; • Nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, • Sankcja: kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

7. Znamiona ustawowe przestępstwa kwalifikowanego –art. 207 § 2 kk: Znęcanie się fizyczne lub psychiczne , jak powyżej; Stosowanie szczególnego okrucieństwa; Sankcja: kara pozbawienia wolności od roku do lat 10. Znamiona ustawowe przestępstwa kwalifikowanego – art. 207 § 3 kk Znęcanie się fizyczne lub psychiczne określone w § 1 lub 2; Targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie w następstwie powyższego; Sankcja: kara pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

8. Pojęcie „Znęcania” „Znęcanie się” – działanie lub zaniechanie polegające na umyślnym zadawaniu bólu fizycznego lub dotkliwych cierpień moralnych, powtarzających się w czasie albo jednorazowym, lecz intensywnym i rozciągniętym w czasie (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 1976 roku (VI KZP 13/75; OSNKW 1976, nr 7-8, poz. 86).

9. Znęcanie fizyczne – może polegać m.in. na biciu; rzucaniu przedmiotami; głodzeniu; odmawianiu pożywienia czy napojów; zmuszania do przebywania w zimnie; poleceniu wykonywania upokarzających czynności; wyrzucaniu z domu; wyrywaniu włosów; przypalaniu papierosem*, etc. * - zob. [w:] M. Mozgawa (red.) Kodeks karny. Komentarz praktyczny, Ofizyna, 2007 II wyd. Komentarz do art.. 207 kk

10. Znęcanie psychiczne – może polegać m.in. na lżeniu; wyszydzaniu; upokarzaniu; znieważaniu; straszeniu; grożeniu; sprowadzaniu do mieszkania osób nieakceptowanych przez domowników; uniemożliwianiu spoczynku nocnego; złośliwym budzeniu; odmowie opuszczenia pomieszczenia; niepokojeniu przez telefony i sms’y np. w miejscu pracy; złośliwym chowaniu dokumentów, kluczy; etc.

11. Wnioski • Zakres pojęciowy przestępstwa przemocy w rodzinie się jest szerszy od przestępstwa znęcania się z art. 207 kk. • Zjawisko przemocy w rodzinie opisują różne przepisy części szczególnej Kodeksu karnego • Trudności z oceną zjawiska przemocy w rodzinie w kontekście oddziaływania ze strony sądów i prokuratur.

12. 1. Orzecznictwo ogólne. W 2013 roku w Sądach Rejonowych w Polsce skazano ogółem: 349.920 (2012 - 397.822, 2011 - 416.637, 2010 - 412.930)osób. Z tego wymierzono: 74.971 -kar grzywny (samoistnych) 21,4% 1.635 - z warunkowym zawieszeniem wykonania - 2,1 % 47.014 -kar ograniczenia wolności13,4 % 1.290 - z warunkowym zawieszeniem wykonania - 2,7 % 227.821 -kar pozbawienia wolności65,1 % 190.128 - z warunkowym zawieszeniem wykonania. 83,5%

13. Stosunek procentowy rodzajów kar orzekanych w Sądach Rejonowych w Polsce w 2013 roku

14. Skazani nieprawomocnie w sądach I instancji – za wszystkie przestępstwa w latach 1999 - 2013

15. Liczba przestępstw na 100 tys. mieszkańców (dane za 2007 r.) Dane policyjne wg European Sourcebook of Crime and Criminal Justice Statistics – 2010

16. Wskaźnik prizonizacji w wybranych krajach Europy– styczeń 2014 Dane International Centre for PrisonStudies- http://www.prisonstudies.org/map/europe

17. Liczba skazanych objętych nadzorem służb probacyjnych na 100 tys. mieszkańców (dane na koniec 2009 r.) Wyliczono na podstawie raportu Council of Europe Annual Penal Statistics SPACE II 2009

18. Orzeczenia sądów skutkujące pozbawieniem wolności w 2013 r.

19. Zakres oddziaływania wymiaru sprawiedliwości na przemoc w rodzinie

20. Efekt „góry lodowej”

21. 2. Orzecznictwo w zakresie art. 207 § 1 kk 1. W 2013 roku w Sądach Rejonowych w Polsce osądzono z art. 207 § 1 kk ogółem: 14.132 (2012 – 15.245, 2011 - 16.077, 2010 - 16.239)osób. Z tego: 11.890 -skazano; 403 - uniewinniono; 1.198-warunkowo umorzono postępowanie; 634 - umorzono postępowanie; 712 - tymczasowo aresztowano.

22. Stosunek procentowy rodzajów orzeczeń Sądów Rejonowych w zakresie art. 207 § 1 kk

23. 2. W 2013 roku w Sądach Rejonowych w Polsce skazano z art. 207 § 1 kk ogółem: 11.890 (2012-12.877, 2011-13.588, 2010-13.569, 2009-14.506) osób. Z tego wymierzono: 165 -kary grzywny (samoistnych); 473 -kar ograniczenia wolności; 11.250 -kar pozbawienia wolności; - 1.520 - bezwzględnych; - 9.730 - z warunkowym zawieszeniem wykonania.

24. Stosunek procentowy rodzajów kar orzekanych w Sądach Rejonowych w Polsce z art. 207 § 1 kk

25. Skazani nieprawomocnie w sądach I instancji – za przestępstwo z art. 207 § 1 kk w latach 1999 – 2013

26. Stosunek procentowy wymiaru kary pozbawienia wolności orzekanej w Sądach Rejonowych w Polsce w 2013 roku z art. 207 § 1 kk

27. Kara pozbawienia wolności (bezwzględna) wykonywana na podstawie art. 207 kk w dniu 31 grudnia 2013 roku w jednostkach penitencjarnych przebywało 7.774 osadzonychsprawców przemocy w rodzinie, z tego: 6.737 - kara pozbawienia wolności, 1.037-tymczasowe aresztowanie.

28. Z 9.730 skazanych z art. 207 § 1 kk na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania pod dozór kuratora oddano 7.043 osoby – 72,4% (2012-72,2%, 2011-69,7%, 2010-67%, 2009-62%) Szacunkowo w danej chwili pod dozorem kuratorów sądowych przebywa ok.. 25.000-30.000 sprawców przemocy w rodzinie). Wśród osób pokrzywdzonych przestępstwem z art. 207 § 1 kk było 3.860 małoletnich, 13.220 kobiet oraz 2.753 mężczyzn. Z art. 335 § 1 kpk skazano 3.256, a z art. 387 § 1 kpk – 2.585, co łącznie stanowi 5.841 – 49,1%, (2012 – 48,7%, 2011-49%, 2010-48%, 2009-42%);wszystkie przestępstwa w 2012 – 53,7%, a sam art. 335 § 1 kpk – 42% skazań.

29. Osoby pokrzywdzone przestępstwem z art. 207 kk - 19.842 osób w 2013 roku

30. Orzeczenia Sądów Rejonowych z art. 207 § 1 kk uwzględniające wnioski prokuratora z art. 335 § 1 kpk oraz wnioski z art. 387 § 1 kpk

31. 3. Środki izolacji sprawcy od pokrzywdzonego w postępowaniu karnym - na etapie postępowania przygotowawczego, zatrzymanie przed wszczęciem postępowania, środki zapobiegawcze w czasie postępowania karnego; po zakończeniu postępowania karnego – środki karne lub probacyjne, orzekane w orzeczeniu kończącym; w postępowaniu wykonawczym – środki probacyjne w trakcie wykonywania kary wolnościowej, zarządzenie wykonania kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem bądź odwołanie warunkowego zwolnienia; w postępowaniu cywilnym, niezależnie od postępowania karnego (np. przed wszczęciem postępowania).

32. a) Środki izolacji sprawcy od pokrzywdzonego w postępowaniu karnym Zatrzymanie(nowe podstawy) art. 15a ustawy o Policji - Funkcjonariusz Policji ma prawo zatrzymania sprawców przemocy w rodzinie stwarzających bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego w trybie określonym w art. 15 (ogólne podstawy zatrzymania). art. 244 § 1a kpk - Policja ma prawo zatrzymaćosobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, a zachodzi obawa, że ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocywobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi. art.. 244 § 1b kpkPolicja zatrzymujeosobę podejrzaną, jeśli przestępstwo, o którym mowa w § 1a, zostało popełnione przy użyciu broni palnej, noża lub innego niebezpiecznego przedmiotu, a zachodzi obawa, że ponownie popełni ona przestępstwo z użyciem przemocywobec osoby wspólnie zamieszkującej, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi.

33. a) Środki izolacji sprawcy od pokrzywdzonego w postępowaniu karnym c.d. Zatrzymanie c.d. • zatrzymanie stosuje się do ustania przyczyny zatrzymania, nie dłużej aniżeli 48h - w tym czasie prokurator może zastosować środki zapobiegawcze lub przekazać podejrzanego do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania. • czas zatrzymania wydłuża się od tego momentu o 24h – aby sąd mógł wniosek rozpoznać i zastosować tymczasowe aresztowanie bądź wniosku nie uwzględnić (natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego).

34. a) Środki izolacji sprawcy od pokrzywdzonego w postępowaniu karnym c.d. Środki zapobiegawcze • po zatrzymaniu osoby podejrzanej i ewentualnym postawieniu zarzutów popełnienia przestępstwa (np. z art. 207 § 1 kk), prokurator może zastosować środki zapobiegawcze (za wyjątkiem TA). • celem zastosowania środków zapobiegawczych jest: • zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania • wyjątkowo - zapobiegnięcie popełnienia przez podejrzanego nowego, ciężkiego przestępstwa. • środki te, zwłaszcza na późniejszym etapie, może stosować także sąd.

35. a) Środki izolacji sprawcy od pokrzywdzonego w postępowaniu karnym c.d. Środki zapobiegawcze c.d. Rodzaje: • Tymczasowe aresztowanie – stosuje wyłącznie sąd (art. 258 kpk) – liczba złożonych wniosków do sądu w sprawach przemocy w rodzinie 1.753(2012 – 1.745, 2011 – 2.002, 2010 - 1.800), liczba uwzględnionych przez sąd - 1.635(2012 – 1.679, 2011 – 1.895, 2010 - 1.699); • Dozór Policji (art. 275 kpk); • Dozór Policji z obowiązkiem opuszczenia lokalu mieszkalnego (art. 275 § 3 kpk) • Nakaz opuszczenia lokalu mieszkalnego przez sprawcę (art. 275a kpk)

36. a) Środki izolacji sprawcy od pokrzywdzonego w postępowaniu karnym c.d. Dozór Policji obowiązek podejrzanego zgłaszania się w określonych terminach do jednostki Policji, celem udzielenia informacji i wykonywaniu nałożonych obowiązków Obowiązki: • zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu, • zgłaszania się do organu dozorującego w określonych odstępach czasu, • zawiadamianie organu o zamierzonym wyjeździe i terminie powrotu, • zakaz kontaktowania się z pokrzywdzonym, • zakaz przebywania w określonych miejscach, • inne ograniczenia swobody (np. zakaz zbliżania się na określoną odległość, program korekcyjno-edukacyjny).

37. a) Środki izolacji sprawcy od pokrzywdzonego w postępowaniu karnym c.d. Dozór Policji • z zakazem kontaktowania się z pokrzywdzonymi lub innymi osobami (art. 275 § 2 kpk) - 1.593(2012 – 1.412, 2011 – 1.280, 2010 - 891)

38. Dozór Policji z zakazem kontaktowania się z pokrzywdzonym w latach 2009 - 2013 roku

39. a) Środki izolacji sprawcy od pokrzywdzonego w postępowaniu karnym c.d. Dozór Policji • oddanie pod dozór w miejsce niezastosowanego tymczasowego aresztowania, pod warunkiem opuszczenia lokalu przez sprawcę w wyznaczonym terminie i określenia przez niego miejsca swojego pobytu (art. 275 § 3 kpk) - 588(2012 – 627, 2011 – 505, 2010 – 337, 2009 - 173)

40. Dozór Policji z obowiązkiem opuszczenia lokalu mieszkalnego (art. 275 § 3 kpk) w latach 2009 - 2013 roku

41. a) Środki izolacji sprawcy od pokrzywdzonego w postępowaniu karnym c.d. Nakaz opuszczenia lokalu mieszkalnego (275a kpk)przez podejrzanego wspólnie zamieszkującego z pokrzywdzonym; przesłanka – uzasadniona obawa, że oskarżony ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził; środek ten stosuje się na okres nie dłuższy niż 3 miesięcy z możliwością przedłużenia przez sąd na dalsze okresy, nie dłuższe niż 3 miesiące (może być ich więcej niż jeden); oskarżonemu, na jego wniosek można wskazać miejsce pobytu w placówkach zapewniających miejsca noclegowe.

42. a) Środki izolacji sprawcy od pokrzywdzonego w postępowaniu karnym c.d. Nakaz opuszczenia lokalu mieszkalnego • zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (art. 275a kpk) – 1.500 (2012 – 1.241, 2011 - 849, 2010 - 209)

43. Liczba zastosowanych środków zapobiegawczych w postaci nakazu opuszczenia lokalu mieszkalnego w latach 2010-2013

44. b) Środki izolacji sprawcy od pokrzywdzonego po zakończeniu postępowania karnego Środki karne środki karne orzeka sąd w wyroku kończącym sprawę karną; środki karne orzeka się w latach od 1 roku do 10, a czasami 15 lat; niektóre środki karne mogą być połączone z obowiązkiem zgłaszania się do Policji lub innego organu w określonych odstępach czasu. Środki probacyjne środki probacyjne sąd w wyroku kończącym sprawę karną; środki probacyjne orzeka się w okresie próby w latach od 2 do 5 lat; przesłanka – orzeczenie w postaci warunkowego zawieszenia wykonania kary (zwykle kary pozbawienia wolności), ewentualnie warunkowego umorzenia postępowania.

45. Zakaz zbliżania się do pokrzywdzonego w latach 2010-2013 stosowany przez sąd w wyroku jako środek probacyjny bądź karny

46. Nakaz opuszczenia lokalu przez sprawcę stosowany przez sąd w wyroku jako środek probacyjny bądź karny w latach 2009-2013

47. d) Środki izolacji sprawcy od pokrzywdzonego w postępowaniu cywilnym Zobowiązanie do opuszczenia mieszkaniaorzekane na wniosek przez sąd cywilny (niezależnie od postępowania karnego); uprawnienie do złożenia wniosku przysługuje osobie dotkniętej przemocą, wspólnie zamieszkującej ze sprawcą – członkiem rodziny (wpis – 40 zł), przesłanką jest czynienie szczególnie uciążliwym wspólnego zamieszkiwania poprzez zachowanie polegające na stosowaniu przemocy, termin do rozpoznania sprawy – 1 miesiąc, wykonalność orzeczenia – z chwilą ogłoszenia, nowe uregulowania prawne (1046 kpc) – skuteczna egzekucja bez konieczności zapewnienia pomieszczenia tymczasowego zmiana orzeczenia możliwa w razie zmiany okoliczności (zmiana lub uchylenie).

48. Zobowiązanie do opuszczenia mieszkaniaorzekane na wniosek przez sąd cywilny w 2012 roku wpłynęły 1.114(2012 – 730, 2011-197, 2010-353) wnioski, z czego w co najmniej 387(2012 – 268, 2011-49, 2010-138) żądanie uwzględniono; żądanie oddalono w 118(2012 – 74, 2011-10, 2010-41) . Reszta spraw pozostawała w toku. Stosunek spraw, w których żądanie uwzględniono do spraw załatwionych w 2013 roku wyniósł 44% , czyli był zbliżony do roku 2012 (43,23%, a w 2011 -46%).

49. 4. Oddziaływania korekcyjno-edukacyjne Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 22 lutego 2011 r. w sprawie standardu podstawowych usług świadczonych przez specjalistyczne ośrodki wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie, kwalifikacji osób zatrudnionych w tych ośrodkach, szczegółowych kierunków prowadzenia oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych wobec osób stosujących przemoc w rodzinie oraz kwalifikacji osób prowadzących oddziaływania korekcyjno-edukacyjne

50. Oddziaływania korekcyjno-edukacyjne Cel (§ 4): Powstrzymanie osoby stosującej przemoc w rodzinie przed dalszym stosowaniem przemocy; Rozwijanie umiejętności samokontroli i współżycia w rodzinie; Kształtowanie umiejętności w zakresie wychowywania dzieci bez używania przemocy w rodzinie; Uznania przez osobę stosującą przemoc w rodzinie swojej odpowiedzialności za stosowanie przemocy; Zdobycie i poszerzenia wiedzy na temat mechanizmów powstawania przemocy w rodzinie; Zdobycie umiejętności komunikowania się i rozwiązywania konfliktów w rodzinie bez stosowania przemocy; Uzyskanie informacji o możliwościach podejmowania działań terapeutycznych.