Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl

1. Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

2. ŚREDNIOWIECZNY SPÓR O UNIWERSALIA Myśliciel, August Rodin [E. Wójcicka - Romaniuk] edukacja filozoficzna, gimnazjum, ŚREDNIOWIECZNY SPÓR O UNIWERSALIA – lekcja 18

3. SPÓR O UNIWERSALIA • Treścią sporu o uniwersalia • (łac. universalis - powszechny; średniowieczne universalia – powszechniki, ogóły występujące w poznaniu: pojęcia ogólne, odpowiadające im nazwy, a także ogóły - przedmioty) • było - czy pojęciom ogólnym odpowiadają przedmioty rzeczywiste, a jeżeli odpowiadają, to jakie. • l) Czy istnieją (w przyrodzie), czy też tylko w umysłach jako myśli, • 2) jeśli istnieją w przyrodzie, to czy są cielesne czy bezcielesne, • 3) czy istnieją oddzielnie od rzeczy zmysłowych, czy też raczej w nich. Jabłko Owoc

4. SPÓR O UNIWERSALIA • Uniwersalia (inaczej powszechniki) to przedmioty pojęć, inaczej desygnaty nazw ogólnych. W filozofii przedmiot nie zawsze oznacza to samo co „rzecz”. Przedmioty jednostkowe to konkretny stół, koń czy dobry człowiek, przedmioty ogólne oznaczają natomiast zbiór wszystkich koni, gatunek „stół”, „stołowatość”, dobro. • Nazwy jednostkowe to na przykład Sokrates, Platon, a nazwy ogólne - człowiek. • Nazwa jednostkowa wskazuje na obiekt, który potrafimy wskazać. • Co jednak mamy na myśli mówiąc człowiek? • Spór o uniwersalia to więc różne odpowiedzi na pytanie: • Czy i jak istnieją powszechniki? • Czy rzeczywistość składa się z samych przedmiotów jednostkowych i konkretnych, czy też jeszcze innych, ogólnych i abstrakcyjnych? Sokrates Człowiek

5. SPÓR O UNIWERSALIA • Problematyka powszechników została zainicjowana już w starożytności przez Platona i Arystotelesa, choć oni nie znali tak sformułowanego problemu uniwersaliów. • Spór o uniwersalia rozgorzał w średniowieczu za sprawą Boecjusza, który tłumacząc Wstęp do Kategorii Arystotelesa autorstwa Porfiriusza postawił pytanie: • czy kategorie mają swój niezależny byt jako gatunki rzeczy, czy też istnieją tylko jako znaki językowe? • Po stoicku Boecjusz przeciwstawiał tylko rzeczy i wyrazy, a wyrazów i pojęć nie rozdzielał. Przychylił się do interpretacji językowej: mniemał, że dzieło Arystotelesa o Kategoriach traktowało nie o rzeczach realnych, ale o wyrazach, bo Arystoteles przypisywał kategoriom zdolność oznaczania rzeczy, a te oznaczać mogą jedynie wyrazy. • jeśli gatunki jako ogólne nie są czymś rzeczywistym w przyrodzie, to są - wyrazami. • Tak wytworzyła się alternatywa: albo rzecz, albo wyraz. Stąd powstało przeciwieństwo realizmu pojęciowego, który uznawał, że gatunkom odpowiadają realne przedmioty i nominalizmu, który zaprzeczał istnieniu takich przedmiotów i widział w gatunkach tylko wyrazy. Boecjusz

6. SPÓR O UNIWERSALIA • W średniowieczu przeważało stanowisko realistyczne: powszechniki istnieją realnie. Rozumowano je następująco: istnieje nazwa, a więc musi istnieć byt, który ta nazwa nazywa. • Termin "realizm" ma w filozofii dwa różne znaczenia. • W jednym oznacza twierdzenie, że przedmioty fizyczne są realne, że nie są tylko naszymi wyobrażeniami. W tym rozumieniu "realizm" przeciwstawia się idealizmowi, subiektywizmowi. • Natomiast w drugim znaczeniu "realizm" oznacza twierdzenie, że poza przedmiotami fizycznymi, przedmiotami jednostkowymi, realne są także gatunki, przedmioty ogólne. Jest to realizm "pojęciowy", swoiście średniowieczny. Jego przeciwieństwem jest nominalizm. • Realiści skrajni mieli wzór w Platonie, według którego pojęciom odpowiadały idee, które są realne, istnieją poza rzeczami, i nie tylko są od rzeczy niezależne, ale rzeczy są zależne od nich. W porządku logicznym i metafizycznym idee były wcześniejsze od rzeczy, były przed rzeczami. • Wzór umiarkowanego realizmu przedstawił Arystoteles: pojęcia mają przedmioty realne i odrębne, ale te nie są poza rzeczami, bo poza rzeczami konkretnymi nic nie istnieje i istnieć nie może. Są w rzeczach, w gatunkowej formie i istocie każdej rzeczy. Przedmiotem np. pojęcia "człowiek" jest istota właściwa każdemu człowiekowi, a wspólna gatunkowi ludzkiemu. Platon i Arystoteles

7. SPÓR O UNIWERSALIA Czołowym przedstawicielem nominalizmu był Roscelin (1050-1120), zakonnik z Compiegne. Nauczał, że nie istnieje nic poza jednostkowymi rzeczami: nie ma barwy poza barwnymi ciałami ani mądrości poza mądrą duszą. Wywodził stąd, że rodzaje są jedynie wymawianymi przez nas dźwiękami, czyli, jak mówił, "głosami". Jego doktryna, jako heretycka, została potępiona na synodzie w Soissons w 1092 r. A nominalizm, który jej służył za podstawę, został odrzucony przez większość ówczesnych uczonych.

8. SPÓR O UNIWERSALIA • Realistycznym przeciwnikiem Roscelina był Wilhelm z Champeaux (1070- 1121), biskup Chalons. Choć był uczniem Roscelina, został wierny realizmowi. • Pierwotnie nauczał, że wszystkie jednostki w gatunku mają istotę jedną i tę samą, później na skutek krytyki Abelarda, twierdził już tylko, że mają istotę taką samą, a potem nawet, że jedynie podobną. Piotr Abelard

9. SPÓR O UNIWERSALIA • Szczególne miejsce w dyskusji na temat uniwersaliów zajmował Piotr Abelard (1079 - 1142), który występował z krytyką - zarówno przeciw Roscelinowi, jak i przeciw Wilhelmowi. • Był postacią wyjątkową, jak na średniowiecze, jego życie wypełnione było triumfami nauczycielskimi i literackimi, prześladowaniami kościelnymi i dramatycznymi przygodami.Piotr Abelard to kontrowersyjny i błyskotliwy filozof i teolog. Jako prekursor racjonalizmu domagał się, aby tezy religijne były poddane pod osąd rozumu, co spowodowało potępienie przez władze kościelne • Zakochał się w swojej uczennicy, Heloizie (1101–1164). Abelard i Heloiza, to jedna z najbardziej znanych par kochanków w kulturze Zachodu, symbol nieszczęśliwej miłości. Piotr Abelard Abelard i Heloiza

10. SPÓR O UNIWERSALIA • Według legendy 37 letni Abelard, ceniony uczony XII wiecznej Francji, został zatrudniony przez Fulberta, wuja 20 letniej wówczas Heloizy, jako nauczyciel. Heloiza, zgłębiająca tajniki rzemiosła literackiego, była jedną z nielicznych pisarek, które twierdziły, że namiętna erotyczna więź między ludźmi może współgrać z przyjaźnią i wiarą w Boga. • Swoje przekonania Heloiza wcieliła w życie, przeżywając romans z własnym nauczycielem. Gdy zaszła w ciążę, kochankowie potajemnie zawarli związek małżeński. Syn Abelarda i Heloizy, Astrolabe był wychowywany przez rodzinę Abelarda. Kanonik Fulbert, chcąc się zemścić, nasłał zbirów, którzy wykastrowali Abelarda. Abelard poniósł dotkliwą karę, kochankowie rozstali się i odtąd żyli w klasztorze. • Przez wiele lat korespondowali ze sobą, a ich listy należą do najpiękniejszych dzieł literatury światowej. Abelard napisał autobiograficzną Historię moich niedoli. Para leży pochowana we wspólnym grobie na paryskim cmentarzu Pere Lachaise. Abelard i jego uczennica Heloiza, E.B. Leighton Grób kochanków

11. SPÓR O UNIWERSALIA • Abelard był uczniem Roscelina i pierwotnie stał na jego skrajnie nominalistycznym stanowisku. • Porzucił je jednak, uświadomiwszy sobie, że pojęcia ogólne nie mogą być tylko dźwiękami, bo dźwięk jest tak samo jednostkowy, jak każda realna rzecz. • Jego zdaniem, uniwersalia nie są głosami, lecz wyrazami (nie vox, lecz sermo), to znaczy należą do mowy, ale nie jako zwykłe dźwięki, lecz jako dźwięki posiadające znaczenie. Czyli, ogólnym jest nie sam znak fizyczny ani desygnat, lecz - znaczenie znaku. • To pośrednie stanowisko Abelarda bywa niekiedy, w odróżnieniu od nominalizmu, nazywane sermonizmem. Abelard i Heloiza Abelard

12. SPÓR O UNIWERSALIA • Abelard postawił pytanie, jaka jest w rzeczach jednostkowych podstawa, która upoważnia do orzekania o nich pojęć ogólnych. l odpowiadał: jednostki jednego gatunku posiadają pewną formę wspólną (forma communis) i ta jest podstawą, by jednostkom nadawać wspólną nazwę. • Było to rozstrzygnięcie w myśl Arystotelesa. Uniwersalia właściwie służą do tego, aby być orzeczeniami zdań, bezpośrednio nie odpowiada im żaden przedmiot, ale pośrednio odpowiada ten, który jest podmiotem zdania i któremu one służą za orzeczenia. • Rozróżnienie pojęć występujących jako podmioty i występujących jako orzeczenia było nowym motywem wprowadzonym przez Abelarda do dyskusji nad uniwersaliami. • Te rozwiązania logiczne Abelard uzupełniał przez psychologiczne. Te również utrzymywał w duchu Arystotelesa. Pojęcia ogólne nie są wrodzone, lecz nabyte, są wytworem, na który składa się szereg operacji umysłu. Proces poznania zaczyna się zawsze od postrzeżeń, ale obrazy rzeczy, dostarczane przez zmysły i wyobraźnię, są tylko materiałem poznania pojęciowego. Rozum na drodze abstrakcji wydobywa z nich poszczególne składniki i tworzy przedstawienia ogólne.

13. SPÓR O UNIWERSALIA W XII wieku podejmowano szereg prób znalezienia umiarkowanego rozwiązania zagadnienia uniwersaliów. W większości zbliżonych do rozwiązania Abelarda. KONCEPTUALIZM Pogląd ten mówił, że uniwersalia są nie w rzeczach, lecz w umysłach. Ogólne są nie rzeczy i nie nazwy, lecz pojęcia (conceptus), rozumiane jako pewne stany psychiczne. Był to pogląd psychologiczny - przypisywał uniwersaliom byt nie fizyczny i nie idealny, lecz psychiczny.

14. SPÓR O UNIWERSALIA • TEORIA STANU • Reprezentował ją Walter z Mortagne. Według niej każdy przedmiot jest zarówno jednostką jak gatunkiem i rodzajem, np. Platon był zarazem człowiekiem i Grekiem. Jednostka i ogół - to tylko różne stany (status) przedmiotów. • TEORIA WZGLĘDU • Zupełnie podobna była teoria "względu" (respectus), reprezentowana przez Adelharda z Bath: przedmiot jednostkowy jest gatunkiem lub rodzajem, zależnie od tego, pod jakim względem jest rozpatrywany. • Według obu tych teorii jednostki są ogólne, gdy są ujmowane w ogólny sposób: ogólność zależy od punktu widzenia. Grek Człowiek Platon

15. SPÓR O UNIWERSALIA • INDYFERENTYZM • Wszystko, co istnieje, jest jednostkowe, ale każda jednostka zawiera obok własności odrębnych (differens), gatunkowe czyli nieodrębne (indifferens) od własności innych jednostek tegoż gatunku. Te własności sprawiają, że jednostki jednego gatunku stanowią pewną całość, i ta całość jest przedmiotem pojęcia ogólnego. Koń

16. SPÓR O UNIWERSALIA • TEORIA ZBIORU • Zakłada, że nie ma przedmiotów innych niż jednostkowe, a nawet, że natura każdej rzeczy jest na wskroś jednostkowa. Ale są między przedmiotami takie, które posiadają naturę podobną, zbiór tych przedmiotów podobnych jest przedmiotem pojęcia ogólnego. Cecha ogólności nie przysługuje żadnej poszczególnej rzeczy, lecz przysługuje ich zbiorowi.

17. SPÓR O UNIWERSALIA • KONFORMIZM • Reprezentowany przez Gilberta de la Porree, był bliski obu poprzednim teoriom. Istnieją, według niego, tylko substancje jednostkowe, z których każda jest różna, ale są między sobą podobne (substantialis similitudo), mają formę wspólną (conformes) i ta jest przedmiotem pojęć ogólnych. Forma jest immanentna rzeczom, daje się wydzielić jedynie drogą abstrakcji, traktowana jako samoistna, staje się fikcją umysłu (figmentum animi). Było to rozwiązanie najbliższe doktrynie perypatetyckiej. Stół

18. SPÓR O UNIWERSALIA • Po trzech wiekach spór o uniwersalia przestał być atrakcyjny dla myśli średniowiecznej. W połowie XII wieku spór ucichł, natomiast w XIII dominujące było jego klasyczne rozwiązanie, mianowicie realizm umiarkowany, którego zwolennikami byli Albert Wielki i Tomasz z Akwinu. • Dopiero w XIV wieku spór odrodził się gwałtownie, faworyzując w znacznie większej mierze niż wcześniej stanowiska nominalizmu.

19. BIBLIOGRAFIA • Abelard i Heloiza, Listy, Warszawa 1968. • Abelard P., Historia moich niedoli, Warszawa 1952. • HerbutJ., Leksykon filozofii klasycznej, Lublin 1997. • MaryniarczykA., Powszechna encyklopedia filozofii, t. 9, Lublin 2008. • Świeżawski S., Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, Warszawa-Wrocław 2000. • Tatarkiewicz W., Historia filozofii, t. 1, Warszawa 2002.