SES BİLGİSİ

SES BİLGİSİ HAZIRLAYAN:FERİT GÜL

Ses: İşitme organımız tarafından algılanan titreşimlere ses denir. Harf: Seslerin yazıdaki karşılığına “harf” denir.Harfler, sesleri karşılayan işaretlerdir. Alfabe: Dilde kullanılan tüm harflerin sıralanmış şekline alfabe denir.

Türk Alfabesi: 29 harften oluşur. 8'i sesli (ünlü) harf: a, e, ı, i, o, ö, u, ü. 21'i sessiz (ünsüz) harf: b, c, d, f, g,ğ,h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z.

Ünlü Harfler:Kalın Ünlüler: a, ı, o, uİnce Ünlüler: e, i, ö, üDüz Ünlüler: a, e, ı, iYuvarlak Ünlüler: o, ö, u, üGeniş Ünlüler: a, e, o, öDar Ünlüler: ı, i, u, ü

Ünsüz Harfler:Sert Ünsüzler: f, s, t, k, ç, ş, h, p (fıstıkçı şahap)Süreksiz Sert Ünsüzler: k, t, ç, p (ketçap)

Ünlü Uyumları:a)Büyük Ünlü Uyumu:*Sözcükte, ilk hecedeki ünlü harf kalın ise, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olmalıdır.Yada ilk hecedeki ünlü harf ince ise, diğer hecelerdeki ünlüler de ince olmalıdır.

Not: Tek heceli sözcüklerde ve bileşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.Not: Yabancı dillerden dilimize giren sözcüklerde büyük ünlü uyumu bulunmayabilir.

b)Küçük Ünlü Uyumu:Kural-1: Bir sözcükte, ilk hecede düz ünlü harf varsa, sonraki hecede de düz ünlü bulunmalıdır.“a, e, ı, i” “a, e, ı, i”

Kural-2: İlk hecede yuvarlak ünlü harf varsa, sonraki hecede ya dar-yuvarlak, yada düz-geniş ünlü bulunmalıdır.“o, ö, u, ü” ya “a,e” yada “u,ü”

*Küçük ünlü uyumunda hece hece ilerlemek esastır. Yani sözcüğün ilk ünlüsüyle son ünlüsü uyuşmayabilir.Ufaklık > u'dan sonra a, a'dan sonra ı gelebilir.

Bazı Genel Kurallar: * Türkçe'de ilk heceden sonraki hecelerde “o, ö” harfleri bulunmaz.*Türkçe'de kelime kökünde iki ünlü yan yana bulunmaz.*Türkçe sözcüklerde aynı iki ünsüz yan yana bulunmaz.

SES OLAYLARI 1- Ünlü Düşmesi ( Hece Düşmesi) (Ses Düşmesi)*Sözcükte bulunan bir sesli harfin; sözcük ek aldıktan sonra düşmesi ile oluşur.ÖRNEKLER Savur – Savrul Kavur – Kavrul Kahır – Kahretmek

2- Ünlü Türemesi: (Ses Türemesi) *Bazen bir sözcükle, bir ek yan yana gelirken sözcük ve eke ait olmayan bir ünlü ortaya çıkabilir. Bu olaya ünlü türemesi denir. Örnekler Az-cık – Azıcık Genç-cik – Gencecik

3- Ünlü Daralması:*“-a, -e” ünlülerinin “-yor” eki nedeniyle “ı,i,u,ü” ye dönüşmesi ile oluşur. ÖrneklerKokla – Kokluyor Sakla – Saklıyor Dile – DiliyorKutla – Kutluyor

Not:“-y” kaynaştırma harfinden önceki “-a, -e” harfleri konuşma dilinde daraltılsa bile yazıda daraltılmaz. Daraltılırsa yazım yanlışı olur.Gelmeyen YazıdaGelmiyen Sözlü kullanımda Not:“-y” kaynaştırma harfinin istisna olarak, yazıda da daraltıcı özelliği görülebilir.De Di-y-en

4- Ünsüz Benzeşmesi ( Sert Ünsüz Benzeşmesi) *Türkçe kurallara göre; sert ünsüz bir harften (fıstıkçı şahap) sonra ünsüzle başlayan bir ek gelecekse, ekin başındaki ünsüz “sert ünsüze” dönüşür. Örnekler Seç-gin Seçkin Kitap-da Kitapta

5- Sert Ünsüz Yumuşaması (Ünsüz Değişimi) “p,ç,t,k” harfleri ile biten bir kelimeden sonra ünlü ile başlayan bir ek getirilirse; “p,ç,t,k” harfleri “b,c,d,g,ğ” ye dönüşür.Yurt-u – Yurdu Kanat-ı – Kanadı Bilek-i – Bileği Renk-i – Rengi Güç-ü – Gücü

Not: Bütün kelimelerin bu kurala uyduğu söylenemez.İp-i – İpi Saç-ı – Saçı Ot-u – Otu Hukuk-u – HukukuNot: Özel isimlerde, bu kural, yazı dilinde uygulanmaz.Zonguldak'a Tokat'ı

6- Ünsüz Düşmesi (Ses Düşmesi)Küçük-cük – Küçücük Yumuşak-cık – Yumuşacık Alçak-l-mak - AlçalmakÇabuk – Çabucak Ufak – ufalmak Üst-teğmen – Üsteğmen

7- Ünsüz Türemesi:( Ses Türemesi)His-etmek – Hissetmek Hak-ı – Hakkı Zan-etmek – ZannetmekHal-olmak – Hallolmak Not: Bileşik fiiller oluşurken ses düşmesi yada ses türemesi yaşanıyorsa, sözcükler mutlaka bitişik yazılır.

8- Kaynaştırma Harfleri: Türkçe'de iki ünlü yan yana gelmediği için, ünlü ile biten bir sözcüğe, ünlü ile başlayan bir ek getirileceği zaman araya kaynaştırma harfleri (y,ş,s,n) getirilir.Soba-y-a, Kuzu-s-u O-n-u, Su-y-u Baba-s-ı İki-ş-er Yedi-ş-er

9- Ulama: Ünsüzle biten bir sözcükten sonra, ünlüyle başlayan bir sözcük getirilmesiyle oluşur.Evden_acilen_ayrıldım.Not: Araya virgül gelmesi halinde ulama gerçekleşmez.Ahmet, eve gitti. (Ulama yoktur.)

SON

SES BİLGİSİ