DOĞU KARADENİZ BÖLGESİ DEVLET ORMAN İŞLETMELERİ AMAÇ TESPİTİNDE KATILIMCILIK

1. DOĞU KARADENİZ BÖLGESİ DEVLET ORMAN İŞLETMELERİ AMAÇ TESPİTİNDE KATILIMCILIK Yrd. Doç. Dr. Atakan ÖZTÜRK AÇÜ Orman Fak., Orman Müh. Böl. Orman Ekonomisi Anabilim Dalı, 08000-ARTVİN. Prof. Dr. Mustafa Fehmi TÜRKER AÇÜ Orman Fakültesi, Orman Müh. Bölümü, Orman Ekonomisi Anabilim Dalı, 08000-ARTVİN.

2. GİRİŞ • Orman kaynakları yönetiminde, planlama vazgeçilmez bir araç olarak ortaya çıkmaktadır. • Planlamanın önemli aşamalarından birini, orman kaynağının hangi amaç ya da amaçlarla yönetileceğinin belirlenmesi oluşturmaktadır. • Orman kaynakları yönetiminde farklı ilgi öbeklerinin işletme amaçlarının belirlenmesi sürecine katkı sağlaması, ormanların; • sürdürülebilirlik, • çok yönlü faydalanma ve • katılımcılık ilkeleri doğrultusunda yönetilebilmesinin gereklerinden biri durumundadır. • Çeşitli uluslararası ve bölgesel süreçlerde, orman kaynakları yönetimine ilişkin amaç, strateji ve siyasetlerin belirlenmesi sürecinde, toplumsal katılımın sağlanmasının gerekliliği önemle vurgulanmaktadır. • Bu çalışmada, • katılımcılığın ormancılıkla ilgili uluslararası süreçler ve ülkemiz ormancılık planlama çalışmalarındaki mevcut durumu genel olarak irdelenmekte, • Trabzon OBM’ye bağlı Maçka DOİ’de gerçekleştirilen bir araştırmadan hareketle, ilgi öbekleri ve bu öbeklerin işletme amaçlarının önceliklerinin belirlenmesi sürecine katılımına ilişkin değerlendirmeler yapılmaktadır.

3. ORMANCILIKTA KATILIMCILIĞA GENEL BİR BAKIŞ-KatılımcılıkKavramı • Özellikle ormancılık gibi, çok sayıda kişi, öbek ve kuruluşlarla etkileşim halinde bulunan sektörlerde katılımcılık, çoğunlukla halk katılımı kavramıyla ifade edilmektedir. • “Halk katılımı, belli bir orman alanına ilişkin “karar verme” süreçlerine, farklı kesimlerin farklı derecelerde etkide bulunmalarını mümkün kılan bir iletişim süreci” olarak tanımlanmaktadır. • Ormancılıkta halk katılımı süreçlerinin başlıca amaçları; • Ormancılıkla ilgili halkın bilinç düzeyini arttırmak, • Çıkarların karşılıklı tanınmasını sağlamak. • Bilgi toplamak ve ormanlar ve kullanıcılarına ilişkin bilgileri arttırmak. • Orman ürün ve hizmetlerinin tedarikinden karar ve uygulama süreçlerine kadar katılımı teşvik etmek. • Ormancılık politikaları, planları ve uygulamalarının kabulünü sağlamak. • Karar alma süreçlerinin şeffaflığını ve güvenirliliğini artırmak. • Çatışma ve sorunları, adil ve eşit bir şekilde birlikte saptamak ve yönetmek. • Ormancılık sektöründe halk katılımının öne çıkmasını etkileyen unsurlar; • sektör dışı (çevresel duyarlılıklara ilişkin toplumda meydana gelen bilinçlenme vb.) • Sektör içi (ormanların çok yönlü faydalanmaya yönelik olarak planlanması ve yönetilmesi) • Ormancılıkta halk katılımının sağlayacağı faydaların; orman kaynakları yönetiminde doğru kararlar alınması ve çatışmaların en aza indirilmesi noktalarında yoğunlaştığını ifade etmek mümkündür. • Zaman ve mali kaynak kısıtları ile çatışan istekleri dengeleme noktasında yaşanan sorunlar, ormancılıkta halk katılımının olumsuz yönlerinden bazıları olmaktadır.

4. ORMANCILIKTA KATILIMCILIĞA GENEL BİR BAKIŞ- Uluslararası Süreçler • Katılımcılık, son yıllarda uluslararası siyaset alanında önemli bir konu olarak yer almaya başlamıştır. • Rio, Montreal, Helsinki, Yakın Doğu vb. süreçlerde, orman kaynaklarının yönetiminde etkinliği sağlamak amacı ile, ilgi ve çıkar öbeklerinin karar ve uygulama süreçlerine katılımının sağlanması gerektiği ifade edilmiştir. • Nitekim, ülkemizin de katıldığı 3. Avrupa’da Ormanların Korunması Bakanlar Konferansında (Lizbon-1998); ormancılıkta yeterli katılım, eğitim, halkla ilişkiler ve şeffaflığın oluşturulması gerekliliği üzerinde durulmuştur. • Özetle, Rio süreci ve ardından başlatılan uluslararası ve bölgesel süreçlerde ve belgelendirme (sertifikalandırma) düzeneklerinde ise; • yerli halk ve orman içinde yaşayanlar başta olmak üzere, özel sektörün, işçi birliklerinin, kırsal kalkınma kooperatiflerin, yerel toplulukların, gençlerin, kadınların, kullanıcı öbeklerinin ve sivil toplum örgütlerinin tam katılımı, • ormancılık politikalarında ve planlarında yerli halk ve orman içinde yaşayanların haklarının, kültürlerinin ve kimliklerinin desteklenmesi, • yerel toplumların iktisadi ve toplumsal yönlerden kalkındırılmaları, • halkın ormanların işlevleri ve sürdürülebilir işletimi hususunda bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesi, • İlgi ve çıkar öbekleri arasındaki çatışmaların azaltılması, şeklinde özetlenebilecek hususlar üzerinde önemle durulmaktadır.

5. Ülkemiz Ormancılık Sektörü Planlama Çalışmalarında Katılımcılık Ormancılık sektörü planlama çalışmaları; Beş Yıllık Kalkınma Planları(BYKP) – Ülke düzeyi, Türkiye Ulusal Ormancılık Planı (TUOP)- Sektör düzeyi Ormancılık Ana Planları – Sektör düzeyi Amenajman Planları – Orman işletmeleri düzeyi • BYKP’lerde ormancılık sektörü kapsamında katılımcılık olgusunun; • ağırlıklı olarak orman-halk ilişkileri, özellikle orman köylü ilişkileri ile zaman zaman da ormancılıkla ilgili bazı kuruluşlar bağlamında ele alındığı görülmektedir. • Özellikle ağaçlandırma faaliyetleri kapsamında, ordu ve eğitim kurumlarının desteği ve çeşitli ormancılık faaliyetlerine ilişkin olarak da isim zikretmeden ilgili kuruluşların eşgüdümünden söz edilmektedir. • Yine Ulusal Ormancılık Programı’nın hazırlanması sürecinde esas alınan temel ilkelerden bir tanesi de katılımcılık olarak belirlenmiştir. Söz konusu ilkeler aşağıda sıralanmıştır; • Sürdürülebilirlik, • Ulusal bağımsızlık, • Katılımcılık • Bütüncül ve sektörler arası yaklaşım • Devamlı bir süreç olması (elde edilen deneyimler ve değişen koşullara göre yenilenmesi) • Kapasite geliştirme • Siyasi ve kurumsal yenilikler (reformlar) • Bilinçlendirme • Ulusal kalkınma politika ve stratejileri ile uyum • Siyasi destek • Uluslararası taahhütlere uyum. • Sektörel düzeyde hazırlanan Ulusal Ormancılık Programı incelendiğinde; • katılımcılığa programın temel ilkeleri arasında yer verilmiş olduğu • program çerçevesinde görev alan çalışanın eğitimi amacıyla uluslararası katılımlı toplantılar, • yerel halkın orman kaynaklarının yönetimine ilişkin görüş ve önerilerinin alınması amacıyla, köylerde yapılan katılımcı kırsal değerlendirme çalışmaları, • orman köyleri kurultayı ile değişik ilgi öbeklerinin ve orman teşkilatının değişik birim temsilcilerinin katılımıyla düzenlenen katılımcı çalıştayların yer aldığı görülmektedir. • Planlama aşamalarının en altında yer alan amenajman planlarının temel özelliği ise; • Odun hammaddesi üretimi ana amacı çerçevesinde hazırlanmakta oluşu ve yerel şartlar ile sosyo-ekonomik yapıyı dikkate alma noktasında oldukça yetersiz bir içeriğe sahip oluşu, • Plan hazırlama sürecinde amenajman heyetlerinin çoğunlukla yerel orman teşkilatı çalışanları dışında diğer ilgi öbeklerinin katılımcılığını sağlamaya yönelik çalışmaları yoktur ya da çok yetersiz düzeydedir. • Bu nedenle, amenajman planlarının hazırlanması sürecinde, özellikle orman köylüsü (yerel halk), ne planlama ve ne de karar verme sürecinde faal bir şekilde işlev görebilmektedir. • Özetle, Ülkemiz ormancılık sektörüne, katılımcılık açısından genel olarak bakıldığında, en üst düzeyde ve işletmeler düzeyinde gerçekleştirilen planlama çalışmalarında, katılımcılık düzeyinin yeterli olduğunu söyleyebilmek oldukça zordur.

6. ORMAN İŞLETMELERİNDE İŞLETME AMAÇLARININ ÖNCELİKLERİNİN BELİRLEMESİ SÜRECİNE İLGİ ÖBEKLERİNİN KATILIMI Araştırma Alanının Belirlenmesi Orman kaynaklarından çok yönlü faydalanmanın söz konusu olduğu, buna bağlı olarak da, orman kaynakları yönetimi ve işletmeciliği sürecinde; farklı pek çok etkinliğin ve ilgi öbeklerinin mevcut olduğu bir işletme olarak, Maçka DOİ seçilmiştir. Araştırma Alanınındaki İlgi Öbeklerinin Belirlenmesi Bu araştırmada, Maçka DOİ’nin orman kaynaklarının mevcut durumu, orman kaynaklarından faydalanma şekilleri ve faydalanmada öne çıkan öbekler ile bu öbeklere araştırma amacı doğrultusunda ulaşma imkânları vb. özellikler ile ormancılık teşkilatı uygulamacılarının görüşleri de göz önünde bulundurulmuş ve sonuç olarak aşağıdaki gibi altı farklı ilgi öbeğinde karar kılınmıştır: • Maçka DOİ sınırları içinde hayatlarını sürdüren orman köylüleri, • Maçka ilçe merkezinde ikamet eden şehir halkı, • OKÜİ temsilcileri, • Ormancılık teşkilatı yönetici ve teknik çalışanları, • Avcılar derneği üyeleri ve • Ormancılıkla ilgili sivil toplum kuruluşu (STK) üyeleri, şeklinde belirlenmiştir Toplumsal Taleplerin Önceliklerinin Belirlenmesinde Kullanılan Veri Toplama Yöntemi Bu araştırmada, birincil verilerin yani toplumsal taleplerin önceliklerinin belirlenmesi amacıyla; • orman köylüleri ve şehir halkı için, yarı yapılandırılmış bireysel görüşme; • diğer ilgi ve çıkar öbekleri için ise, sorgulama kağıdı (anket yöntemi) kullanılmıştır

7. ORMAN İŞLETMELERİNDE İŞLETME AMAÇLARININ ÖNCELİKLERİNİN BELİRLEMESİ SÜRECİNE İLGİ ÖBEKLERİNİN KATILIMI • Araştırma kapsamında; tüm ilgi ve çıkar öbeklerine “Maçka Orman İşletmesi’nin aşağıda belirtilen amaçlardan ya da orman kaynağından elde edilen faydalardan hangilerine ne ölçüde öncelik vermesi gerektiğini, her bir amaca – faydaya vereceğiniz puanlarla belirtebilir misiniz? sorusu ortak sorulmuştur. • Soruda puanlandırılması istenilen amaç-fayda ya da ilgi grubu açısından talep seçenekleri; BYKP’lerde ortaya konan ulusal kalkınma amaçları ve ülkemiz ormancılık sektörünün makro düzeydeki ulusal ormancılık amaçları ile tutarlı olacak şekilde, Maçka DOİ’nin sahip olduğu orman kaynaklarının arz potansiyeli ve yöresel özellikler ile ilgi ve çıkar öbeklerinin muhtemel talepleri dikkate alınarak belirlenmiştir. • Sonuçta, Maçka DOİ’ye ilişkin muhtemel 15 seçenek amaç ya da talep şu şekilde sıralanmıştır: • Orman Kaynaklarının (Ağaç, hayvan, su, mera vb.) Korunması, • Ormanlık Alanlardaki Doğal, Tarihi, Kültürel vb. Değerlerin Korunması, • Orman Yetiştirme ve Ağaçlandırma, • Yakacak Odun Üretimi, • Kaliteli Yapacak Odun – Kereste Üretimi, • Mantar, Şifalı Bitkiler vb. Odun Dışı Ürün Üretimi, • Eğlen-dinlen(Rekreasyon) ve Doğa Turizmi Faaliyetleri, • Her Türlü Faaliyette Verimlilik, İktisadilik ve Kârlılık, • İstihdam (İş) Sağlama, • Orman Köylülerinin Sosyo-Ekonomik Yönden Kalkındırılması, • Toprak aşınımını Önleme Faaliyetleri, • Orman İçi Otlatmacılığın – Hayvan Otlatmacılığının Desteklenmesi, • Orman İçi Sularda Balıkçığın Desteklenmesi, • Ormanların Nitelikli Su Üretimi Amacıyla İşletilmesi, • Av-Yaban Hayatını Geliştirme ve Planlı Avcılık Faaliyetleri. • Soruda “Düzenli sıralama (regular ranking) yöntemine” uygun 1-9 arası puanlama kullanılmıştır (1 puan çok az önem, 3 puan az önem, 5 puan orta derecede önem, 7 puan fazla önem ve 9 puan ise çok fazla önemi temsil etmiştir.) • Görüşmeler, 16 yaşından büyük ve tesadüfî olarak seçilen kişilerle (117 köylü ve 96 şehir halkı) • Anketler ise, ilgi öbeklerinin temsilcileri tarafından doldurulmuştur (Toplam 120 kişi)

8. BULGULAR • Maçka DOİ işetme amaçlarının öncelik sıralamasına bakıldığında, orman kaynaklarının bir düzenek olarak korunması ilk sırayı alırken, ikinci sırada bu kaynakların geliştirilmesinin yer aldığı görülmektedir. Akabinde gelen amaçlar ise; koruma, geliştirme ve ağırlıklı olarak da faydalanmaya yönelik amaçlar olarak dikkat çekmektedir. Ancak, faydalanmaya yönelik amaçlar arasında dikkati çeken önemli bir nokta ise, odun dışı ürün ve hizmetlere yönelik faydalanma taleplerinin ya da amaçlarının, odun kökenli faydalanmanın nispeten önünde yer almış olmasıdır.

9. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME • Diğer ülkelerde olduğu gibi, Ülkemizde de artık ormanların odun dışı ürün ve hizmetlerine olan talep hızlı bir artış seyri içindedir. • Bu yüzden, artık orman kaynağının tek yönlü, odun kökenli ürün işletmeciliği yerine, çok yönlü ve odun dışı ürünler ve hizmetler kapsamında, bu kaynakla etkileşim içinde bulunan tüm ilgi ve çıkar öbeklerinin katılımı da sağlanarak, çağdaş anlamda işletmeciliğine, orman kaynaklarının yönetimine geçilmesi gerekmektedir. • Bu nedenle, hâlihazırda uygulanan geleneksel amenajman planlarından, çok yönlü faydalanmayı, katılımcılığı ve tüm işletme işlevlerini ve faaliyetlerini esas alan işletme planlarına doğru geçiş sağlanmalıdır. • Bu noktada, ilgi ve çıkar öbeklerinin orman işletmelerinde işletme amaçlarının belirlenmesi sürecine dahil edilmesi, söz konusu kaynak yönetim faaliyetlerinin sürdürülebilirliği açısından önemli bir katkı sağlayabilecektir. • İlgi ve çıkar öbeklerinin orman işletmelerinde işletme amaçlarının önceliklerinin belirlenmesi sürecine dahil edilmesi, uluslararası süreçlerle uyumlu ve hatta bu süreçlerin bir gereği olmaktadır.

10. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME • Diğer bir deyişle, özellikle ilgi ve çıkar öbeklerinin orman kaynaklarına yönelik talep ve beklentileri ile bunların önceliklerinin planlamada dikkate alınması, kaynak yönetim faaliyetlerinin başarısı ve devamlılığı için de önem arz etmektedir. • Bununla birlikte, Ülkemiz orman kaynakları yönetiminde katılımcılığın hangi düzeylerde, hangi paydaşların katılımıyla ve ne şekilde sağlanabileceği hususları açıklığa kavuşturulmalı ve buna ilişkin kurumsal, siyasi ve yasal düzenlemeler yapılmalıdır. • Sonuç olarak, katılımcılık sayesinde; • Ormancılık- hedef kitle etkileşiminin düzenli ve dengeli bir şekilde yürütülmesi, • orman teşkilatı ile toplum arasında mevcut olan ya da olması muhtemel çatışmaları azaltma ya da engelleme, • orman kaynaklarında koruma-kullanma dengesini sağlama, • ormancılıkta ve özellikle de orman işletmeleri düzeyinde yöresel talepleri ve şartları dikkate alan mantıklı planlar geliştirme ve • sonuçta etkin, verimli ve sürdürülebilir bir orman işletmeciliği faaliyeti gerçekleştirme, noktalarında önemli adımlar atılabilecektir.

11. AÇÜ Orman Fakülte’mizin En Önemli Paydaşı Olan Artvin Orman Bölge Müdürlüğü Camiası, “İyi ki Varsınız” SABIRLA DİNLEDİĞİNİZ İÇİN TEŞEKKÜRLER