WIEŚ: Targonie Wielkie WYKONAŁY: * Monika Kobylińska * Aneta Stypułkowska

1. DZIEDZICTWO KULTUROWE GMINY ZAWADY WIEŚ:Targonie Wielkie WYKONAŁY: * Monika Kobylińska * Aneta Stypułkowska * Diana Kobylińska

2. I. Ogólne informacje o Targoniach Wielkich * Legenda Targoń * Legenda kościoła * Położenie miejscowości * Ukształtowanie terenu * Położenie na mapach * Ludność wsi * Szlak rowerowy * Podział wsi II. Z kart historii * Targonie Wielkie – pochodzenie nazwy III. Budowle * Stara szkoła * Nowa szkoła - myśl o nowej szkole - zbiórka pieniędzy - wierszyk o zbiórce pieniędzy - rolnicy a budowa - przeprowadzka - harcerstwo * Mleczarnia * Remiza * Klub * Krzyż * Stary i nowy most * Baza kółka rolniczego IV. Dawne zawody V. Wywiady VI. W czasie wojny VII. Adam Klimaszewski VIII. Zdjęcia dawniej i dziś SPIS TREŚCI

3. LEGENDA TARGOŃ Dawno, dawno temu na ziemiach obecnych Targoń żył bogaty szlachcic o nazwisku Targoński. W swym testamencie przepisał swój majątek na swych synów. Pierworodny syn otrzymał największą część dorobku ojca, dlatego jego część nazwano Targonie Wielkie. Następny syn z kolei, Krystian, otrzymał nie co mniejszy majątek, któremu nadano nazwę Targonie Krytuły. Najmłodszy z braci, Witold, otrzymał najmniejszą część ziemi. Nazwano ją Targonie Wity.

4. LEGENDA KOŚCIOŁA Dawno, dawno temu, tam gdzie teraz znajdują się pola uprawne, kiedyś stał kościół. Zapadł się on pod ziemię zostawiając po sobie tylko głęboki dół. Legenda głosi, że kościół znikł z powierzchni ziemi, gdyż ludzie strasznie grzeszyli.

5. POŁOŻENIE MIEJSCOWOŚCI WOJEWÓDZTWO: PODLASKIE POWIAT: BIAŁOSTOCKI GMINA: ZAWADY POŁOŻENIE: 53° 11'  N 22° 37'  E

6. LUDNOŚĆ WSI LICZBA LUDNOŚCI w 2008r. - ok.. 250 w 1939r. – ok..425 ZNANI LUDZIE: Sołtys – Bogdan Gosk Radny – Tadeusz Wądołowski Księgowa – Wiesława Zajkowska Obecni nauczyciele – Grażyna Zajkowska – Bielawska, Marzanna Sikorska

7. UKSZTAŁTOWANIE TERENU Powierzchnia administracyjna gminy wynosi 11267 ha, w tym 6832ha stanowią użytki rolne. Jest to gmina wiejska o charakterze rolniczym. Ponad 60% stanowią użytki rolne. Gmina Zawady położona jest w obszarze staroglacjalnym zlodowacenia środkowopolskiego. Ukształtowanie gminy jest zróżnicowane obszar pn. i pn. - zach. położony jest w dolinie rzeki Narwi i posiada niewielkie względne zmiany wysokości. Pozostała cześć gminy położona jest na wysoczyźnie morenowej płaskiej o spadkach poniżej 2%. Obszar ten jest zaliczany do wysoczyzn staro glacjalnych.

8. C.D. Gmina Zawady położona jest w zlewni rzeki Narew. Zasoby wodne gminy są to wody płynące rzek Narew i Śliny oraz mniejszych cieków i rowów melioracyjnych. Centralną i południową część gminy, lekko wzniesiono odwadniają dwa cieki. Jeden z nich to ciek wysychający latem, który wpada do rzeki Śliny poniżej wsi Targonie Wity. Drugi ciek jest krótszy. Bierze on swój początek w J. Maliszewskim wpada do Narwi poniżej Strękowej Góry Na terenie gminy nie ma gleb klasy I i II. Większość gruntów ornych zaliczany jest do klasy bonitacyjnej III i IV i stanowią one 47% powierzchni gruntów ornych. Natomiast w użytkach zielonych grunty klasy III i IV stanowią 42% powierzchni. Grunty ornej klasy V stanowią 31%, a klasy VI 22% powierzchni gruntów ornych. Użytkowanie gleb w gminie przedstawia się następująco: powierzchnia gminy – 11267 ha, użytki rolne – 6832 ha, lasy – 3413 ha, wody – 122 ha, nieużytki – 331 ha, tereny osiedlone i komunikacyjne – 569 ha.

9. POŁOŻENIE NA MAPACH

10. SZLAK ROWEROWY Szlak Rowerowy rozpoczyna się w Strękowej Górze. Następnie przez łąki i lasy z siedliskami rzadkich gatunków ptaków prowadzi do wsi Łaś Toczyłowo. Stąd do wsi Targonie Wielkie a następnie Targonie Wity do Zawad.

11. PODZIAŁ WSI

12. Z KART HISTORII Na ziemiach, gdzie leży wieś Targonie Wielkie Zygmunt Gloger , właściciel majątku Jeżewo znalazł ślady osad ludzkich z epoki krzemienia. Nazwa Targonie wywodzi się od rodu Targońskich, herbu Ostoja. W aktach parafii Zawadzkiej, wymienione są cztery wsie: Targonie Białe, Targonie Krzywdy, Targonie Okunie i Targonie Stawiane. Można więc sądzić, że z tych czterech wsi powstały Targonie Wielkie.

13. STARA SZKOŁA W budynku wynajętym od kilkudziesięciu lat u p. S. Goska uczyło się przeciętnie 100 uczniów. Zajęcia odbywały się w czterech izbach lekcyjnych. ,,Warunki mieliśmy trudne. Zimą temperatura w pomieszczeniach często wynosiła poniżej zera stopni Celsjusza’’ – narzekali uczniowie i nauczyciele. ,, TAK ZIMNO JEST W TEJ NASZEJ SZKOLE I WCALE UCZYĆ NIECHCE SIĘ O DYREKTORZE POWIEDZ PROSZĘ KIEDY TO WSZYSTKO SKOŃCZY SIĘ ‘’

14. MYŚL O NOWEJ SZKOLE Na zebraniu wiejskim 10.X.1979 uznano, że potrzebna jest nowa szkoła. Zwołano Społeczny Komitet Budowy. W 1980 r. odbyła się kontrola władz wojewódzkich. Zabroniła budowy bez projektu. Jednak mieszkańcy nie poddali się. Udali się do KO i W w Łomży w celu zasięgnięcia porad. Okazało się, że kuratorium nie zgadza się na budowę, gdyż uważa, że prace zostaną rozpoczęte ale zapał ludzi wygaśnie i nie będzie komu skończyć budowy. Jednak mieszkańcy postanowili rozpocząć budowę zgodnie ze swoimi możliwościami.

15. ZBIÓRKA PIENIĘDZY Na kolejnym zebraniu wiejskim ustalono, że należy dokonać zbiórki pieniędzy we wsiach: Targonie Wielkie, Targonie Wity i Łaś Toczyłowo. Organizowano liczne imprezy, z których dochód przeznaczono na konto nowej szkoły. Oddano również pieniądze z konta Fundusze Rozwoju Rolnictwa.

16. Zbiórka na konto budowy szkoły Targonie Wielkie I zbiórka – 16.11.81r. -112428 zł. II zbiórka – 25.02.82r. – 110600zł. III zbiórka – 14.06.82r.– 121000 zł. RAZEM: 344028 zł. Targonie Wity I zbiórka – 19.11.81r. – 67900 zł. II zbiórka – 22.02.82r. – 40200 zł. III zbiórka – 22.09.82r. – 51200 zł. RAZEM: 159300 zł Łaś Toczyłowo I zbiórka – 20.07.82r. – 66500 zł. II zbiórka – 22.02.82r. – 44200 zł. RAZEM: 110700 zł.

17. ... Pół żartem, pół serio ... Od wioseczki do wioseczki Idą, idą te członeczki Idą, idą oczy mrużą Bo pieniędzy trzeba dużo Jeden daje z własnych chęci Drugi daje, ale kręci Trzeci chowa się gdzie może By nie znaleźć go Nawet w komorze Oni tym się nie zrażają Chociaż w sercu gorycz mają Rodziny żadnej nie omijają Zebrane pieniądze z uciechą chowają...

18. ROLNICY A BUDOWA Rolnicy podpisali oświadczenie, w którym zobowiązali się przepracować 20 dni przy budowie szkoły, a jeżeli nie wywiązali się z tego zadania zapłaci 1000 zł ( na stare pieniądze ) za dniówkę. Rolnicy podzielili się na zespoły, który każdy z nich miał zadania do wykonania Np. jedna z grup musiała wykopać odcinek ziemi pod budowę. Gospodynie żywiły wykonawców. Z pań szczególnie zasłużyła się p. Laura Targońska, która pilnowała, aby każda praca była wykonana solidnie ( i również sama pracowała ).

19. ... Targonie .... TARGONIEwioska bardzo zgrana SZKOŁĘbuduje dzisiaj od rana KAŻDY wesoły i uśmiechnięty JUŻ1000 minut są fundamenty WSZYSCYpracują jak mrówki PATRZCIE już stoją podmurówki A POTEMcegła po cegle leci BĘDĄsię uczyć nie długo dzieci

20. PRZEPROWADZKA Nadeszła wreszcie chwila radości. Dnia 8.XII 1985 r. Zaczęto przenosić się do nowej szkoły. Pan Klimaszewski przyjechał wozem, na którym miał przewieść szafy, pomoce itp. Gdy wóz został naładowany i koń ruszył pękł chomont. Wówczas uczniowie klasy VII i VIII zadeklarowali, że sami zaciągną wóz, byle do nowej szkoły. Sami zaciągnęli pojazd. W dniu 8.I 1986 szkoła została oddana do użytku.

21. NOWA SZKOŁA

22. DRUŻYNA HARCERSKA IM. TADEUSZA KOŚCIUSZKI Drużyna harcerska powstała w przy szkole Podstawowej w Targoniach Wielkich. Założycielem była p. Irena Gosk. Harcerstwo angażowało się w życie społeczne i życie szkoły, np. organizowali apele szkolne, zbiórki pieniędzy, opiekowali się Łysą Górą. Główne cele drużyny harcerskiej im. T. Kościuszki: • Kształcenie socjalistycznego stylu życia i działania. • Kroczenie każdego dnia w przyszłość Polski i we własną. • Poszerzanie swojej wiedzy. • Uczenie się w harcerskim zespole dorosłego życia.

23. Największym czynem harcerzy była pomoc Dawidowi. Dawid był chorym chłopcem, zbierającym znaczki pocztowe. Jego marzeniem było ,,trafić” do KSIĘGI GINESA.

24. GRÓB NIEZNANEGO ŻOŁNIERZA We wsi Targonie Wielkie, w lesie znajduje się grób nieznanego żołnierza. Pochowany jest tam człowiek, o którym żaden mieszkaniec wsi nic nie wie, a który wykazał się wielkim męstwem i odwagą w czasie wojny. Do dziś pamięć o nim nie zaginęła. Dzieci ze szkoły w Targoniach Wielkich regularnie odwiedzają i sprzątają grób.

25. MLECZARNIA  Stara mleczarnia Została wybudowana w latach 50-tych, czynem społecznym. Murował ją pan Kuleszczyk, a składał pan Bolesław z Wit.  Nowa mleczarnia Została wybudowana przez Targonie Wielkie w roku 1983. W tym samym budynku znajduje się sklep.

26. REMIZA Remizę wybudowanow 1993r., z inicjatywy społecznej. W budowę zaangażowała się cała wieś. Budynek postawiono na placu szkolnym. W świetlicy odbywają się różne imprezy okolicznościowe np.. • Wesela • Komunie • Chrzciny • Stypy Jest to również miejsce zebrań wiejskich.

27. KLUB Pierwszy klub istniał u państwa Zalewskich. Założony on był w latach 60-tych. Następnie jego siedzibę przeniesiono do państwa Gosków w latach 70-tych. Spotykali tam się wieczorami młodzi ludzie, mieszkańcy Targoń. Znajdował tam się telewizor, sklepik, można było wypić kawę w gronie przyjaciół. Organizowano w klubie również bale, zebrania wiejskie i szkolenia gospodyń. W latach 80-tych został on zlikwidowany.

28. KRZYŻ Krzyż został postawiony już przed pierwszą wojną światową. Symbolizuje religie chrześcijańską wyznawaną przez mieszkańców Targoń Wielkich. W czasie wojny zaczepiony został przez Rosjan, co spowodował jego przechylenie. Co roku przystrajany jest wstążkami i odmalowywany przez mieszkańców.

29. STARY I NOWY MOST STARY MOST Stary, drewniany most został wybudowany przez Niemców. Był prowizoryczną budowlą. Pod koniec wojny został wysadzony w powietrze przez naszych zachodnich sąsiadów. NOWY MOST Nowy most został wybudowany na przełomie lat 50 i 60. Był wybudowany przez zarząd dróg.  Obecny most

30. BAZA KÓŁKA ROLNICZEGO Słupy przedstawione na zdjęciu znajdują się na ,,białych” koło lasu. W tym miejscu miała znajdować BAZA KÓŁKA ROLNICZEGO, która by posiadała sprzęty gospodarcze. Obiekt został przeniesiony w jedno miejsce – do Zawad, a następnie do Chlebiotek.

31. DAWNE ZAWODY KOWAL – Klekner Jan Sprowadził się do Targoń Wielkich z Zanklewa. Kleknerowie byli bezdzietni. Jan był bardzo dobrym kowalem. Pierwsza kuźnia była u państwa Targońskich na ,,grodzi”. Pan Klekner zakończył swoją pracę około 30 lat temu. Dom kowala 

32. SZEWC – pan Dworakowski W Targoniach był tylko jeden szewc p. Dworakowski. Był amatorem szewca. Dopiero w Targoniach Witach był dobry porządny szewc: pan Jabłoński. CIEŚLA – Czesław Jakubczyk Kiedyś we wsi był dobry cieśla: p. Klimaszewski. Natomiast jego brat Zygmunt zajmował się pieczeniem chlebów i wyrabianiem beczek. Pan Jakubczyk jest teraz cieślą. Swoją pracę wykonuje starannie i dokładnie, jest bardzo pomysłowy.  Dom cieśli

33. Monika Kobylińska :Jak pani się nazywa? Wacław Zajkowska:Nazywam się Wacława Zajkowska M.K. :Ile ma pani lat? W.Z. :W tym roku skończyłam 86 lat. M.K. :Czy jest pani rodowitą mieszkanką Targoń Wielkich? W.Z. :Tak, oczywiście, że jestem rodowitą Targonianką. Urodziłam i wychowałam się tutaj. M.K. :Jakie ważne wydarzenia pamięta pani z czasów II wojny światowej? W.Z. :Pamiętam nie wiele. Gdy wybuchła wojna miałam zaledwie 16 lat. Pamiętam jedynie to, że Niemcy zaczęli brać ludzi do wojska i do ciężkich prac niewolniczych. Zabraniali oni słuchania radia. Wieś była tym zdarzeniem bardzo zaszokowana. M.K. :Czy zna pani znaczenie nazwy miejscowości? W.Z. :Z dawien dawna przekazywana jest legenda o trzech braciach. M.K. :Jakie są \ były miejsca pamięci, zabytki? W.Z. :Jedyną pozostałą pamiątką po wojnie jest Grób Nieznanego Żołnierza. Mówi się, że pochowano tam za czasów wojny żołnierza, o którym nikt nic nie wiedział. M.K. :Co się zmieniło w naszej miejscowości? W.Z. :Kiedyś budynki były drewniane, kryte strzechą. Nie było takich maszyn rolniczych jak dziś. Wszystkie prace wykonywane były za pomocą koni. WYWIAD

34. c.d. Wywiadu M.K. :Jakie warunki były w czasie wojny? W.Z. :Warunki w czasie wojny były bardzo ciężkie. Ludzie żyli ,, w strachu ‘’ . Nie można było kupić wielu produktów. W sklepach stało się nawet kilka godzin w kolejkach po dany produkt. M.K. :Co pani wie o żołnierzu, który walczył pod Monte Cassino – Adamie Klimaszewskim? W.Z. :W czasie wojny został wybrany do wojska. Tam, zgłosił się jako ochotnik do walki pod Monte Cassino. M.K. :Dziękuję, że poświęciła mi pani chwilę swojego czasu. W.Z. :Ja również dziękuję. Wywiad przeprowadziła Monika Kobylińska z najstarszą osobą we wsi – Wacławą Zajkowską.(86 lat)

35. Jak pan się nazywa? F.M.-Nazywam się Franciszek Maleszewski - Ile pan ma lat? F.M. –W tym roku skończyłem 84 lata. - co działo się wsi w czasie wojny? F.M. –W czasie wojny mieszkańcy wsi ukrywali się przed Niemcami. Tworzyli różnego rodzaju organizacje, za co po schwytaniu wysyłani byli do więzienia lub do kopalni. Ja trafiłem najpierw do więzienia, gdzie przebywałem 5 lat, a następnie do kopalni. - Jak wyglądała praca w kopalni? F.M –Była to bardzo ciężka praca w szybie. Każdy więzień miał dwa ubrania: robocze i czyste. Wydobywaliśmy złoto. - Gdzie pan się ukrywał? F.M –Około trzy tygodnie przebywałem w piwnicy, w lesie i parę dni w spichrzu. - Jakie były kiedyś warunki do życia? F.M –Bardzo ciężkie. Żyłem w biednych czasach. Chodziłem nawet w dziurawych butach na zabawy. Biedny rząd był, biedne czasy. WYWIAD 2

36. - Jakie były warunki w domach? F.M –W czasie zimy woda zamarzała nawet w domu. Żeby było cieplej układano jałowce snopkami. - Jaki ciekawe miejsca istniały w Targoniach Wielkich? F.M –U Dworakowskich znajdował się młyn, był też cieśla, kowal. W czasie wojny istniały nawet łaźnie i pralnie ruskie. - Co stało się ze starym mostem? F.M –Został on wysadzony w czasie wojny przez Niemców. - Gdzie znajdował się najbliższy lekarz? F.M –Był tylko jeden w Tykocinie. - Jaki było kiedyś rolnictwo? F.M –Rolnictwo było konne. Jedna rodzina obrabiała pole jednym koniem i jednym bykiem. - Czy w czasie wojny istniała jakaś szkoła? F.M.-Tak, u Kraszewskich znajdowała się szkoła, gdzie nauczał nauczyciel Schubert i jego żona. Nauczyciel pochodził z Galicji. Po wojnie wyprowadził się z całą rodziną do Śniadowa. - Gdzie istniał sklep w czasie wojny? F.M.-W czasie wojny jeździliśmy do Rutek do sklepu. A tak samemu piekło się chleb i zabijało się świniaka na rok. WYWIAD 2 CD.

37. WYWIAD 2 CD. • - Kim byli włościanie? F.M.-Byli to biedni ludzie, którzy z litości dostali kawałek ziemi. • - Czy traktowano ich gorzej? F.M.-W pewnym sensie tak, np. chłopak z włości nie mógł ożenić się z dziewczyna ze szlachty. • - Bardzo dziękujemy za wywiad. F.M –Proszę bardzo. Wywiad przeprowadziły: Aneta Stypułkowska Monika Kobylińska Diana Kobylińska

38. Jak pan się nazywa? Tadeusz Targoński: Nazywam się Tadeusz Targoński Ile pan ma lat? T.T.: Mam lat. Kiedy powstały Targonie? T.T.: Targonie powstały w XIXw. Czy były lub są jakieś zabytki w Targoniach? T.T.: Nigdy o żadnych nie słyszałem. Czy w dawnych czasach były jakieś ciekawe budowle? T.T.: Był wiatrak na ,, piachach”, a następnie przeniesiono go do państwa Dworakowskich, po pewnym czasie kupili go państwo Wądołowscy, a później państwo Łojewscy. Co zmieniło się w Targoniach? T.T.: Zmieniło się budownictwo i technika. Kiedyś to było bardzo zaniedbane oraz nie było pieniędzy. Czy pamięta pan z opowieści rodziców lub dziadków jakieś ważne wydarzenia bądź ludzi z I wojny światowej? T.T.: W czasie I wojny światowej był tu pewien Paweł Masłowski. Przeszedł on trzy fronty. Był nawet w armii HALLERA. Kim był Schubert? T.T.: Był nauczycielem. Ożenił się w Strękowie z panią Jadwigą. Po kilku latach państwo Schubertowie wybudowali szkołę w Targoniach Wielkich. Uczyli tylko we dwoje i sami opiekowali się szkołą. Osiedlili się tu w latach 1946-48r. WYWIAD 3

39. WYWIAD - c.d. • Czy w czasie wojny były jakieś sklepy? T.T.:W czasie wojny nie było żadnych sklepów. Nie można było go mieć na wsi, bo byliśmy, wówczas pod zaborem niemieckim. W tym samym czasie Rosjanie oddalili się od nas do Moskwy. Po pewnym czasie wrócili i byliśmy już pod zaborem rosyjskim. Wtedy istniał sklep ,,Koropatywy” • Jakie były warunki do życia w czasie wojny? T.T.:Warunki były ciężkie. Domy zajmowali ,,nieprzyjaciele”. Np.. U państwa Zajkowskich znajdowała się kancelaria SZTAB. - Gdzie był najbliższy lekarz? T.T.:Lekarz był w Tykocinie, ale on jako tako znał na medycynie. • Dziękuję za rozmowę T.T.:Ja również bardzo dziękuję. Była to dla mnie wielka przyjemność opowiedzieć o naszej wsi młodszemu pokoleniu. WYWIAD PRZEPROWADZIŁY: Aneta Stypułkowska Monika Kobylińska Diana Kobylińska

40. W okresie upadku Polski wieś Targonie znalazła się pod zaborem rosyjskim. O Trgoniach wspomina w swych pamiętnikach Jan Chryzostom. Przez wieś przechodził najazd szwedzki. Do I wojny światowej utrzymano pokątnego nauczyciela, który potajemnie nauczał wiejskie dzieci. Mieszkańcy wsi byli świadkami walk rosyjsko – niemieckich. Po zakończeniu wojny została założona szkoła podstawowa przez nauczyciela Szubarta. W roku 1939 wieś liczyła 46 domów i 425 mieszkańców. Podczas wybuchu II wojny światowej wieś zajęli Niemcy. Targoń nie ominęły klęski pożarowe. W CZASIE WOJNY

41. ADAM KLIMASZEWSKI Adam Klimaszewskipochodził z Targoń Wielkich. Walczył pod Monte Cassino, był tam kontuzjowany. W czasie walki został zasypany przez gruzy. Po wydostaniu go na powierzchnie, okazało się, że stracił pamięć. Po pewnym czasie przypominał sobie nazwy ze swojego życia np.. Targonie, Jan itp.. Następnie przedostał się z polskiej do angielskiej armii. Dostawał tam dużą rentę. Po kilku latach, za pośrednictwem Czerwonego Krzyża, został odnaleziony przez rodzinę z Targoń. Po przyjeździe do rodzinnej wsi pokazywał wszystkim swoje ordery. Resztę swojego życia spędził w Targoniach.

42. ZDJĘCIA DAWNIEJ I DZIŚ

43. Przed starą szkołą, zdjęcie zrobione wiosną - 1954r. Budynek starej szkoły, 2007r.

44. Dzieci ze szkoły na tle sadzonek lasu,1968r. Las, 2007r. 

45. Przy rzece Ślinie, 1949r. Rzeka Ślina, 2007r.

46. Stary, drewniany dom, 1973r.  Fotografia przedstawia to samo miejsce jak na powyższym zdjęciu, 2007r. 

47. Dzieci na rowerach w ogrodzie,  To samo miejsce, 2008r.

48. Zdjęcie przedstawia wyniesienie ciała, 1984r.  Ta sama droga, 2008r. 

49. Na rowerach Rodzina w ogrodzie

50. Przy krzewie Przy rzece Ślina