Promocja zdrowia na tle medycyny społecznej. Dr Zbigniew Pierożek

1. Promocja zdrowia na tle medycyny społecznej. Dr Zbigniew Pierożek

2. Pojęcie medycyny społecznej powstało w XIX wieku,ulegając w miarę upływu czasu przemianom.Uwaga jest koncentrowana na rozpatrywaniu zależnościstanu zdrowia populacji ludzkiej od różnych zmiennychspołecznych i wynikających stąd potrzeb.

3. Głównym zagadnieniem zdrowia publicznego jest organizacjaopieki zdrowotnej i zarządzanie ochroną zdrowia.Począwszy od lat sześćdziesiątych termin „medycyna społeczna" upowszechnił się szeroko w Polsce, odpowiadając w znacznym stopniu używanemu określeniu„zdrowie publiczne" (public health).

4. Zasięg tematyczny zdrowia publicznego obejmujecałą problematykę zdrowia populacji.Dotyczy to oceny stanu zdrowia ludności i funkcjonowaniasystemu opieki zdrowotnej.Zapobieganie chorobom i promocja zdrowia stanowi jedenz najważniejszych obszarów zainteresowań w medycynie społecznej.

5. Medycyna społeczna definiowana jest jako inspirowana medycznie działalność na rzecz zdrowia w szerszej skali społecznej.Starania o dobry stan zdrowia społeczeństwa są bezpośredniolub pośrednio podejmowane w różnych sektorachżycia społecznego odpowiedzialnych zapomnażanie i dystrybucję dochodu narodowego,edukację i wychowanie.

6. Medycynę społeczną charakteryzuje rozpatrywanie zagadnień zdrowotnych w makroskali:a) badania stanu zdrowia ludności i jego uwarunkowań,b) analiza występujących trendów sytuacji zdrowotneji jej prognozowanie,c) ocena efektywności poszczególnych działań na rzecz zdrowia,d) wyznaczanie kierunków ochrony zdrowia stosowniedo aktualnych potrzeb społecznychi możliwości ich zaspokojenia.

7. W zadaniach medycyny społecznej zawarte jest tworzeniepodstaw teoretycznych dla działań w ochronie zdrowia.Podstawą jest nowoczesna wiedza o człowieku, wspierająca sięna dyscyplinach medycznych i behawioralnych.

8. W realizacji zadań medycyny społecznej istotny jest udział różnych dyscyplin i subdyscyplin naukowych:a) epidemiologia,b) demografia,c) higiena,d) statystyka medyczna,e) ekonomika ochrony zdrowia,f) nauki o zarządzaniu,g) ukierunkowane na zagadnienia ochrony zdrowiaprawodawstwo i nauki społeczne(socjologia, psychologia społeczna).

9. Medycyna społeczna przetwarza dorobek dyscyplin medycznychi pozamedycznych w celu lepszego poznawaniastanu zdrowia ludności, jego uwarunkowań i możliwości poprawy,co powinno służyć dokonywaniu prawidłowych wyboróww różnego typu działaniach prozdrowotnych.

10. W Polsce działania w zakresie medycyny społecznej podejmowane były już w okresie przed II wojną światową.Obecnie działalność taką prowadzą powołane odpowiednie katedryi instytuty uczelniane w akademiach medycznychoraz innych placówkach(wydzielone działy w instytutach resortowych,Centrum Organizacji i Ekonomiki Ochrony Zdrowia).

11. Okoliczności, które poszerzają zainteresowania społecznew dyscyplinach klinicznych:1) problem zdrowotny staje się szczególnie istotny ze społecznego punktu widzenia (duża częstość występowania choroby, wywoływanie znacznych strat społecznych),2) zwalczania choroby nie jest wystarczającym działaniem o charakterze głównie leczniczym,3) znane są metody i zasady organizacyjne służące opanowywaniu choroby o charakterze masowym poprzez działania prewencyjne.

12. W całokształcie działań z zakresu ochrony zdrowia dobrze prowadzone zapobieganie i promocja zdrowiaprzynoszą największe korzyści.Uzyskujemy to przy niewspółmiernie niższych kosztachw porównaniu do nakładów ponoszonych na lecznictwo.

13. Myśl o umacnianiu zdrowia i zapobieganiu chorobom towarzyszyła człowiekowi od niepamiętnych czasów.Najpierw stosowano w tym celu środki magiczne ale już czasy starożytne dostarczają wielu przykładów działań służących zdrowiu (dbałość o czystość ciała i odzieży, odpowiedni dobór produktów spożywczych, sposobów ich przetwarzania, unikanie zakażeń).

14. W starożytnym Egipcie dostrzegano rolę wody, a także ludzkich wydalin w upowszechnianiu się niektórych chorób.Stosowano oczyszczanie wody za pomocą filtracji, starano sięo sprawne usuwanie wydalin.Istniały instytucje nadzoru nad stanem sanitarno-higienicznym siedlisk ludzkich, co świadczy o łączeniu problemów środowiskowych z medycyną już w najdawniejszych czasach.

15. Przepisy higieniczne u Żydów były w dużym stopniuzapożyczone od Egipcjan.Zostały one rozbudowane w Pięcioksięgu Mojżesza,w którym zawarto szczegółowe opisy postępowania chroniącego jednostkę oraz społeczność przed chorobamii innymi niepomyślnymi zdarzeniami.

16. W starożytnej Grecji wiele spraw dotyczących zdrowia obywateli było regulowanych przepisami państwowymi.Wodociągi doprowadzające wodę z gór, ogólnie dostępnełaźnie przyczyniały się do podniesienia stanu higieny publicznejw miastach greckich.Duży nacisk kładziono również na wychowanie fizycznepoprzez ćwiczenia gimnastyczne, gry i zawody sportowe.

17. Kultura sanitarna Grecji została odziedziczona przez Rzymian.Istniał tam urząd edyla sprawującego nadzórnad warunkami sanitarnymi.Budownictwo akweduktów upowszechniło sięna dużych obszarach Europy,należących do Imperium Rzymskiego.

18. Zgodnie z pierwotną, kosmologiczną koncepcją człowiekauznawano, że człowiek jest naturalną częścią przyrody.Zdrowie wynikało z harmonijnego współdziałania wszystkich składników ciała ludzkiego między sobąi środowiskiem zewnętrznym.Poglądy te znalazły odbicie w pismachnajznakomitszego lekarza starożytności Hipokratesa.

19. Według Hipokratesa zdrowie miała zapewniać równowagamiędzy czterema płynami organizmu: krew, śluz, żółć i czarna żółć.Na stan tej równowagi wpływały również czynniki środowiskowe (traktat Hipokratesa O powietrzu, wodach i klimatach).

20. Platon i Arystoteles ukazali samodzielny byt intelektui pierwiastków duchowych u człowieka.Według Platona na zdrowie wpływają nie tylkoróżne bodźce zewnętrzne, ale takżeemocje i posiadana wiedza.Arystoteles dostrzegał etyczny wymiar zdrowia łącząc je z cnotą.

21. Rozumny tryb życia (nazywany dietetyką), jako droga do zdrowiaznalazł wsparcie wśród wpływowych myślicielii lekarzy starożytnego Rzymu.Cornelius Celsus w dziale „O sztuce lekarskiej” głosił,że obowiązkiem człowieka jest poznać samego siebiei żyć zgodnie z tą wiedzą.

22. W medycynie starożytnej wyraźnie wyodrębniły się głównenurty zdrowia publicznego:1) warunki środowiskowe z zaakcentowaniem higieny otoczenia,2) prozdrowotny styl życia(odnaleźć można w nich wiele elementów współczesnej promocji zdrowia).Możliwości zaspokajania potrzeb zdrowotnych w szerszej skali społecznej były jednak w Starożytnym Rzymie bardzo ograniczone, przeciętny czas trwania życia szacowany był tam na zaledwie 35 lat.

23. W trwającym około tysiąca lat okresie średniowiecza przyznawano większy prymat wartościom duchowym i skłonność do mistycyzmu, co skłaniało do mniej uważnego traktowania ciała jako godnego zabiegów i utrzymywania w nienagannym zdrowiu,a nawet pewnym ideałem stało się jego udręczenie.Czasy te cechuje niski na ogół poziom kultury sanitarneji stanu higieny, co przyczyniało się do częstychepidemii chorób zakaźnych, wyludniających miasta i osiedla.

24. Epoka odrodzenia przyniosła zasadniczy przełom w umysłowości, najbardziej wyraźnie widoczny w XVII wieku,co przyniosło zmiany w różnych obszarachwiedzy i życia społecznego.

25. Franciszek Bacon poprzez swoje prace filozoficzne(Novum Organum z 1623r.) przyczynił się do usunięcia wieluprzesądów astrologicznych, fantazji i prymitywnego pogląduna świat, co wywarło wpływ na zagadnienie ochrony zdrowia. Zapoczątkował współczesną erę naukową opartą na bezpośredniej obserwacji, świadectwie zmysłów i eksperymencie naukowym.

26. Postacią, która wywarła duży wpływ na rozwój myśliprzyrodniczo-lekarskiej był również Kartezjusz (1596-1650).Filozof-racjonalista, zwolennik determinizmu, patrzył na organizm ludzki jak na złożony mechanizm, w którym przebywa kierującai ściśle z nim zespolona dusza ludzka, a na procesy zachodzącew organizmie, jak na zjawiska mechaniczne.

27. Podstawowe znaczenie dla medycyny miały praceVesaliusa (1514-1564), prekursora nowoczesnej anatomii, i Harveya (1578-1657), odkrywcy zasad krążenia krwi.Wynalazek mikroskopu przez Leeuwenhocka (1632-1723)otworzył nowe możliwości w badaniach.

28. Z punktu widzenia medycyny społecznej i środowiskowejna uwagę zasługuje dzieło włoskiego lekarzaRamazziniego (De morbis artificum diatriba z 1700 r.),w którym wnikliwie analizuje choroby związane z wykonywaniem różnych zawodów w przemyśle metalurgicznym, szklarskim, tkactwie, garbarstwie i przy obróbce kamieni.

29. Okresem przełomowym była druga połowa XVIII stulecia,kiedy wraz z rozwojem fizjologii wytyczono drogido nauczania klinicznego.Wtedy ujawniła się znamienna cecha nowoczesnej medycyny,a mianowicie wzajemne przenikanie się i zazębianierozmaitych nauk wchodzących w skład medycyny.

30. W dziedzinie profilaktyki największym osiągnięciembyło wprowadzenie szczepienia przeciwko ospie przy użyciu metody lekarza angielskiego Edwarda Jennera (1749-1823).

31. W Polsce pierwsza próba popularyzacji higieny wyszła spod pióra Macieja z Miechowa (Pielęgnowanie zdrowia z 1522r.).

32. Pod koniec XVIII w. działa lekarz, organizator pruskiej służby zdrowia i teoretyk higieny, Christoph W. Hufeland (1769-1836).Jego makrobiotyka, czyli sztuka przedłużenia życia z 1769r.jest traktowana jako pierwszy podręcznik higieny.

33. W okresie oświecenia (XVIII w.) zaczęto więcej poświęcać uwagi higienie publicznej, łączonej z medycyną sądową,nad którą miało nadzór państwo.Zgodnie z ideą oświeconego absolutyzmu, wskazywano,że państwo powinno wziąć na siebie troskęo zdrowie obywateli.

34. W duchu polskiego oświecenia powstała rozprawaJędrzeja Śniadeckiego „O fizycznym wychowaniu dzieci" z 1805r.znakomicie łącza wiedzę lekarską z potrzebami wychowania.

35. Z końcem oświecenia rozpoczyna się etap rozwoju cywilizacji,w którym do dzisiaj uczestniczymy.Najbardziej charakterystyczną jego cechą jest praktycznienie gasnąca rewolucja naukowo-techniczna.

36. W pierwszej połowie XIX w. w najbardziej rozwiniętych krajach Europy rozpoczęto zorganizowane działania na rzecz poprawy warunków sanitarnych w bytowaniu ludnościoraz warunków pracy zatrudnionych w przemyśle.Wydano wiele przepisów dotyczących ochrony zdrowia,w Anglii ogłoszono (1848 r.) ustawę o zdrowiu publicznym(Public Health Act).

37. W dokonującym się postępie duża była rola przedstawicielinauki i praktyki medycznej takich jak:Max Joseph Pettenkofer (1818-1901), niemiecki lekarz i chemik, jeden z twórców nowoczesnej higieny,w dziedzinie mikrobiologii Pasteura (1822-1895)i Roberta Ko­cha (1843-1910).

38. Trzy postulaty, które miały bardzo dużą siłę nośną przez wiele dziesiątków lat i przyczyniły się do zmiany spojrzenia na zasady ochrony zdrowia:1) zdrowie jednostki nie jest sprawą wyłącznie prywatną i ma znaczenie dla ogółu społeczeństwa,2) warunki środowiskowe wywierają zasadniczy wpływ na stan zdrowia ludności,3) muszą być podejmowane działania zmierzające do ochrony zdrowia i zwalczania chorób (działania te powinny być zarówno natury medycznej, jak i pozamedycznej).

39. Rozwój medycyny społecznej w Polsce odzwierciedlałtendencje ogólnoeuropejskie, ale cechował się równieżodmiennościami, wynikającymi przede wszystkimz braku własnej państwowości do 1918 r.

40. Do promotorów medycyny społecznejXIX-wiecznej Polski należeli:Tytus Chałubiński,Józef Dietl,Henryk Dobrzycki,Henryk Jordan,Karol Marcinkowski,Stanisław Markiewicz,Ludwik Natanson.

41. Przykładem zorganizowanego ruchu na rzecz ogólnej poprawy warunków zdrowotnych jest utworzone w 1898 r.,staraniem doktora Józefa Polaka,Warszawskie Towarzystwo Higieniczne,Pod jego auspicjami działało wielu znakomitych lekarzy-higienistów, internistów, pediatrów, okulistów, psychiatrów,a także inżynierów i humanistów.

42. Działalność Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego stanowi piękną kartę w historii polskiego pozytywizmu na polu medycyny.Stymulowała ona cywilizacyjne przemiany kraju pod zaboramii przyniosła wiele korzyści zdrowotnych.

43. Z inicjatywy Towarzystwa Higienicznego powstały:a) zakłady dezynfekcyjne,b) odpowiadające wymaganiom sanitarnym hale targowe,c) przytułki położnicze,d) kilka wzorcowych gmachów szkolnych.

44. W latach dwudziestych zaczęły się upowszechniać w Polsceośrodki zdrowia, w znacznym stopniu wzorowane na modelu amerykańskim, nastawione na działalnośćhigieniczno-oświatowo-wychowawczą.Istniejące potrzeby medyczne wymagały obok zapobieganiarównież działalności leczniczej, w tym szczególnieleczenia chorób wenerycznych, jaglicy i gruźlicy.

45. Okres II Rzeczypospolitej kończy etap rozwoju, związanyz usuwaniem największych zaniedbań i dysproporcji,jakie pozostawiły po sobie czasy rozbiorowe.Działalność na rzecz ochrony zdrowia mogła się poszczycić poważnymi osiągnięciami, jednak istotny skok w tej dziedziniezostał dokonany dopiero po II wojnie światowej.

46. Przez co najmniej 20 lat po zakończeniu II wojny światowejstan zdrowia ludności Polski ulegał dynamicznej poprawie.Zachodzące w kraju przemiany dawały znaczne efekty zdrowotne (spadek umieralności niemowląt, ograniczenie chorób zakaźnych, wydłużenie przeciętnego czasu trwania życia).

47. 25 lat po wojnie i po dość dobrym okresie w przemianachsytuacji zdrowotnej, w Polsce rozpoczął się okres mniej pomyślny.Postęp w dziedzinie zdrowotności został znacznie zahamowany. Główną barierą stały się nieprawidłowe zachowania zdrowotne, wynikające z przyjętego stylu życia takie jak:a) wady żywienia,b) niska aktywność ruchowa,c) palenie tytoniu,d) alkoholizm,e) stosowanie środków uzależniających.

48. Na przestrzeni ostatnich 50 lat przeprowadzono tysiące badań epidemiologicznych, klinicznych i eksperymentalnychdotyczących współzależności między czynnikami wynikającymiz trybu życia a występowaniem masowych chorób współczesnych.Wśród czynników żywieniowych najważniejsza jest ilość spożywanych tłuszczów oraz ich struktura(tłuszcze nasycone i nienasycone).Nałogowe palenie tytoniu stwarza co najmniej 10-krotnie większe prawdopodobieństwo roz­woju raka płuc, 2-krotnie większe zawału serca oraz 5-krotnie większe przewlekłego nieżytu oskrzelii rozedmy płuc.

49. Stworzenie koncepcji współczesnej promocji zdrowiai próby jej urzeczywistniania w ostatnich dwóch dekadachstanowią nowy jakościowo etap w działaniachna rzecz podnoszenia zdrowotności.

50. Dbałość o zdrowie jest punktem wyjścia do uporządkowania szerszego pola w psychospołecznej przestrzeni,w której porusza się jednostka.