Vissen en andere zeebewoners

1. Vissen en andere zeebewoners

2. Overzicht • Gewervelden • Vissen • Kraakbeenvissen versus beenvissen • Rondvissen versus platvissen • In de kijker • Zeezoogdieren • Ongewervelden • Neteldieren (kwallen en anemonen) • Stekelhuidigen • Schaaldieren • Wieren • Op stap met een kruier…

3. Gewervelden • Algemeen kenmerk aanwezigheid van wervels (wervelkolom, ruggengraat) in been of kraakbeen • Vissen • Amfibieën • Reptielen • Vogels • Zoogdieren

4. Drie groepen “vissen” • Beenvissen = Osteichthyes • Omvat 95% van huidige soorten • Skelet bestaat uit been • Schubben • Kraakbeenvissen = Chondrichthyes = haaien, roggen en draakvissen • Skelet bestaat uit kraakbeen • Tanden in rijen, regelmatige wissel • GEEN schubben, wel huidtanden • Kaaklozen = Agnatha • Meest primitief • Geen kaken • “rondbekken” • Geen schubben

5. Kraakbeenvissen • Haaien • Torpedo-vormig lichaam • Assymetrische staartvin, lange bovenlob en kortere onderlob • Meestal 5 (6-7) kieuwopeningen • Voortbeweging • Staartvin ~> voortbeweging • Borstvinnen ~> sturen • Rugvin ~> stabiliteit • Scherpe, puntige tanden • Meestal levendbarend, ook eierleggend • Voedsel: vis, kreeftachtigen, inktvissen, vogels en zeezoogdieren • Langzame voortplanting • Wereldwijd ± 360 soorten ~> ongeveer 10 soorten echt gevaarlijk voor mens (mensenhaai, hamerhaaien, stierhaai (zie foto) en tijgerhaai)

6. Roggen • “Schijfvormig” ~> borstvinnen sterk vergroot • Bodembewoners • Bek en kieuwopeningen onderaan • Ogen en spuitgaten bovenaan • Lange, dunne staart – doorgaans twee kleine rugvinnen • Borstvinnen om te zwemmen • Voedsel: vis, kreeftachtigen en weekdieren ~> voedsel wordt gekraakt met de vlakke tanden • Leggen eieren • Langzame voortplanting ~> overbevissing! • Wereldwijd ± 460 soorten • Mantarog

7. Eikapsels • Eieren van haaien en roggen • “zeemeermintasjes” • Leerachtige doosjes, uitsteeksel (hoorn) aan elke hoek ~> vasthechting aan stukken schelp, steentjes, wier • Vergelijk met kippenei: Voedselrijke dooier voor het embryo • Op het strand: meestal lege kapsels • Spoelen vooral aan na NW-wind • Zeldzaam geworden… Indicatie voor het voorkomen van volwassen haaien en roggen in de Noordzee

8. Eikapsel gevlekte rog • Haaienkapsels • Twee soorten (bij ons) • Langwerpig • Gekrulde hoorns • Roggenkapsels • Elf soorten (bij ons) • Breder en donkerder • Rechte hoorns Eikapsel hondshaai • Fossiele haaientanden Eikapsel stekelrog

9. Beenvissen • ± 24 000 soorten ~> = 95% van alle levende vissen • Kieuwen bedekt door kieuwdeksel (operculum) • Borst- en buikvinnen ~> voorste en achterste ledematen andere gewervelden • Schubben en slijm • Rondvissen versus platvissen • Beiden beenvissen • Totaal verschillend uiterlijk

10. Hoe een platvis plat wordt • Platvis wordt “recht” geboren ~> larven zijn symmetrisch en zwemmen normaal • Tijdens ontwikkeling migreert één oog • Ogen op linkerkant • Ogen op rechterkant • Oogzijde meestal donker gepigmenteerd • Andere zijde meestal kleurloos • Meeste soorten kunnen kleur aanpassen aan omgeving ~> camouflage

12. In de kijker • Kleine pieterman • Tot 15 cm lang • In ondiepe kustwateren • Eerste rugvin zwart (kroontje) • Lange stekel op kieuwdeksel • ! Stekels eerste rugvin en kiewdeksel bevatten gif! • Graaft zich in, waarbij giftige stekels net boven zand komen • Pijnlijke steek voor de mens • EHBO-tip: wonde spoelen met heel warm water ~> gif (eiwit) ontbindt

13. Zeenaalden • VIS! • Langwerpig (uitzondering: zeepaardjes) • Benige platen over het heel het lichaam • Lange snuit Buisvormig ~> opzuigen van voedsel • Broedzorg: mannetjes dragen de eieren • Sommige soorten tot 50 cm lang • Wereldwijd: • ± 215 soorten zeenaalden, vooral in tropische wateren • ± 35 soorten zeepaardjes

14. Zeezoogdieren • Zeehonden • Gewone zeehond(Phoca vitulina) • Grijze zeehond(Halichoerus grypus) • Dolfijnen • Bruinvis(Phocoena phocoena)

15. Ongewervelden • Algemeen kenmerk: Afwezigheid van wervels (geen wervelkolom of ruggengraat) • Sponzen • Neteldieren • Ribkwallen • Wormen • Weekdieren • Stekelhuidigen • Schaaldieren

16. Neteldieren • Cnidaria ~ holtedieren/neteldieren • Heel eenvoudig lichaam • Tentakels met netelcellen • Levenscyclus: • Poliep-stadium • Asexueel • Vastgehecht aan substraat • Meduse-stadium • Sexueel • Vrijzwemmend of -zwevend • Indeling: • Hydrozoa ~ hydroïden • Scyphozoa ~ schijfkwallen • Anthozoa ~ bloemdieren

17. Netelcellen • “Harpoen”-systeem • Verdediging • Vangen van prooi • Aanraking tentakels • Verlamming prooi • Via tentakels naar mond • Mens: van onschadelijk tot dodelijk • Netelcellen afgevuurd in duizendsten van een seconde ~> één van de snelste bewegingen in het dierenrijk • EHBO-tip: • zout water ~> verwijderen tentakels • Azijn ~> neutraliseren vergif

18. Neteldieren - schijfkwallen • Oorkwal (Aurelia aurita) • Vier “oren” ~> voortplantingsorganen (gonaden) • Langs onze kust van april tot september, spoelt vooral aan in lente • Tot 40 cm doorsnede • Ongevaarlijk voor de mens • Blauwe haarkwal (Cyanea lamarckii) • Spoelt aan in juni • Tot 30 cm doorsnede • Ongevaarlijk voor de mens • Gele haarkwal (Cyanea capillata) • Spoelt aan eind juli • Tot 50 cm doorsnede • Kan sterk netelen oorkwal Blauwe haarkwal Gele haarkwal

19. Kompaskwal (Chrysaora hysoscella) • V-vormige tekeningen • Tot 30 cm doorsnede • Spoelt aan in augustus • Kan sterk netelen • Zeepaddestoel (Rhizostoma octopus) • “bloemkoolkwal” • Tot 1 m in doorsnede • Voetbalvorm • Spoelt aan in het najaar • Geen tentakels, wel grote mondlobben • Ongevaarlijk voor de mens Kompaskwal Zeepaddestoel

20. Neteldieren - anemonen = Bloemdieren • Enkel poliepstadium • Vastgehecht op hard substraat of ingegraven in zand of slib • In water ~> bloemvorm ~> gebruik tentakels vangen prooi (visjes, kreeftjes, …) • Bij droogkomen of aanraking ~> tentakels worden ingetrokken tot slijmerig hoopje ~> water mee naar binnen om te kunnen overleven • Asexuele voortplanting door tweedeling

21. Paardeanemoon (Actinia equina) Slibanemoon (Sagartia troglodytes)

22. Leuk om weten: Finding Nemo • Enkel in tropische gebieden! • Symbiotische relatie tussen anemoon en clownvisje • Visje produceert slijm dat herkend wordt door anemoon ~> anemoon ziet visje niet als prooi • In ruil voor bescherming eet clownvis parasieten van de anemoon

23. 2 3 4 1 5 Stekelhuidigen = Echinodermata • Kenmerken • Bodemdieren, trage voortbeweging • Radiale symmetrie • Meestal 5-stralig radiaal • Onderhuids skelet van kalkelementjes ~> ondersteuning lichaam • Groot regeneratievermogen • Watervatenstelsel • Kanaaltjes & buisvoetjes • Gevuld met zeewater • Voortbeweging • Indeling • Zeesterren • Slangsterren • Zee-egels

24. Stekelhuidigen - zeesterren • Gewone zeester (Asterias rubens) • 5 heel beweeglijke armen • Armen niet scherp afgezet tov centrale schijf • Tijdelijke variatie in armen door amputatie en regeneratie • Talrijk op strandhoofden bij extreem laagwater • Geduchte vijand van de mossel • Voetjes als zuignappen • Mossel wordt opengetrokken • Uitstulpbare maag • Vertering mossel in schelp • Opzuigen mossel • Maag terug intrekken

25. Stekelhuidigen - slangsterren • Gewone slangster (Ophiura ophiura) • Lange, slang-achtige armen • Breekbare armen • Armen duidelijk en scherp afgezet van de centrale schijf • Schijf tot 3,5 cm doorsnede • Heel soepel en beweeglijk • Rover ~> springt uit het zand en achtervolgt prooi!

26. Stekelhuidigen – zee-egels • Sferisch of afgeplat lichaam zonder armen • Meestal: stevige, richtbare stekels • Regelmatige zee-egels: • = Regularia, bolvormig & radiaal symmetrisch • Mond onderaan, anus bovenaan • Aangepast aan hard substraat • Lantaarn van Aristoteles • Onregelmatige zee-egels • Irregularia, afgeplat en niet-symmetrisch • Mond onderaan, anus lateraal (zijkant) • Aangepast aan zachte sedimenten, ingegraven • Geen lantaarn van Aristoteles

27. zee bodem • Zeeboontje (Echinocyamus pusillus) • Tot 1 cm groot • Skelet op stranden • Zeeklit(Echinocardium cordatum) • sea-potato • Ingegraven levenswijze 10-20 cm diep • Tot max. 9 cm groot • Voedsel • Afvalstoffen • Kleine bodemorganismen • Skelet op stranden • Gewone zeeappel (Psammechinus miliaris) • Op strandhoofden • Soms skeletten met stekeltjes • Tot 5 cm doorsnede

28. Schaaldieren =Crustacea • Héél diverse groep: Krabben, kreeften, garnalen, zeepokken, eendemosselen, zeekomma’s, roeipootkreeftjes (vrijlevend & parasitair), … • ± 52 000 beschreven soorten • Gesegmenteerd lichaam • Groei door vervelling • Exoskelet bestaande uit chitine: Bij groei worden de calciumzouten uit het exoskelet geabsorbeerd en worden ze opnieuw neergezet in het nieuw gevormde skelet • Aantal vervellingen varieert • Aantal soorten heel leven lang ~> kunnen heel oud en groot worden • Aantal soorten beperkt aantal vervellingen

29. Garnaal • Gewone garnaal, grijze garnaal • Roze kleur pas ná koken • Alleseters • Schutkleuren => bijna onzichtbaar op zeebodem • Volwassen na 2 jaar • Leeftijd: 3 tot 5 jaar • Heremietskreeften • Week en kwetsbaar achterlijf ~> bescherming door slakkenhuisje • Twee soorten: • Gewone heremietskreeft – grote rechterschaar • Kleine heremietskreeft – grote linkerschaar

30. Grote eendenmossel • ‘Rankpotige’ ~> filter-voeder • Vastgehecht met “pedunculus” • “capitulum” ~> 5 gladde, witte platen • Dichte kolonies • Zeepokken • ‘Rankpotige’ ~> filter-voeder • Huisje: 4 of 6 kalkplaten • Dekseltje: 2 kalkplaten • Vastgehecht op stenen of andere dieren • Dichte kolonies

31. Zeewieren • Bouw: • GEEN planten! • Hechtorgaan en thallus • Indeling grotendeels gebaseerd op aanwezige pigmenten • Groenwieren • Bruinwieren • Roodwieren • Doen aan fotosynthese • Problemen • Uitdroging • Golfslag

32. Blaaswier • Bruinwier • Onregelmatig vertakt • Middennerf • Gepaarde, ronde luchtblazen • Tussen hoog- en laagtij • ± 30 centimeter • Knotswier • Bruinwier • Geen middennerf • Grote luchtblazen • Regelmatig vertakt (tegenoverstaand) • Spoelt aan bij storm, groeit niet bij ons • ± 1 meter

33. Japans bessenwier • Niet-inheemse soort! • Bruinwier • Sterk vertakt ~> eerder struikachtig • Kleine luchtblazen op korte steeltjes • Kleine, bruine bolletjes in vloedlijn ~> luchtblazen (drijfblaasjes) van het wier

34. Schuim op het strand • Natuurlijk proces, GEEN vervuiling of zeep • Schuimalg of Phaeocystis • Proces: • Schuimalg in zee • Losse cellen (niet zichtbaar met blote oog) • Kolonie van cellen, omgeven door gelatinematrix (zichtbaar met blote oog) • Bloei van de algen • Afsterven na bloei ~> gelatinelaag wordt opgeklopt en schuim wordt gevormd Vergelijk met opkloppen eiwit • Schuim spoelt aan door wind- en golfwerking • Schuim wordt – na tijdje – afgebroken door bacteriën • Kan geurhinder veroorzaken maar is NIET schadelijk voor mens

36. Op stap met een kruier • Trekken ± 2 uur vóór laag water de zee in • Doelsoort: garnaal • Bijvangst: • Juveniele platvissen (tong, schol, …) • Andere vis: kleine pieterman • Zeenaalden • Tweekleppigen en slakjes • Kwallen (oorkwal, blauwe haarkwal) • Strand- en zwemkrabben • Wier • Zeedruifjes (kamkwalletjes) • Enkel garnaal wordt meegenomen naar huis

40. Fauna en flora van de Belgische kust: Posterreeks van de meest voorkomende soorten Posters verkrijgbaar in het VLIZ aan 3€ per stuk

41. Meer lezen • Cis de strandjutter - Zeemeermintasjes uit vervlogen tijden http://www.vliz.be/docs/groterede/GR22_Strandjutter_haaienkapsels.pdf • Naar de haaien http://www.vliz.be/docs/groterede/GR22_Haaien.pdf • Zeevissen van Noord- en West-Europa (Muus & Nielsen – 1997) • Zeeboek – determinatietabellen voor flora en fauna van de Nederlandse kust • De vissen van Nederland (Nijssen & De Groot – 1987) • Kabeljauw in het nauw http://www.vliz.be/docs/groterede/GR09_Kabeljauw.pdf • Japans bessenwier - Niet-inheemse soorten van het Belgisch deel van de Noordzee http://www.vliz.be/vmdcdata/nonindigenous/pdf/nl/145559.pdf • Strandvondsten van Gravelines tot Nieuwpoort (Ecogids Tjiftjaf)