Twierdza nad Sanem - zabytek europejskiego dziedzictwa kulturowego

1. Twierdza nad Sanem- zabytek europejskiego dziedzictwa kulturowego WYŻSZA SZKOŁA INFORMATYKI I ZARZĄDZANIA z siedzibą w Rzeszowie STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE EKOLOGICZNO-PRZYRODNICZE Autor: Justyna Czachara Referuje: Weronika Dykas Opiekun Koła: prof. nadzw. dr hab. inż. Jan Krupa Foto ze strony: . http://www.dtp3.photo-gallery.com.pl/

2. Turystyka historyczno-militarna Według V.L. Smith miejsca związane z wojną „... są największą pojedynczą kategorią atrakcji turystycznych na świecie”.1 1. V. L. Smith, War and tourism: an American ethnography, „Annals of Tourism Research”, 1998, vol. 25, n. 1, s. 205. W XX wieku nastąpił wyraźny wzrost zainteresowania turystką historyczno-militarną, związaną zarówno z historią, jak i wojskowością. Należą do niej zarówno antropogeniczne walory kulturowe, jakimi są obiekty historyczno-wojskowe, a także związane z wydarzeniami militarnymi miejsca (np. pola bitwy). Jest istotnym elementem podnoszącym atrakcyjność turystyczną regionu. Turystyka historyczno-militarna spełnia wiele funkcji, m.in.: • edukacyjną, • poznawczą, • historyczną, • martyrologiczną, • kulturalną, • przygodową , • rekreacyjno-sportową.

3. Cel i metody Praca ma na celu przedstawienie współczesnych wartości oraz możliwości adaptacji kompleksu dawnej Twierdzy, do stanu, by stała się ona atrakcyjnym produktem sama w sobie, a dodatkowo zwiększyła konkurencyjność turystyczną miasta Przemyśl i jego okolic. W pracy wykorzystano obserwacje poczynione w trakcie wyjazdów turystycznych w okolice Przemyśla, technikę bezpośredniego wywiadu, uzupełniając całość odpowiednio dobraną literaturą i materiałami ilustracyjnymi.

4. Jedna z największych fortyfikacji obronnych Europy Przemyśl, ze względu na swoje położenie, a także strategiczno-militarne znaczenie, pełnił funkcję warownego grodu. W okresie zaboru austriackiego, jego znaczenie wzrosło,był pewnego rodzaju zaporą ochronną dla wiodących z północy i wschodu dróg do południowej i zachodniej części Europy. Zaostrzający się konflikt pomiędzy Austrią a Rosją, spowodował wzrost znaczenia strategicznego Przemyśla – stał się on głównym ogniwem we wschodnim systemie obronnym Austro-Węgier.

5. Twierdza Przemyśl Twierdza fortowa klas I ciągnęła się na 45 kilometrowym obwodzie wokół miasta. Na okolicznych wzgórzach wznosiło się 44 głównychi pomocniczych fortów, wraz z wcześniej powstałymi poligonalnymi obozami warownymi, zmienionymi na wewnętrzne pierścienie Twierdzy. Poza fortami powstawały różne obiekty wojskowe, jak: koszary, magazyny, strzelnice, prochownie. Źródło: www.przemysl.pl W okolicy Przemyśla znajdują się ruiny jednej z 200, a trzeciej po Antwerpii i Verdum największych fortyfikacji obronnych w Europie.

6. Twierdza Przemyśl Wkroczenie wojsk austro - węgierskich i niemieckich do Przemyśla. 3.06.1915 r. Źródło: www.twierdzaprzemysl.za.pl Zniszczona Twierdza, odbita została przez armię austriacko-węgierską oraz niemiecką 3 maja 1915 roku. Wysadzona bateria pancerna fortu I/1 "Łysiczka" Fot. 1915 r. Źródło: www.twierdzaprzemysl.za.pl Forteca przetrzymała 3-krotne oblężenia i zmagania olbrzymich, wrogich armii. Po drugim oblężeniu, w wyniku braku żywności, wyczerpania załogi, przed poddaniem się 22 marca 1915 roku wojskom rosyjskim, wysadzono forty, mosty, magazyny, niszcząc także działa obronnei dokumenty.

7. Twierdza Przemyśl Źródło: http://farm4.static.flickr.com/ Niecałe 10 lat później, w 1997 roku Przemyśl został objęty Krajowym Programem Ochronyi Konserwacji Architektury Obronnej. 2. J. Bogdanowskie, Twierdza Przemyśl, [w:] Teka Konserwatorska. Polska południowo-wschodnia, T. 4, Rzeszów 1991, Aneks 5, s. 134-135 Twierdza Przemyśl, broniąca niegdyś ważnego szlaku handlowego i komunikacyjnego, dziś jest zabytkiem architektury obronnej, posiadającym wiele niedocenionych wartości. W raporcie, na temat budowy nowych obwarowań w Przemyślu, inżynier „Hauptman” Ciechocki (marzec 1818 r.) napisał, iż umocnienie Przemyśla należy „do najtrudniejszych zadań w zakresie sztuki fortyfikacyjnej”.2 Zniszczone działaniami I i II wojny światowej forty, zdewastowane dodatkowo w okresie powojennym uznane zostały w 1968 roku za chroniony zabytek architektury obronnej.

8. Przemyskie forty - szanse i zagrożenia Głównymi zagrożeniami dla obiektu są3: • rozbiórki, niwelacje i przekształcenia związane z działalnością inwestycyjną, • uszkodzenia związane z pozyskiwaniem materiałów budowlanych, • rozkopywanie, niszczenie elementów fortyfikacji w związku z poszukiwaniem militariów; • zaśmiecanie, urządzanie dzikich wysypisk, palenie ognisk wewnątrz budynków, pokrywanie murów napisami i rysunkami, zarastanie, rozmywanie profili itp. Główne prace i zabiegi ochronne: • zinwentaryzowanie wszelkich pozostałości Twierdzy i opracowanie wytycznych w celu ich zabezpieczenia i ochrony, • pielęgnowanie zieleni, w zależności od potrzeb koszenie lub dosiewanie traw, wycinka krzewów, • zabezpieczenie niebezpiecznych miejsc (nie tylko zakazami wstępu), • zabiegi rekonstrukcyjne, adaptacyjne, uczytelniające ślady zanikających elementów obronnych (np. wałów), • konserwacja zachowanych fragmentów Twierdzy, • likwidacja śmietnisk, napisów na murach itp. 3. A. Sapeta, Dzisiejsze zagrożenia Twierdzy Przemyśl – raport, [w:] Twierdza Przemyśl. Informator Regionalny, Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, Rzeszów 1997, s. 81

9. Przemyskie forty - szanse i zagrożenia Forty „wczoraj” i dziś Źródło: http://fort8.cba.pl/f_dawniej.htm

10. Przemyskie forty - szanse i zagrożenia 4. W. Brzoskwinia, T. Idzikowski, J. Środulska-Wielgus, K. Wielgus, Wartości zabytkowej Twierdzy Przemyśl w świetle ostatnich badań terenowych i archiwalnych, [w:] Twierdza Przemyśl. Informator Regionalny, Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, Rzeszów 1997, s. 30 Twierdza Przemyśl to „fenomen etapowego powstawania fortów z przełomu wieku – to okazja do prześledzenia zmian w sposobie myślenia i projektowania pola walki, jaki następował w obliczu zmian strukturalnych i technicznych armii..”.4Twierdza, to nie tylko budynki, ale także umocnienia maskująca zieleń, forteczne drogi, kompleks, który stanowi warowny krajobraz. Przemyskie forty to jeden z ważniejszych obiektów turystycznych nie tylko Przemyśla, ale i całego województwa podkarpackiego. Jednak by faktycznie stał się on magnesem „przyciągającym turystów” oraz jedną z głównych atrakcji, należy podjąć odpowiednie zabiegi ratunkowe i adaptacyjne.

11. Szlak forteczny Szlak pieszy i trasa rowerowa w znacznej mierze się pokrywają na zdjęciach część północna i południowa szlaku Źródło: www.przemysl.pl/turystyka/387/trasy_rowerowe/ Zwiedzanie fortów umożliwia przygotowany szlak pieszy i rowerowy. Warto zadbać by ich trasy były dobrze oznakowane i opisane, a przy odwiedzanych miejscach znalazła się odpowiednia infrastruktura wypoczynkowa, jak choćby ławeczki, kosze na śmieci, tablice z opisem obiektu itp.

12. Przemyskie forty – przykłady wykorzystania Źródło: http://fort8.cba.pl/ Same zabiegi ochronne i zabezpieczające nie wystarczą jednak do tego by Twierdza stała się chętnie odwiedzanym miejscem. Należy poczynić kroki, które poprzez odpowiednie wykorzystanie uatrakcyjnią forty, tym samym zachęcą turystów do dalszego zwiedzania, a miejscowemu społeczeństwu głębiej uświadomią, jaką „perełkę”, o którą należy dbać, posiadają. Przykładem, może być organizacja w forcie „Łętownia” imprez o charakterze rekreacyjno-sportowym czy kulturalnym, m.in.: Turniej Paintballa na Forcie, Dzień Dziecka, polsko-słowacka biesiada Forteczna czy świętowanie Światowego Dnia Turystyki.

13. Plan zagospodarowania Twierdzy 5. http://www.si.podkarpackie.pl/Pliki/2008/KoncepcjaProduktowTurystycznych.pdf , 2010-01-08 „Koncepcji produktów turystycznych w województwie podkarpackim w ramach Strategii Rozwoju Turystyki dla Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013” - Plany zagospodarowania Twierdzy m.in.5: Poligon Twierdzy Przemyśl - oparty na elementach „militarnych” program połączenia „żołnierskiego wycisku” z zabawami, stylizowanymi rozrywkami zorganizowanymi w konwencji epoki Twierdzy; Twierdza Narodów Oblężenie Sztuki i Zabawy – interdyscyplinarny festiwal sztuki, z udziałem artystów i zespołów, środowisk twórczych i instytucji reprezentujących narody dawnej C. K. Monarchii oraz narody służące w cesarskiej Armii Rosyjskiej, Muzeum Twierdzy Przemyśl - adaptacja fortu do funkcji plenerowego skansenu i muzeum wnętrz fortecznych, Koszary Twierdzy Przemyśl - adaptacja fortu do funkcji ośrodka recepcyjnego, Wioska Narodów – utworzenie - ośrodka recepcyjnego w konwencji „polowych koszar”, który oprócz podstawowych funkcji hotelowych i gastronomicznych, powinien posiadać wpisany w stylistkę serwis turystyczny, jak: stadninę koni, wypożyczalnię rowerów, wozy forteczne do obwożenia turystów po szlakach Twierdzy.

14. Wnioski Konieczne jest przeprowadzenie prac i zabiegów ochronnych, oczyszczających i zabezpieczających dla rozwoju ruchu turystycznego na terenie pozostałości Twierdzy. Organizowanie imprez kulturalnych, sportowych, rekreacyjny przyczyni się do popularyzacji fortów i zachęci do ich zwiedzania, a tym samym przyniesie dodatkowe korzyści społeczno-gospodarcze dla rozwoju Przemyśla i jego okolic a także całego województwa podkarpackiego. Przemyskie forty mają szansę stać się wspaniałą atrakcją turystyczną, spełniającą wielorakie funkcje, związane z rozwojem turystyki historyczno-militarnej. Dodatkowo spełnią także rolę promocji innych miejsc i obiektów, które znajdują się na terenie malowniczo położonych rejonów Pogórza Przemyskiego. Pomysłów adaptacyjnych jest wiele, tylko czy znajdą się chęci i fundusze?

15. Na południu Polski, w okolicach przygranicznego miasta Przemyśl, znajduje się swoista „perła” dziedzictwa kulturowego rangi europejskiej, jednak dopóki nie uzyska ona odpowiedniej rangi użytkowej, nie zostanie odpowiednio zagospodarowana, tym samym nie stanie się atrakcją, a zarazem konkurencyjnym produktem turystycznym województwa podkarpackiego czy Polski. „Oto nie istnieją mocarstwa zmagające się tu niegdyś na śmierć i życie, wysadzono i rozebrano forty, zaorano drogi i okopy, rzeczywistość Twierdzy Przemyśl zapadła się w głąb czasu. Trwa jej krajobraz”. I oby trwał nadal. Źródło: http://fort8.cba.pl/ 6. W. Brzoskwinia, T. Idzikowski, J. Środulska-Wielgus, K. Wielgus, Wartości zabytkowej Twierdzy Przemyśl w świetle ostatnich badań terenowych i archiwalnych, [w:] Twierdza Przemyśl. Informator Regionalny, Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, Rzeszów 1997, s. 60

16. Bibliografia Bogdanowski J., Twierdza Przemyśl, [w:] Teka Konserwatorska. Polska Południowo-Wschodnia, T. 4, Rzeszów 1991, Aneks 5 Brzoskwinia W., Idzikowski T., Środulska-Wielgus J., Wielgus K., Wartości zabytkowej Twierdzy Przemyśl w świetle ostatnich badań terenowych i archiwalnych, [w:] Twierdza Przemyśl. Informator Regionalny, Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, Rzeszów 1997 Sapeta A., Dzisiejsze zagrożenia Twierdzy Przemyśl – raport, [w:] Twierdza Przemyśl. Informator Regionalny, Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, Rzeszów 1997 Smith V. L., War and tourism: an American ethnography, „Annals of Tourism Research”, 1998, vol. 25, n. 1 http://fort8.cba.pl/, 2010-01-10 http://www.si.podkarpackie.pl/Pliki/2008/KoncepcjaProduktowTurystycznych.pdf, 2010-1-08 SERDECZNIE DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ