LECZENIE I REHABILITACJA W CHOROBACH ZAWODOWYCH UKŁADU ODDECHOWEGO WYWOŁANYCH DZIAŁANIEM PYŁÓW

1. LECZENIE I REHABILITACJA W CHOROBACH ZAWODOWYCH UKŁADU ODDECHOWEGO WYWOŁANYCH DZIAŁANIEM PYŁÓW Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

2. DEFINICJA PYLICY „nagromadzenie pyłu w płucach i reakcja tkanki płucnej na jego obecność” Bukareszt 1971, Międzynarodowa Konferencja w sprawie Pylic ZMIANY HISTOPATOLOGICZNE • ze względu na stwierdzane zmiany miejscowe dzielimy: • pylice kolagenowe • pylice niekolagenowe

3. PYLICE KOLAGENOWE • wywołane działaniem pyłów o właściwościach zwłókniających (krzemionka, azbest), • charakteryzują się rozwojem włókien kolagenowych w tkance płucnej prowadzącym do uszkodzenia struktury pęcherzyków płucnych i rozwoju zmian bliznowatych. PYLICE NIEKOLAGENOWE • wywołane przez pyły niezwłókniające lub o słabym działaniu zwłókniającym, • reakcja tkanki płucnej jest minimalna i polega na rozplemie nielicznych włókien retikulinowych, bez uszkodzenia struktury pęcherzyków płucnych, • Reakcja jest potencjalnie odwracalna

4. PYLICE PŁUC W WYKAZIE CHORÓB ZAWODOWYCH Pkt 3 – Pylice płuc • pylica krzemowa • pylica górników kopalń węgla • pylico-gruźlica • pylica spawaczy • pylica azbestowa oraz pozostałe pylice krzemianowe • pylica talkowa • pylica grafitowa • pylica wywołana pyłami metali

5. ROZPOZNANIE PYLICY jedyną metodą pozwalającą na rozpoznanie pylicy jest: pełnowymiarowe zdjęcie radiologiczne klatki piersiowej

6. PYLICA KRZEMOWA • Charakteryzuje się ogniskowym lub rozległym włóknieniem tkanki płucnej o charakterze kolagenowym ze skłonnością do hialinizacji w następstwie wdychania pyłu krzemionki krystalicznej. • Zmiany rozwijają się powoli, zwykle po kilkunastoletnim narażeniu. • W procesie włóknienia tkanki płucnej dochodzi do wzmożonego wytwarzania włókien retikulinowych, które następnie ulegają kolagenizacji. • Proces ten prowadzi do rozwoju guzków krzemiczych.

7. Objawy kliniczne krzemicy mało charakterystyczne! • brak jakichkolwiek dolegliwości • suchy kaszel • duszność • ból w klatce piersiowej • objawy serca płucnego. Powstanie zmian pyliczych • zmianypylicze są nieodwracalne • zmiany radiologiczne i tym samym choroba może postępować nawet po zakończeniu narażenia na pył.

8. Ważne: nie ma ścisłego związku pomiędzy stanem klinicznym a stopniem zaawansowania radiologicznego pylicy krzemowej. Powikłania • POCHP • Rozedma płuc • Odma samoistna • Gruźlica • Do rozpoznania upoważniają zmiany radiologiczne począwszy od: p 1/1

9. PYLICA GÓRNIKÓW KOPALŃ WĘGLA Występuje w dwóch formach: • pylica drobnoguzkowa (tzw. prosta) dominuje włóknienie retikulinowe, • pylica guzowata (tzw. postępujące, rozległe włóknienie) dominuje włóknienie kolagenowe Początek, przebieg kliniczny, obraz radiologiczny i postępowanie lekarsko-orzecznicze są zwykle takie same jak w przypadku pylicy krzemowej.

10. PYLICA AZBESTOWA • obraz kliniczny zbliżony do innych rodzajów włóknienia śródmiąższowegodominują: – duszność i postępujące ograniczenie wydolności fizycznej, – suchy kaszel, – bóle w klatce piersiowej. • badaniem fizykalnym stwierdza się trzeszczenia u podstawy płuc, • stosunkowo szybko dochodzi do zaburzeń dyfuzji w obrębie płuc i hypoksemii, • postęp choroby prowadzi do sinicy i obrazu serca płucnego.

11. Włóknienie • włóknienie śrómiąższowe tkanki płucnej ma charakter kolagenowy i dotyczy głównie dolnych pól płucnych, • włókna azbestu docierające do opłucnej powodują zgrubienia opłucnej ściennej, również osierdzia. Chorobę zawodową rozpoznajemy przy zmianach radiologicznych o typie s 1/1 pt i więcej

12. Powikłania • Przewlekłe zapalenie oskrzeli • POCHP • Rozedma • Niedodma • Międzybłoniak opłucnej • Międzybłoniak otrzewnej • Rak oskrzela

13. PYLICE NIEKOLAGENOWE • pylice wywołane nagromadzeniem w płucach pyłu nie wykazującego aktywności biologicznej – odczyn o charakterze włóknienia retikulinowego, • rozwija się w wyniku ekspozycji na pyły cyn, siarczanu baru, tlenków żelaza, • w obrazie rtg – drobne okrągłe zacienienia Postępowanie • pojawienie się zmian pyliczych wymaga trwałego odsunięcia od dalszego narażenia na zapylenie, • o inwalidztwie decyduje stopień zaburzeń czynnościowych zwłaszcza niewydolność oddechowa.

14. LECZENIE PYLICY • Nie ma specyficznego leczenia • Kluczowe znaczenie ma rzucenie palenia • W każdym przypadku powikłań należy włączyć leczenie objawowe Leczenie powikłań • przewlekłego zapalenia oskrzeli • POCHP • rozedmy • odmy samoistnej • gruźlicy • raka oskrzela • pylicy azbestowej – rozważa się resekcję zmian opłucnowych

15. POChP – ZAHAMOWANIE POSTĘPU CHOROBY • palenie tytoniu • zanieczyszczenia środowiska pracy • czynniki środowiskowe i komunalne • infekcje układu oddechowego • nawracające infekcje oskrzelowo-płucne • czynniki dietetyczne (duża zawartość soliw diecie,niewielka ilość witamin A, C, E – antyoksydanty,niska zawartość nienasyconych kwasów tłuszczowych). Eliminacja czynników ryzyka

16. Cele leczenia w POChP • zahamowanie postępu choroby, • złagodzenie objawów chorobowych, zwłaszcza duszności podczas wysiłku, kaszlu, zaburzeń snu, łaknienia, • poprawa jakości życia, w tym funkcjonowania w rodzinie i społeczeństwie.

17. Nieinwazyjne wspomaganie wentylacji Operacyjnezmniejszenie objętości płuc Tlen Glikokortykosteroidy Rehabilitacja Leki rozszerzające oskrzela

18. ANTYBIOTYKI • Nie stosuj regularnie • Zawsze przy podejrzeniu zaostrzenia infekcyjnego • W ciężkich zaostrzeniach niejasnego pochodzenia • Na ogół w zaostrzeniach ciężkiej postaci W zaostrzeniach choroby wymagających hospitalizacji powinno się stosować antybiotyki o szerokim spektrum działania lub dobierać je na podstawie antybiogramu.

19. LECZENIE PRZEWLEKŁEJ NIEWYDOLNOŚCI ODDECHOWEJ • Ciężka przewlekła hipoksemia (Pa02 < 55 mmHg) utrzymująca się przez miesiąc w stabilnym okresie choroby. • Pa02 56-60 mmHg u chorego z cechami serca płucnego (radiologiczne cechy nadciśnienia płucnego, elektrokardiograficzne cechy przerostu prawej komory) lub z hematokrytem > 55%. Domowe leczenie tlenem

20. LECZENIE POWIKŁAŃ Rozedma wycinanie pęcherzy rozedmowych Odma samoistna u części chorych sama się wchłania lub wydostaje się ze śródpiersia do tkanki podskórnej szyi, tworząc odmę podskórną – objaw ten nie wymaga leczenia. Jeżeli odma narasta odbarcza się ją chirurgicznie (mediastinotomia szyjna, mediastinoskopia, drenaż).

21. LECZENIE POWIKŁAŃ Rak oskrzela – stopień leczenia zależy przede wszystkim od typu histologicznego nowotworu. a) Rak niedrobnokomórkowy (rak gruczołowy, rak płaskonabłonkowy) – zabieg operacyjny najczęściej we wczesnych stopniach zaawansowania. – chemioterapia może być leczeniem zasadniczym u chorych z rozsianym procesem nowotworowym lub elementem leczenia skojarzonego – radioterapia pozwala na uzyskanie miejscowej kontroli u chorych nieoperacyjnych, może też być leczeniem uzupełniającym. b) Rak drobnokomórkowy – zasadnicze leczenie ma chemioterapia – radioterpia jest w chorobie ograniczonej elementem leczenia skojarzonego – po skutecznym leczeniu systemowym dokonuje się napromienienia głowy celem zapobiegania przerzutom do mózgu.

22. LECZENIE POWIKŁAŃ Międzybłoniak opłucnej zabieg chirurgiczny ma charakter radykalny lub paliatywny Gruźlica najważniejszym wskazaniem do włączenia leczenia przeciwprątkowego jest stwierdzenie w materiale biologicznym (plwocina, bronchoskopia, popłuczyny oskrzelowo-pęcherzykowe) prątków należących do M. tuberculosis complex.

23. REHABILITACJA Rehabilitacja pulmonologiczna jest opartą na danych naukowych, wielodyscyplinarną i złożoną interwencją u objawowych chorych na przewlekłe choroby układu oddechowego, u których codzienna aktywność życiowa często jest ograniczona. definicja wg American Thoracic Society (ATS) i European Respiratory Society (ERS)

24. REHABILTACJA – CELE • Poprawa tolerancji wysiłku • Poprawa jakości życia • Zmniejszenie nasilenia objawów chorobowych • Zwiększenie samodzielności chorego • Wydłużenie życia przy stosunkowo dobrej jego jakości • Umożliwienie powrotu niektórym chorym do pracy • Zmniejszenie częstości i długości hospitalizacji • Powiększenie wiedzy na temat chorób układu oddechowego • Redukcja kosztów leczenia

25. Programy rehabilitacji chorych z przewlekłymi chorobami układu oddechowego Powinny uwzględniać: szczególne uwarunkowania wynikające z możliwości istnienia towarzyszących problemów zdrowotnych i psychospołecznych: • niewłaściwa masa ciała (utrata masy ciała lub otyłość), • osteoporoza, • miopatia posterydowa, • choroby układu krążenia, • zaburzenia w zakresie funkcjonowania emocjonalnego i społecznego (wysoki poziom lęku, objawy depresji, zaburzenia funkcji poznawczych).

26. Kwalifikacja do rehabilitacji pulmonologicznej – badania • Badanie podmiotowe i przedmiotowe • Spirometria – w razie potrzeby przed i po podaniu leku rozszerzającego oskrzela • Pomiar pojemności dyfuzyjnej (w razie potrzeby i możliwości wykonania) • Gazometria spoczynkowa krwi tętniczej • Morfologia krwi i podstawowy zestaw badań biochemicznych • Spoczynkowe badanie elektrokardiograficzne • Zdjęcie rtg klatki piersiowej • Próba wysiłkowa (6-12 minutowy test marszowy albo próba wysiłkowa na ergometrze bądź na bieżni ruchomej) w połączeniu z przezskórną oksymetrią lub gazometrią krwi tętniczej. • Ocena stanu odżywienia.

27. Oklepywanie i opukiwanie • Zasada oklepywania lub opukiwania – od podstawy płuc do szczytu płuc z ominięciem nerek i kręgosłupa. • Zazwyczaj oklepuje się tylną ścianę klatki piersiowej, rzadziej przednią. • Opukiwanie różni się tym od oklepywania, że wykonuje się je tylko za pomocą opuszków.

28. Drenaż ułożeniowy Cel: • ułatwienie odpływu wydzieliny z dróg oddechowych i odksztuszania wydzieliny, • rozluźnienie napiętych mięśni oddechowych, • właściwa wentylacja płuc, • ułatwienie dotarcia leków, • osuszenie oskrzeli. Przeciwwskazania: niewydolność oddechowa, skłonność do krwotoków płuc, przebyty krwotok płuc

29. Ćwiczenia oddechowe Cele: • nauczenie prawidłowego oddychania • poprawa czynności układu oddechowego • uzyskanie prawidłowego rozwoju klatki piersiowej • korekcja postawy w obrębie układu oddechowego • zwiększenie ruchomości stawów klatki piersiowej i przepony • wzmocnienie mięśni oddechowych • zwiększenie pojemności życiowej płuc • udrożnienie „drzewa oskrzelowego” w przypadkach zalegania w nim śluzu • pobudzenie do efektywnego kaszlu • poprawa ogólnej kondycji Przeciwwskazania: ostry okres chorób narządu oddechowego i krążenia

30. Nauka efektywnego oddychania • oddychanie torem brzusznym (przeponowym) – wdech – brzuch się uwypukla – wydech – wciągamy brzuch (charakterystyczne dla mężczyzn) • oddychanie torem piersiowym (żebrowym)– wdech – klatka się uwypukla, brzuch pozostaje płaski – wydech – klatka opada, brzuch pozostaje płaski (charakterystyczne dla kobiet) • Najczęściej oddychamy w sposób mieszany, łącząc oba typy oddychania. Im większa jest niewydolność oddechowa tym częściej, niezależnie od płci, wykorzystywany jest piersiowy sposób oddychania. • Nie jest to korzystne, dlatego zawsze (poza ciężką niewydolnością krążeniowo-oddechową) powinniśmy w miarę możliwości starać się nauczyć oddychania przeponowego, tak aby stało się to naturalnym odruchem.

31. Leczenie ułożeniowe – pozycja ciała Warunki pracy przepony zmieniają się zależnie od pozycji ciała, dlatego jest ona ważna podczas ćwiczeń oddechowych • pozycja stojąca – klatka piersiowa rozpręża się swobodnie we wszystkich kierunkach – najlepsza pozycja do ćwiczeń oddechowych, • pozycja półsiedząca – pozycja optymalna w chorobach przebiegających z upośledzeniem sprężystości tkanki płucnej (rozedma) i w chorobach ze wzrostem oporu oskrzelowego (np. skurcz oskrzeli) • leżenie tyłem – dobra pozycja do nauki oddychania torem przeponowym, w tej pozycji przepona jest wyżej niż w pozycji stojącej, może więc bardziej obniżyć się podczas wdechu, • leżenie bokiem – ułożenie sprzyja lepszej wentylacji płuca górnego przez wzrost oddychania żebrowego. Pozycja przydatna w zapobieganiu powstawania zrostów pozapalnych i pourazowych.

32. EDUKACJA Jest istotnym elementem kompleksowej rehabilitacji pulmonologicznej. W trakcie prowadzonej edukacji należy nauczyć chorego: • Strategii oddychania • Przedstawić zasady stosowania leków i tlenoterapii • Poinformować o korzyściach z systematycznej aktywności fizycznej • Przekazać zasady prawidłowego odżywiania. • Poinformować o konieczności unikania czynników drażniących. • Ustalić plan działania w przypadku zaostrzenia choroby. • Nauczyć panowania nad lękiem, technik radzenia sobie ze stresem.

33. MOŻLIWOŚCI KONTYNUOWANIA PRACY PRZEZ OSOBY Z PYLICĄ PŁUC Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

34. PODSTAWY PRAWNE • Ustawa Kodeks pracy • Ustawa o emeryturach i rentach z ubezpieczenia społecznego • Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych

35. Obowiązki pracodawcy wynikające z przepisów prawa wobec pracownika zagrożonego chorobą zawodową i pracownika, który stał się niezdolny do wykonywania dotychczasowej pracy wskutek choroby zawodowej i nie otrzymał świadczeń rentowych w związku z chorobą zawodową.

36. Ustawa Kodeks pracy • Art. 230. § 1. W razie stwierdzenia u pracownika objawów wskazujących na powstawanie choroby zawodowej, pracodawca jest obowiązany, na podstawie orzeczenia lekarskiego, w terminie i na czas określony w tym orzeczeniu, przenieść pracownika do innej pracy nie narażającej go na działanie czynnika, który wywołał te objawy. • § 2. Jeżeli przeniesienie do innej pracy powoduje obniżenie wynagrodzenia, pracownikowi przysługuje dodatek wyrównawczy przez okres nie przekraczający 6 miesięcy. • Art. 231. Pracodawca, na podstawie orzeczenia lekarskiego, przenosi do odpowiedniej pracy pracownika, który stał się niezdolny do wykonywania dotychczasowej pracy wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej i nie został uznany za niezdolnego do pracy w rozumieniu przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Przepis art. 230 § 2 stosuje się odpowiednio.

37. PODSTAWY PRAWNE ORZEKANIA O NIEZDOLNOŚCI DO PRACY Prawna definicja niezdolności do pracy dla celów rentowych znajduje się w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 17 grudnia 1998 roku. Zasady orzekania o niezdolności do pracy warunkującej prawo do renty uregulowane są w rozporządzeniu Ministra Polityki Socjalnej z dnia 14 grudnia 2004 r. w sprawie orzekania o niezdolności do pracy

38. ORZEKANIE O NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI I STOPNIU NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI Zespoły orzekające o niepełnosprawności:  1) powiatowe zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności – jako pierwsza instancja;  2) wojewódzkie zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności – jako druga instancja.  Zasady orzekania: Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dn. 15 lipca 2003 r. W sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności (Dz. U nr 139. poz. 1328)

39. STOPNIE NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI Ustala się trzy stopnie niepełnosprawności:   znaczny umiarkowany lekki Orzeczenie ustalające stopień niepełnosprawności stanowi także podstawę do przyznania ulg i uprawnień na podstawie odrębnych przepisów. 

40. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych Art.14. Osobie zatrudnionej, która w wyniku wypadku przy pracy lub choroby zawodowej utraciła zdolność do pracy na dotychczasowym stanowisku, pracodawca jest obowiązany wydzielić lub zorganizować odpowiednie stanowisko pracy z podstawowym zapleczem socjalnym, nie później niż w okresie trzech miesięcy od daty zgłoszenia przez tę osobę gotowości przystąpienia do pracy. Zgłoszenie gotowości przystąpienia do pracy powinno nastąpić w ciągu miesiąca od dnia uznania za osobę niepełnosprawną.

41. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych Art. 23. [konsekwencje za niezorganizowanie stanowiskapracy] Jeżeli pracodawca nie wydzieli lub nie zorganizuje w przepisanym terminie stanowiska pracy dla osoby, o której mowa w art. 14, obowiązany jest dokonać, w dniu rozwiązania stosunku pracy z tą osobą, wpłaty na Fundusz w wysokości piętnastokrotnego przeciętnego wynagrodzenia za pracownika.

42. OCENA MOŻLIWOŚCI POWROTU DO PRACY • Stopień zaawansowania choroby (uszczerbek na zdrowiu, niezdolność do pracy, możliwość poprawy poprzez leczenie i rehabilitację) • Kwalifikacje zawodowe (poziom wykształcenia, klasyfikacje zawodów) • Możliwości przekwalifikowania zawodowego i/lub podniesienia kwalifikacji (wiek chorego, predyspozycje fizyczne i psychiczne), renta szkoleniowa, przystosowanie stanowiska pracy) • Ocena niepełnosprawności (uzyskanie orzeczenia o stopniu niepełnosprawności) • Wskazania do rehabilitacji zawodowej • Doradztwo zawodowe, sytuacja na rynku pracy

43. CHOROBY UKŁADU ODDECHOWEGO – OCENA STOPNIA ZAAWANSOWANIA • W przypadku pylicy nie zawsze istnieje ścisła zależność pomiędzy stopniem zaawansowania zmian radiologicznych a stanem ogólnym i rokowaniem. • Może się zatem zdarzyć, że u takich osób nie ma podstaw do przyznania świadczeń rentowych a jedynie istnieją przeciwwskazania do pracy w ekspozycji na pył, co w praktyce może oznaczać, niezwykle trudną, szczególnie dla osób starszych, decyzję o przekwalifikowaniu.

44. DEFINICJE STOPNI NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI Z UWZGLĘDNIENIEM KRYTERIUM ZAWODOWEGO Równorzędność orzeczeń Lekarza orzecznika ZUS o niezdolności do pracy i zespołów ds. orzekania o niepełnosprawności.

45. Orzeczenie Powiatowego Zespołu do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności Orzeczenie Lekarza Orzecznika ZUS Orzeczenie Komisji Inwalidztwa i Zatrudnienia (KIZ) Orzeczenie Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) znaczny stopień niepełnosprawności całkowita niezdolność do pracy oraz samodzielnej egzystencji I grupa inwalidzka osoby o stałej lub długotrwałej niezdolności do pracy, którym przysługuje zasiłek pielęgnacyjny umiarkowany stopień niepełnosprawności całkowita niezdolność do pracy II grupa inwalidzka brak (w orzeczeniach KRUS nie występuje odpowiednik II grupy) lekki stopień niepełnosprawności częściowa niezdolność do pracy III grupa inwalidzka pozostałe osoby o stałej lub długotrwałej niezdolności do pracy Równoważność zapisów stopni niepełnosprawności w systemie orzecznictwa

46. MOŻLIWOŚCI PODJĘCIA PRACY PRZEZ OSOBY Z PYLICĄ PŁUC W żadnym ze stopni niepełnosprawności określonych w ustawie z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych nie ma przeciwwskazań do podjęcia pracy jeśli warunki specjalnie stworzone, odpowiadające możliwościom psychofizycznym osoby zainteresowanej, pozwalają na jej zatrudnienie. 

47. Zaliczenie do lekkiego stopnia niepełnosprawności nie wyklucza możliwości zatrudnienia tej osoby na ogólnym rynku pracy, jeżeli ograniczenie zdolności do pracy daje się kompensować poprzez wyposażenie w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki techniczne. Zaliczenie do znacznego albo umiarkowanego stopnia niepełnosprawności nie wyklucza możliwości zatrudnienia tej osoby nie tylko w warunkach pracy chronionej, ale także u pracodawcy nie zapewniającego takich warunków, w przypadku przystosowania przez pracodawcę stanowiska pracy do potrzeb osoby niepełnosprawnej.

48. W orzeczeniu powiatowego zespołu, poza ustaleniem niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności, powinny być zawarte wskazania dotyczące: • odpowiedniego zatrudnienia uwzględniające psychofizyczne możliwości danej osoby, • szkolenia, w tym specjalistycznego, • zatrudnienia w zakładzie aktywności zawodowej, • uczestnictwa w terapii zajęciowej, • konieczności zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze oraz pomoce techniczne, ułatwiające funkcjonowanie danej osoby,

49. PRZECIWWSKAZANIA (OGRANICZENIA) DO PRACY OSÓB Z PYLICĄ PŁUC • Narażenie na czynniki drażniące i uczulające układ oddechowy • Prace wymagające dużego wysiłku fizycznego • Niekorzystne warunki klimatyczne (mikroklimat zimny i gorący, wilgoć), • W postępowaniu orzeczniczym należy uwzględnić stopień zaawansowania choroby w oparciu o mierzalne zaburzenia funkcji układu oddechowego

50. MOŻLIWOŚĆ ZATRUDNIENIA OSÓB Z PYLICĄ PŁUC Największe możliwości zatrudnienia występują na stanowiskach pracy: • Administracyjno-biurowej • Przy montażu elementów • Konfekcjonowaniu artykułów • Obsłudze maszyn (automatów i półautomatów) • Przy pracach pomocniczych np. przy pakowaniu, sortowaniu, wykańczaniu produkcji, krojeniu • W magazynach