Folklor jako swoista forma twórczości słownej

1. Folklor jako swoista forma twórczości słownej Eliza Małek

2. Pochodzenie terminu i jego zasięg • Od ang. folk-lore 'wiedza ludu' (termin wprowadzony przez W. G. Thomsa w 1846 r.) • W szerokim znaczeniu folklorem nazywa się kulturę społeczności pierwotnych, plemiennych lub całokształtkultury ludowej, obejmujący mity, rytuały, obrzędy, zwyczaje, a także związane z nimi tańce, muzykę, plastykę, architekturę. • W ujęciu wąskim folklor utożsamiany jest ze sztuką słowa, z literaturą ustną. Przedmiotem naszego zainteresowania będzie folklor jako swoista forma twórczości słownej. Eliza Małek

3. Definicje operacyjne Folklor jest to postać sztuki (dodalibyśmy: sztuki słowa – E.M.) obejmująca różne rodzaje opowiadań, przysłów, powiedzeń, zaklęć, pieśni, formułek czarnoksięskich i innych formuł, a posługująca się mową codzienną jako środkiem wyrazu. (Richard A. Waterman) Eliza Małek

4. Ewolucja sztuki słowa (словесность) • Folklor archaiczny (okres przedpiśmienny) jako jedyna forma sztuki słowa. • Literatura pisana dla wybranych+ folklor tradycyjny (od momentu wynalezienia pisma ok. 5 000 lat temudo pierwszej połowy XIX w.). • Literatura pisana dla większego grona piśmiennych+ folklor współczesny (często wykorzystujący pismo i inne materialne sposoby przekazu) + sztuka masowa: w Europie i Rosji – od połowy XIX w., czyli od rozpadu społeczeństw patriarchalnych (zniesienie pańszczyzny), który zapoczątkował przyspieszony rozwój miast, do dnia dzisiejszego. Eliza Małek

5. Typy folkloru (wg J. Kostiuchina) • Folklor archaiczny (panfolklor ludów pierwotnych, niepiśmiennych, z mitologicznym typem myślenia, silnie związany z kontekstem obrzędowo-mitologicznym). • Folklor klasyczny społeczeństw, które już wykształciły formy państwowości, choć zachowały układ patriarchalny, społeczeństw posługujących się pismem. Na tym stadium folklor stopniowo uwalnia się od dominacji kontekstu obrzędowo-mitologicznego, dzięki czemu możliwe jest powstanie systemu gatunków folkloru słownego. Funkcjonuje przede wszystkim na wsi. Eliza Małek

6. Folklor współczesny • Folklor współczesny, a więc ten, który powstał po zniesieniu pańszczyzny (w Rosji, 1863). Twórcami i głównymi odbiorcami folkloru współczesnego stają się mieszkańcy miast. • Zmienia się system gatunkowy, sposób funkcjonowania, kontekst, sytuacje wykonawcze (rośnie udział M, czyli technicznych środków przekazu), tradycyjne teksty ulegają oddziaływaniu kultury masowej. • We współczesnym folklorze badacze odnotowują stopniowe zanikanie, utratę religijno-magicznego zabarwienia obrzędów, wzmocnienie funkcji zabawowej, przyswojenie sobie przez folklor gatunków literackich, funkcjonalną niestabilność pieśni obrzędowych i nieobrzędowych. Eliza Małek

7. Mitologiczne myślenie i folklor archaiczny • „Jeszcze-nie-wyodrębnienie” człowieka ze świata przyrody prowadzi do przypisywania cech ludzkich obiektom natury (animizacja, antropomorfizacja, fetyszyzm, totemizm). • Nieumiejętność rozgraniczenia „podmiotu i przedmiotu, tego, co materialne, i tego, co idealne [...], rzeczy i jej atrybutów, jedności i wielości, statycznego i dynamicznego, stosunków przestrzennych i czasowych”. (Mieletinski, Poetyka mitu, s. 203-204) • Nieumiejętność myślenia abstrakcyjnego i w konsekwencji - logicznego, dominacja postrzegania zmysłowego, emocjonalnego, afektywnego. Eliza Małek

8. Przedmiot myślenia mitycznego „Myśl mitologiczna koncentruje się na takich „metafizycznych” problemach, jak tajemnica narodzin i śmierci, los itd. [...] Mitologia nie tylko nie sprowadza się do zaspokojenia ciekawości człowieka pierwotnego, ale jej dążenia poznawcze [...] zorientowane są na takie jednolite widzenie świata, w którym niedopuszczalne są nawet najdrobniejsze elementy chaosu, nieuporządkowania. Przekształcenie chaosu w kosmos stanowi podstawowy sens mitologii, przy czym kosmos od początku zawiera wartościujący aspekt etyczny”. (Mieletinski, s. 209). Eliza Małek

9. Mity objaśniają i sankcjonują porządek kosmiczny i społeczny, m.in. poprzez opowiedzenie niektórych zdarzeń z przeszłości (o powstaniu świata, ciał niebieskich - jajo kosmiczne, drzewo kosmiczne), drzew, zwierząt, zdobycia ognia, a więc o bohaterach kulturowych, o praprzodkach oraz za pomocą rytuałów. Eliza Małek

10. Słowiański folklor archaiczny (rekonstrukcja) • Mity o stworzeniu świata (o Perunie – bogu gromu i błyskawicy, Strzybogu – bogu wiatrów, bóstwach solarnych – Dażdbogu, Swarogu, Chorsie) rekonstruujemy na podstawie tekstów pisanych (latopisy, „Słowo o wyprawie Igora”). • Animizacja i antropomorfizacja rzek (Dunaj Iwanowicz, Dniepr Sławutycz). • Mity o bohaterach kulturowych . • Mity o triksterach (mitologicznych nieudacznikach, dublerach bohaterów kulturowych). Eliza Małek

11. Rekonstrukcja mitu o jaju kosmicznym na materiale bajek o trzech królestwach (typ 301, 302) Uciekając z podziemnego królestwa, bohaterowie zwijają je w jajko (złote, srebrne, miedziane); Pionowe rozmieszczenie elementów przestrzeni (podziemne, dolne królestwo lub niebieskie); Wydostawanie się z podziemnego królestwa po dębie (czasem przy pomocy ptaka). Dąb= drzewo kosmiczne, w którego korzeniach mieszka Wąż, a w gałęziach Orzeł. Eliza Małek

12. Walka z Wężem-Kościejem może być rozpatrywana jako przejście od chaosu do kosmosu (bohater zdobywa jajko i „staje się demiurgiem kosmicznego gmachu. Dzięki niemu właśnie powstają niebo i ziemia, wyłonione z chaosu” (Toporow, s. 144-145) Jajo symbolizuje życie, płodność i bogactwo. Eliza Małek

13. Komunikacja naturalna vs. komunikacja typu „technicznego” (K. Czistow) Eliza Małek

14. Sytuacja wykonawcza tekstów folkloru • S– nadawca (subiekt) informacji (twórca, wykonawca: śpiewak, bajarz, opowiadacz); • R – adresat, odbiorca (słuchacz, widz, czytelnik); • M – techniczny środek przekazu (medium), pośredniczący między S i R (rękopis, książka, audio- czy wideozapis). Eliza Małek

15. Komunikacja naturalna „twarzą w twarz” („face to face”) zakłada: • równorzędność uczestników procesu komunikacji; • wymienność ról między S i R; • konserwatyzm tekstu, oporność na szybkie zmiany; • brak uświadomionego autorstwa (tekst staje się własnością odbiorców, akceptowany żyje dalej, nieakceptowany – ulega zapomnieniu); • wariantowość (brak kanonicznego tekstu: każde wykonanie to nowy wariant pieśni, bajki, byliny, anegdoty). Eliza Małek

16. Warto pamiętać, że oralność (ustność) folkloru jest kategorią światopoglądowo-estetetyczną, a nie formalną, dlatego też wynalezienie pisma nie oznacza likwidacji folkloru. Zachowanie ustnej formy przekazu może być szczególnie ważne w folklorze wierzeniowym (zaklęcia, zagadki itp.). Synkretyzm (połączenie słowa z gestem, muzyką, tańcem, obrzędem). Eliza Małek

17. Eliza Małek Specyfika folkloru jest – zdaniem Niekludowa – bezpośrednio związana ze sposobem jego istnienia.Przekaz i przechowywanie tekstów f. jest możliwe tylko poprzez bezpośredni kontakt nadawcy z odbiorcą. Przekazywanie tekstu ustnego bez jego systematycznego (ponownego) wykonywania byłoby niemożliwe. To samo można powiedzieć o tańcu ludowym, o ludowym ornamencie, obrzędach, zasadach etykiety, pewnych nawykach rzemiosła, o technikach budowania domów itp. Wynalezienie sposobu przekazywania słownego tekstu przy pomocy pisma zrodziło nowy typ komunikacji , który daje możliwość przekazania informacji bez konieczności jej ustnego odtwarzania.

18. Dekodowanie tekstów folklorystycznych • Nie wystarczy znajomość kodu języka naturalnego, konieczna staje się znajomość znaczenia słów-kluczy, obrazów symbolicznych i konwencji gatunkowych. • Trzeba zatem wiedzieć, że np. pojenie konia w pieśni ludowej to zakodowana propozycja erotyczna, natomiast w bajce - zwykłe polecenie wykonania jakiegoś zadania. Eliza Małek

19. Mitologiczne korzenie baśniowych obrazów • Bajki o wykradaniu cudownych przedmiotów (żywej i martwej wody) można zrozumieć tylko w kontekście mitów o bohaterach kulturowych zdobywających dla człowieka ogień, umiejętność uprawy roli, obróbki metali itp. • Bajki typu ATh 327 (uwolnienie dzieci z mocy ludojada, Baby Jagi) – poprzez obrzędy wtajemniczenia, przejścia, inicjacji (bohaterowie są poddawani próbie, z której wychodzą zwycięsko). Eliza Małek

20. Tradycyjność jako osnowa poetyki folkloru • Powtarzalność kodów, morfologii (budowy), stałych formuł (formuliczność) oparta na „świadomości folklorystycznej”, wyrażającej się w specyficznym rozumieniu czasu i przestrzeni, miejsca człowieka w świecie ludzi i przyrody, życia i śmierci, dobra i zła. • Żadnego tekstu folkloru nie da się zrozumieć bez odniesienia do wyobrażeń jego twórców o świecie, o wiecznie powtarzającym się rytmie życia i śmierci. • Nie należy także przeceniać związków folkloru z realną rzeczywistością. • Folklor to nie odbicie lecz przetworzenie życia codziennego. Eliza Małek

21. Stałe epitety • Красная девица (śliczna/ piękna dziewczyna/panna) • Добрый молодец (dzielny junak/ chwat/młodzieniec / zuch, chłopiec dobry) • Utraf w polocie sokoła jasnego, • Utraf w poświście chłopca dobrego! • Добрый конь (rączy wierny koń /rumak) • Синее море (brzeg morza, sine morze, morze błękitne /modre, morze) • Алые уста /губы (usta koralowe /malinowe/purpurowe) Eliza Małek

22. Tautologia i symbolika • Путь-дорога /дороженька • Калина-малина I kalinę, i malinę woda zalała. Natenczas mnie matuleńka rodziła. • Мхи-болота • Род-племя • Скотину поила-кормила • Łamanie kaliny, jarzębiny, deptanie (najczęściej przez konia) trawy, lnu, ogrodu, pojenie konia – oznacza coitus, deflorację. Eliza Małek

23. Sposoby organizacji tekstu Paralelizm (zjawiska ze świata przyrody i ludzi) Повадился вор-воробей В мою конопельку летати, Мою конопельку клевати. Повадился молодец К моей Марусеньке ходити, Мою Марусенку любити. (paralelizm + symbolika erotyczna) Eliza Małek

24. Porównanie (zwykłe i zaprzeczone) Kwitły w polu kwiatuszki, ale zwiędły. Miłował mnie mój miły, ale rzucił. Nie orłowie modrzy w locie się spotkali,. Dwaj rodzeni bracia w szczerym polu się zjechali. Не сырой дуб к земле клонится, Не бумажные листочки расстилаются, Расстилается сын перед батюшком… (bylina) Eliza Małek

25. Gatunek w folklorze i literaturze • Przy określeniu gatunkowej formy tekstu folklorystycznego bierzemy pod uwagę nie tylko jego formę artystyczną (kompozycję, formę wiersza, środki wyrazu artystycznego: typu metafor, porównań etc.), ale również funkcję użytkową tego tekstu (np. magiczną w zaklęciach, czysto utylitarną i magiczną w kołysankach), sposób wykonania (śpiew, taniec, recytacja). Eliza Małek

26. Przykładowe pytania Folklor - definicje operacyjne. Pochodzenie folkloru słownego. Periodyzacja folkloru słownego wg J. Kostiuchina. Oralność jako forma istnienia folkloru archaicznego i tradycyjnego. Mitologiczne korzenie folkloru słownego. Język i poetyka folkloru (konwencje, symbole, tropy poetyckie). Tradycyjność jako osnowa poetyki folkloru słownego. Eliza Małek