Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW

1. Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 12): Naród- etniczność (2)

2. 1. Kształtowanie się nowoczesnego narodu – przykład Polski: • etap I) Polska - od państwa do narodu: • powstanie państwa i kształtowanie się Rzeczypospolitej szlacheckiej: • pochodzenie nazwy „Polska”; • państwo Mieszka I a chrześcijaństwo; • XII wiek– świadomość wspólnej dynastii, historii i prawa; • rozbicie dzielnicowe i jednoczenie kraju – przyłączenie Mazowsza do Korony w 1526 r.; • XV i XVI wiek – świadomość „ciała królestwa polskiego” – bycie Polakiem ze względu na zamieszkiwanie na jego terytorium i podleganie władzy królewskiej; • świadomość języka polskiego jako czynnika wyodrębnienia i jedności zbiorowości (wiek XVI) oraz narodziny literatury w języku polskim.

3. 2. Od państwa do narodu - Rzeczypospolita szlachecka: • unia lubelska (1569 r.) – połączenie Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego; • powstanie „polskiego szlacheckiego narodu politycznego”: • wspólnota polityczna - zamieszkanie na terytorium i udział w podejmowaniu decyzji politycznych, obejmuje ok. 8-10% populacji kraju. • pojęcie „Rzeczypospolita” – jako politycznej i społecznej organizacji obywateli mającej na celu jej wspólne dobro; • schyłek Rzeczypospolitej szlacheckiej - zagrożenie bytu państwowego: • próby reform w końcu XVIII wieku; • stan szlachecki a etniczno-kulturowe pojęcie narodu; • Konstytucja 3 Maja (bardziej „otwarte” etnicznie rozumienie narodu).

4. 3. Polska - od narodu do państwa: • etap II: okres zaborów – tworzenie narodu kulturowego: • wzrost roli języka polskiego (1807 r. „Słownik języka polskiego” Samuela B. Lindego): • język polski łączy szlachtę i chłopów i przekracza granice religijne, kierując ku wspólnemu dziedzictwu kulturowemu („ojczyzna polszczyzna”); • rozwój oświaty w języku polskim (walka o język narodowy); • znaczenie kultury (literatury) romantycznej. • świadomość wspólnej historii (dziejów) oraz rola symboli narodowych (Wawel i Częstochowa); • zmiany społeczno-gospodarcze („u-obywatelnienie” chłopów); • wzrost znaczenia świadomości narodowej „innych” – Litwinów, Ukraińców i Białorusinów.

5. 4. Druga Rzeczypospolita i Polska po 1945 r.: • Polska po I wojnie światowej jako państwo wielo-etniczne: • mniejszości narodowe: 14%- Ukraińcy, 8,5%- Żydzi, 3,1%- Białorusini, 2,3%- Niemcy i 3,1%- inni) ; • mniejszości jako jedna z ważniejszych kwestii politycznych; • problem: naród państwowy czy naród kulturowo-etniczny? • II wojna światowa i jej konsekwencje społeczne (rola podziałów etnicznych w trakcie wojny, a przez to możliwości przeżycia); • Polska w nowym kształcie terytorialnym po 1945 r.: • wysiedlenia i weryfikacja narodowościowa oraz repatriacja; • Polska jako państwo jednolite narodowościowo; • ożywienie etniczne w latach 80-tych XX wieku (problem Niemców i Ślązaków) i wyzwania dotyczące uznania mniejszości narodowych.

6. 5. Perspektywy ewolucji „polskości”: • przemiany kanonu kultury narodowej: • czy następuje obecnie zerwanie z tradycją „romantyczną”? • naród w polityce: • idee narodowe w bieżącej polityce (dyskusja o patriotyzmie); • polityka pamięci historycznej. • „mediatyzacja” idei narodowych: • naród w kulturze popularnej - sport, kuchnia, turystyka; • konkurencja i „widoczność” cywilizacyjna narodów w mediach światowych. • skutki integracji europejskiej i globalizacji („płynna narodowość”): • czy i jak przetrwa polskość w szerszym świecie? • wyzwania wielokulturowości w Polsce: mniejszości narodowe, otwartość na świat i imigracja.

7. 6. Dwa kierunki myślenia o „narodzie” w historii: • naród jako „uwieńczenie logiki dziejów”: • długie tradycje, przeznaczenie i los narodu; • podział społeczeństw na narody jako „starożytny” i naturalny sposób klasyfikacji społeczeństw. • naród jako „pojęcie operacyjne”: • powstaje w wyniku różnych okoliczności historycznych; • Weber naród to „największa z grup przejawiających wiarę we wspólne pochodzenie”; • doświadczenia europejskie i potrzeba uzasadnienia państwa narodowego; • naród „się staje”, przez większość swojej historii ludzie mogli „obyć się bez narodów”.

8. 7. „Przełom” w badaniach nad narodem - trzy prace w 1983 r.: • Ernst Gellner, „Narody i nacjonalizmy”: • nacjonalizm jest ideologia jednocząca sfragmentaryzowane społeczeństwo industrialne. • Benedict Anderson, „Wspólnoty wyobrażone”: • w jaki sposób przekonać członków populacji do odczuwania bliskości i wspólnoty z „innymi” i symbolami? • nacjonalizm to rodzaj dyskursu (narracji), który przedstawia wspólnotę polityczną jako skończoną, suwerenną i obejmującą wszystkie klasy społeczne. • ErickHobswam i TerenceRanger, „Wynalezienie tradycji”: • społeczne oddziaływanie tych tradycji – traktujemy rytuały narodowe jako wspólnotowe i „starożytne”; • wynajdywanie tradycji i tworzenie poczucia wspólnoty dokonuje się w ramach systemu publicznej edukacji i świata sztuki (pomniki, dzieła muzyczne, dzieła literackie itp.).

9. 8. Industrializacja (nowoczesność) i nacjonalizm – Ernest Gellner: • postać i dorobek Ernesta Gellnera (1925-1995) - „Narody i nacjonalizmy”; • nacjonalizm jest zjawiskiem nowoczesnym i nie ma on ciągłości ze „światem przednowoczesnym” : • „Francuska wieś może wychować francuskiego chłopa, ale nie może wykształcić francuskiego obywatela”. • industrializacja wymusza potrzebę „wspólnej kultury” i instytucji – systemu oświaty, który może wykształcić specjalistów i świadomych „narodowo” obywateli; • ludzie stają się „nacjonalistami” nie ze względu na tradycję lub sentyment, lecz z powodów obiektywnych, praktycznej konieczności funkcjonowania w społeczeństwie industrialnym; • nacjonalizm jako ideologia, która przyjmuje za zasadę to, że „jednostki polityczne” (państwa) powinny pokrywać się z „jednostkami narodowościowymi” (narodami); • nacjonalizm jest związany z kulturową homogenicznością.

10. 9. Industrializacja (nowoczesność) i nacjonalizm (cdn. Gellnera): • nacjonalizm poprzez istnienie narodu „stwarza go” - realnie istnieje nacjonalizm, który „czasami” przekształca zastane kultury w narody. • nacjonalizm jest ideologia jednocząca „sfragmentaryzowane” społeczeństwo industrialne: • dlaczego to jest logicznie przypadkowe, a „socjologicznie konieczne”? • potrzeba wspólnej kultury – przede wszystkim język jako wspólny dla wszystkich środek społecznej komunikacji; • funkcje (pozytywne) nacjonalizmu: • łączy ludzi mimo różnic społecznych (i ekonomicznych); • daje poczucie godności (likwidacja „obywateli drugiej kategorii”); • pozwala identyfikować się z „naszym” państwem oraz stworzyć „liberalny” system polityczny.

11. 10. Benedict Anderson, Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997 (1983/1991): • praca klasyczna, nowatorska, często cytowana, ale słabo znana (!); • wykazywał w niej nie tyle iluzoryczność, ile „symboliczną” naturę narodów; • narody są zjawiskiem towarzyszącym powstawaniu nowoczesnych społeczeństwa; • naród jest zjawiskiem ze sfery kultury: • nacjonalizm jest traktowany nie jako ideologia polityczna państwa narodowego, lecz jako system kulturowy. • ich wyobrażeniowy charakter wskazuje nie tyle na ich „nierealność”, ile na symboliczne zapośredniczenie; • definicja „narodu”: „jest to wyobrażona wspólnota polityczna, wyobrażona jako nieuchronnie ograniczona i suwerenna”, ale dla autora: • narody są realnymi grupami wymagającymi od swoich członków poświęcenia, które wykształciły się w wyniku wielowiekowego rozwoju i są ważnym elementem nowoczesności.

12. 11. B. Anderson - przyczyny rozprzestrzeniania nacjonalizmu: • naród a język (podstawowym spoiwem narodowym jest język „narodowy”); • rola „kapitalizmu drukowanego” (społeczne znaczenie druku i stopniowej likwidacji analfabetyzmu); • „język druku”: • stworzenie obszaru komunikacji masowej (publicznej), utrwalanie języka, standaryzacja języka (uzyskanie statusu oficjalnego). • „język druku” – literatura i gazety: • literatura piękna – powieści (losy bohaterów, wtopienie ich historii w dzieje społeczności, tworzenie wyobrażenia „naszego” – narodowego świata społecznego”); • gazety („jednodniowy bestseller”) i konsekwencje czytania gazet: jest to masowa i regularna ceremonia; • później (1991) podkreślał rolę spisów ludności, map i muzeów.

13. 12. Zalety i krytyka tej pracy: • przecenianie siły i „czaru” tożsamości narodowych - zbyt jednostronna (pozytywna) ocena nacjonalizmu: • wspólnota braterstwa oparta na braterstwie, w imię której ludzie są gotowi się poświęcać. • używanie pojęcia „wspólnoty” - pomija istniejące podziały i konflikty, stąd pytania: • jedna wspólnota, czy wiele wspólnot wyobrażonych?; • stosunek „wspólnoty” do wspólnot innego typu (klasowych, religijnych itp.); • czy tylko braterstwo (problem płci)?; • niedocenianie roli wojen i konfliktów towarzyszących powstawaniu narodów, odrzucanie związków nacjonalizmu z rasizmem, czy antysemityzmem; • brak uwzględnienia wpływu innych mediów.

14. 13. Erick Hobswam i Terence Ranger, „Wynalezienie tradycji”: • analiza XIX –wiecznego nacjonalizmu romantycznego; • utwierdzenie nowych tradycji narodowych jako „odwiecznych”; • społeczne oddziaływanie tych tradycji – traktujemy rytuały narodowe jako wspólnotowe i „starożytne”; • znaczenie tej pracy: „wynalezienie” obejmuje nie tylko tradycje, ale również tożsamości, etniczność itp.. • naród jako kulturowe „logo” : • wynajdywanie tradycji i tworzenie poczucia wspólnoty dokonuje się w ramach systemu publicznej edukacji i świata sztuki (pomniki, dzieła muzyczne, dzieła literackie itp.); • kontrolowanie pamięci społecznej oraz wykluczanie „niuansów” narodowo-etnicznych.

15. 14. Michael Billig, Banalny nacjonalizm, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008 (oryg. 1995): • podejście psychologiczne (podejście dyskursywne); • ludzi należy badać w ich naturalnym środowisku (ich sferze życia codziennego i zrozumienia sytuacji społecznych, w jakich się znajdują); • decydująca rola języka w konstruowaniu jaźni i rzeczywistości - badanie ma dotyczyć nie tyle prawdziwości (fałszywości) danego dyskursu, ile jego ideologicznych skutków (podtrzymania relacji władzy); • nacjonalizm: krytyka dotychczasowych ujęć nacjonalizmu, brak namysłu nad nacjonalizmem rutynowym, codziennym; • stąd ważniejsze jest badanie nacjonalizmu, które jest zakorzenione w codziennym życiu rozwiniętych państw narodowych; • nacjonalizm to wzorce potocznego dyskursu, które sprawiają, że świat jawi się nam trwale podzielony na państwa narodowe; • przenika codzienne życie społeczne w stopniu większym, niż zdajemy sobie z tego sprawę - jest tak powszechny, że niedostrzegany - bo stał się normą.

16. 15. cdn. Michael Billig: • ważne pytanie Billiga - dlaczego ludzie nie zapominają o swojej tożsamości narodowej? - odpowiedź – ponieważ „rzeczywistość” jest stale flagowana narodowo (duże znaczenie „flagowania nie-odświętnego”; • flagowanie odbywa się w sposób dyskursywny przez banalne zwroty i nawyki językowe, które służą jako narodowe „przypominacze”. • banalny nacjonalizm- dzięki codziennym i rutynowym „flagowaniom” narodowe sacrum staje się częścią codziennego życia, zamiast ograniczyć się do specjalnych miejsc kultu lub świąt; • narodowe emocje i pojęcia (lojalność, ksenofobia) opierają się na wspólnych sądach, przekonaniach, wyobrażeniach o „nas „ i o „ich” i są wyrażane w obrębie wzorców dyskursu; • trywialność nacjonalizmu sprawia, że „mistycyzm narodowy” staje się elementem naszej codzienności, staje się czymś bliskim, swojskim i gotowym; • narodowe tożsamości są głęboko zakorzenione w banalnych praktykach życia codziennego.

17. 16. Retoryka nacjonalizmu: • język polityków: • politycy zwracają się do nas („rodacy”, „nasi” itp.); • przywołują tożsamość narodowa (obrona narodowych interesów); • używają określeń ”my”, „ten”, „tutaj” itp. • kultura – prasa codzienna: • przywoływanie perspektywy (roli) „państwa i narodu”: • informacja o pogodzie jako czynnik utrwalający obraz państwa – narodu (mapa kraju jako geograficzne „logo” narodu); • informacje z kraju i zagranicy (podział wieści z kraju i ze świata); • informacje sport owe (wojenna metaforyka, świętowanie „naszych” triumfów) .

18. 17. Krytyka Billiga: • jego studium jest ograniczone – brak np. uwzględnienia roli „flagowania” w innych , ważnych sferach życia społecznego (np. w kulturze popularnej); • autor nie uwzględnia relacji banalnego nacjonalizmu z banalnym kosmopolityzmem, regionalizm w życiu codziennym; • nie bada, jak są odbierane rzeczywiście „banalne” zwroty narodowe w codziennych interakcjach; • redukcjonizm – autor skupiał się na analizie retoryki bez uwzględnienia szerszych uwarunkowań społecznych i politycznych; • Banalny nacjonalizm nie mówi o ideologii nacjonalistycznej, lecz o naszej świadomości (mentalności,) która nie potrafi wyobrazić sobie życia poza państwem narodowym i nigdy nie zapomina o tym, że jesteśmy członkami konkretnego narodu.

19. 18. „Codzienność” tworzenia poczucia narodowego: • antropologia „nacjonalizmu”: flaga narodowa (jako metonimia narodu), mityczny wymiar (pamięć początków), kultura popularna. • wpływ kultury popularnej (i jej mechanizmów) na utrwalanie myślenia w kategoriach narodowych; • bezrefleksyjne „hartowanie” poczucia tożsamości narodowej: • „narodowe” krajobrazy; • „święte miejsca”; • sport (zawody sportowe); • kanon kuchni narodowej. • pytanie: w jaki sposób – wyobrażony („wynaleziony”) naród staje się czymś realnym, mającym na nas przemożny wpływ?

20. 19. Nacjonalizm a kultura popularna: • spory dotyczące rozumienia „kultury popularnej” (a kultura wysoka i obawy przed amerykanizacją); • kultura popularna jako „masowy pośrednik” umożliwiająca istnienie narodu jako „wspólnoty wyobrażonej” i decydująca o sile tożsamości narodowych; • kultura popularna – masowość, dostępność i dominacja: • retoryka „my” i „oni”, dyskurs odrębności, narodowe narracje, rytuały i symbole. • „popnacjonalizm” - od homo nationalis do homo populus nationalis (nie przekłada się na wzrost zaangażowania politycznego i poświęcenia wobec narodu); • przemiany nacjonalizmu a kultura ponowoczesna – osłabianie (?) myślenia w kategoriach poświęcenia, obowiązku i lojalności wobec narodu, różnice narodowe nabierają charakteru źródła indywidualnych doznań i przyjemności.

21. 20. Ewolucja współczesnego nacjonalizmu –od lat 80. XX wieku: • może on, ale nie musi być zorientowany na tworzenie własnego państwa narodowego: • narody mogą pozostawać niezależne od państwa. • nacjonalizm współczesny stawia mocno na rozróżnienie między nacjonalizmem „starym” (z XIX wieku) stawiającym na suwerenność ludów, a nacjonalizmem stawiającym na samookreślenie kulturowe narodu; • nacjonalizm współczesny nie musi być związany koniecznie z elitami: • jest bardziej masowy i bywa częściej reakcją przeciwko elitom globalnym. • współczesny nacjonalizm jest bardziej „reaktywny” niż aktywny, • ma bardziej charakter kulturowy niż polityczny, jest bardziej skierowany na obronę swojej kultury niż budowę lub obronę państwa. • nacjonalizm współczesny jest kulturowy: • jest on bardziej nakierowany na zachowanie odrębności wspólnoty kulturowej jako „esencji narodu”.

22. 21. Naród i nowoczesność (współczesne rozważania): • ożywienie nacjonalizmu i „rasizmu” we współczesnej Europie (dlaczego?); • Michel Wieviorka – splot nacjonalizmu i rasizmu jako skutki procesów „destrukturyzacji” (rozczarowanie nowoczesnością): • zmiana kontekstu funkcjonowania społeczeństw „zachodnich” (globalizacja, osłabienie funkcji państwa opiekuńczego, upadek sektorów publicznych) - dyskusje na temat liberalizacji, państwa i wieloetniczności; • negatywne skutki dotyczą „naszych” ludzi, „naszego” kraju, „naszego” sposobu” życia; • „indywidualizacja” i krytyka skutków „nowoczesności”, pojawienie się postaw resentymentu i polityki resentymentu, odwoływanie się do „wspólnoty” i negatywne postawy wobec mniejszości; • koncepcja „narodu” i koncepcja „większości etnicznej” są ze sobą powiązane (świadomość etniczna „większości” jest często „ukryta” i „milcząca”, ale może być łatwo zmobilizowana); • pojęcie „mniejszości” etnicznej jest zależne od charakteru (formy) większości etnicznej.

23. 22. Przemiany współczesnych socjologicznych zainteresowań nad narodem - czy możliwa jest socjologia narodu?: • ewolucja zainteresowań nad „narodem”, przejście od refleksji „od kiedy i jak istnieje naród?” do zainteresowania narodem jako kategorią „praktyki społecznej” – najważniejsze to poznanie, w jaki sposób naród „działa”? • rezygnacja z pytania „co to jest naród” (jako zbiorowości realnej) na rzecz pytań o zjawiska z nim związane; • skupienie uwagi na funkcjonowaniu idei narodu w praktyce społecznej, czyli na badaniu: • instytucji - narodu jako państwa narodowego; • idei - nacjonalizmu (ideologii narodowej); • postaw - „tożsamości” (narodowej).