Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW

1. Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Ubóstwo i płeć w społeczeństwie (WDS 2012/2013 nr 11)

2. Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11 1. Powtórzenie i przykłady – struktura społeczna (klasowa): • dlaczego prognoza Marksa dotycząca klas społecznych zawiodła?: • postępujący wzrost stopy życiowej i powstawanie klasy średniej; • bieda nie wyzwala postaw rewolucyjnych; • „indywidualizm” postaw robotników, a nie „klasowość”. • społeczeństwa współczesne jako „społeczeństwa klasy średniej” ze względu na dominację liczebną oraz kulturową tej klasy – jej rola: • wyższość kulturowa (symbolizuje ona sukces i powodzenie życiowe); • społeczny „zawór” bezpieczeństwa, stabilizuje gospodarkę (poprzez konsumpcję klasy średniej) i system polityczny. • klasy we współczesnym społeczeństwie polskim: omówienie publicystycznego opisu struktury klasowej we współczesnej Polsce (W. Markiewicz, Gra w klasy, „Polityka” 22.05.2004) –ze względu na styl życia, konsumpcję, pracę itp. - podział na następujące klasy: • klasa najniższa, klasa niższa, klasa średnia niższa, klasa średnia właściwa, klasa średnia wyższa, klasa wyższa, klasa najwyższa.

3. Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11 2. Czy klasy społeczne tracą na znaczeniu w społeczeństwie ponowoczesnym?: • zmiany charakteru pracy (non-standard job forms, brak pewności zatrudnienia, konieczność zmian kwalifikacji zawodowej, wzrost znaczenia sektora usług wpływ polityki państwa opiekuńczego, a główny konflikt klasowy rozgrywa się między płacącymi podatki a żyjącymi z zasiłków); • przemiany własności(własność coraz bardzo się „różnicuje”); • wpływ stylu życia i wzorów konsumpcji (rynek konsumpcji przejmuje rolę tradycyjnego rynku dóbr produkcyjnych); • zachowania polityczne (pochodzenie klasowe nie wyznacza jednoznacznie poparcia na rzecz „swoich klasowych” partii politycznych); • pojawienie się „nowych” osi i lojalności społecznych, konkurujących z klasowymi (rasa i przynależność etniczna, płeć i wiek, region); • ”nowe” klasy w społeczeństwach nowoczesnych: • technokracja”, underclass („podklasa”) „nowa” klasa średnia, „nowa klasa robotnicza”.

4. Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11 3. Ubóstwo i „kultura ubóstwa”: • Oscar Lewis, Sanchez i jego dzieci. Autobiografia rodziny meksykańskiej (PIW, Warszawa 1964): • koncepcja „kultury ubóstwa” jako sposobu życia i socjalizacji dzieci, na który składa się: • dominującą formą związków są konkubinaty lub związki matriarchalne; • dzieci - brak okresu dzieciństwa (jako etapu chronionego) w wychowaniu dzieci w rodzinie; • na poziomie psychologicznym wiąże się z poczuciem zepchnięcia na margines, bezradnością, uzależnieniem, widzeniem siebie jako kogoś gorszego od innych; • brak umiejętności planowania przyszłości, rezygnacja, fatalizm oraz tolerancja dla patologii; • bieda (i kultura ubóstwa) jest dziedziczona.

5. Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11 4. Ubóstwo jako zjawisko społeczne i kulturowe: • ubóstwo: • sytuacja silnej deprywacji potrzeb, niemożności ich zaspokojenia ze względu na małe dochody i środki finansowe; • „syndrom ubóstwa” – deprywacja potrzeb podstawowych, zły stan zdrowia i niski poziom edukacji, upośledzenie w dostępie do wiedzy i korzystania z uprawnień politycznych, mały stopień bezpieczeństwa itp. • ewolucja rozumienia ubóstwa od „wąskiego” (ekonomicznego) zjawiska do „szerokiego” (społecznego); • bieda jest wytworem zarówno teraźniejszości, jak i przeszłości: • „nowa” i „stara” bieda jako „koszt transformacji”, „ubóstwo” w historii. • nowe pojęcia/koncepcje: „wykluczenie społeczne” i „marginalizacja”; • jest nie tylko polskim problemem, ale i kwestią o zasięgu globalnym: • „bieda to sytuacja i kultura” (R. Kapuściński).

6. Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11 5. Przyczyny ubóstwa a sfera ocen i wartości (dyskurs o ubóstwie): • ewolucja postrzegania (i wartościowania) ubóstwa: • od pozytywnego niegdyś (np. biedni w średniowieczu) do współczesnego: • czyli do czegoś, co jest niepożądane, jest świadectwem niepowodzenia i niezaradności życiowej jednostki (bieda „zawiniona” i „niezawiniona”); • praca jako kryterium moralnej kwalifikacji biednych. • dwa główne kierunki interpretacji „ubóstwa” i jego przyczyn: • strukturalny (sytuacyjny) – „obwinianie systemu”, przyczyny ubóstwa leżą w czynnikach zewnętrznych wobec jednostki, niezależnych od niej (np. likwidacja zakładu pracy itp.); • kulturowy (behawioralny)– „obwinianie ofiary”, przyczyny ubóstwa kryją się w cechach jednostek, ich zdolnościach i postawach (obwinianie biednego o spowodowanie sytuacji, w jakiej się sam on znalazł).

7. Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11 6. Miary ubóstwa: • ubóstwo absolutne (bezwzględne): • czyli „minimum egzystencji” – elementarne warunki, jakie muszą być spełnione, aby jednostka mogła przetrwać fizycznie i zachować zdrowie. • „minimum socjalne”: • jest to linia minimum egzystencji uwzględniająca także potrzeby społeczne (granica sfery niedostatku i zagrożenia ubóstwem). • ubóstwo ustawowe (urzędowe, oficjalne): • poziom dochodu, który uprawnia do korzystania z pomocy społecznej. • ubóstwo relatywne (względne): • uwzględnia specyfikę danego społeczeństwa, potrzeby i właściwe mu sposoby ich zaspokajania. • ubóstwo subiektywne - opinie ludzi na temat ich poziomu życia i dochodów.

8. Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11 7. Wymiary społeczne ubóstwa: • głębokość – stopień, w jakim „biedni są biedni”?: • stopniowalność biedy - niedostatek, ubóstwo, bieda, nędza itp. • czasowy (temporalny) – czas pozostawania w ubóstwie: • czy ubóstwo jest sytuacją przejściową (krótkotrwałą), czy też przedłużającą się, utrwalającą się i przekazywaną generacyjnie? • inne wymiary (płaszczyzny) ubóstwa („bieda biedzie nierówna”): • miasto – wieś; • przestrzenny (regionalny); • ze względu na wiek („juwenilizacja” ubóstwa); • ze względu na płeć (feminizacja ubóstwa); • pracę (związek z bezrobociem).

9. Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11 8. Nowe pojęcia związane z ubóstwem: • wskazują one na aktywną rolę społeczeństwa, które nie zapewnienia jednostkom i grupom pełnego uczestnictwa w życiu społecznym: • underclass („podklasa”): • znajduje się u samego dołu hierarchii społecznej lub poza nią, charakteryzuje się odrębnością kulturową, która jest związana często z patologią społeczną (urodzenia pozamałżeńskie, nieletnie macierzyństwo, przestępczość itp.), wykazuje tendencję do dziedziczenia jej pozycji i separacji przestrzennej; • marginalność i marginalizacja: • wyłączenie z jakiegoś ważnego obszaru społecznego z powodów społecznych (nacisk na procesualność zjawiska); • wykluczenie społeczne (ekskluzja): • brak lub ograniczenie możliwości uczestnictwa i korzystania z podstawowych zasobów społecznych, dostępnych dla wszystkich (wykluczenie ekonomiczne, polityczne i społeczne).

10. Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11 9.Płeć (kobiety) jako przedmiot zainteresowań nauk społecznych: • „niewidoczność” kwestii płci (pozycji kobiet) we wczesnej refleksji socjologicznej – dlaczego?: • wynikało to z genezy socjologii – z makro-społecznej i „scjentystycznej” perspektywy; • z dominującej tradycji kulturowej (obyczajowości) wpływającej na naukę; • ścisłego podziału życia społecznego na: gospodarstwo domowe (kobiecą) a sferę publiczną (męską). • kobiety jako przedmiot badań społecznych (Gender/WomenStudies) – teorie nierówności płci): • nastąpiła zmiana uprawiania socjologii (socjologia płci); • zmiany społeczno-demograficzne (kobiety są bardziej wykształcone niż kilka dekad temu) oraz obowiązujący ideał społeczeństwa „pozycji osiąganych” (wyzwanie to zjawisko „szklanego sufitu”); • kobiety stały się ważną siłą polityczną i elektoratem wyborczym; • upowszechnienie ideologii praw człowieka.

11. Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11 10. Różnice ze względu na płeć w sferze: • pracy (zatrudnienia): • wybór zawodu a tradycja kulturowa („naturalne” zawody dla kobiet i mężczyzn), dyskryminacja na rynku pracy (płace, niepełne zatrudnianie itp.) - dlaczego?: • tradycja kulturowa (dom i wychowanie dzieci), stereotypy dotyczące płci, paradoks „zadowolonego niewolnika” (okresowe „wychodzenie” z rynku pracy i powrót w związku z wychowywaniem potomstwa), konsekwencje dyskryminacji – niższe emerytury i bariery awansu („szklany sufit” i „labirynt”). • władzy i polityki (funkcje kierownicze, czynne i bierne prawa wyborcze, udział kobiet w polityce); • obyczaju i reprezentacji (przekaz szkolny, kultura popularna i humor , problemy „reprezentacji” - kobiety i mężczyźni, sylwetka ciała, najbardziej popularne typy przedstawicieli danej płci, symboliczne traktowanie „męskości” i „kobiecości”).

12. Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11 11. Feminizm (od łac. femina - kobieta) jako ruch społeczny: • feminizm jako dostrzeganie dyskryminacji (upośledzenia, strukturalnego podporządkowania kobiet/patriarchatitp.) kobiet w życiu społecznym i dążenie do jego likwidacji; • feminizm I fali („stary”, do połowy XX wieku): • koncentracja na reformie prawa rodzinnego i wyborczego, poprawie warunków życia kobiet. • feminizm II fali („nowy”) – egalitaryzm oparty wielopoziomowym pojmowaniu ucisku, który jest efektem podziałów płciowych: • dążenie do równouprawnienia w polityce, pracy, rodzinie itp. i podwyższenie pozycji kobiet i matek w społeczeństwie. • feminizm III fali („postfeminizm”): • liberalizacja dopuszczalności aborcji; • walka z przemocą indywidualną i strukturalną wobec kobiet, „kobiecością” w języku, stosunkiem do pornografii; • stosunek do homoseksualizmu (równe traktowanie związków hetero- i homo-seksualnych).

13. Ubóstwo i płeć w społeczeństwie WDS 2012/2013 nr 11 12. Feminizm jako ideologia: • główne wyzwania (dylematy) feminizmu: • emancypacja kobiet w męskim świecie, czy też całkowita emancypacja świata kobiet („kobiety przeciw mężczyznom”)?; • poszukiwanie wspólnej tożsamości: co powinno łączyć ruch kobiecy? • publiczne znaczenie feminizmu: • trwałe zmiany (narodzenie się nowej świadomości i podmiotowości kobiet), których nie zmieni „konserwatyzm”; • rozwój prawa w tym zakresie - ustawy o równym traktowaniu, większa widoczność spraw kobiet, system parytetów w polityce, zmiany w zachowaniach obyczajowych, tworzenie wiedzy akademickiej itp. • historia kobiet (ruchu feministycznego) w Polsce (1838 - 2012).

14. Ubóstwo i płeć w społeczeństwie (WDS 2012/2013 nr 11 13. Nowe pojęcia i koncepcje w ramach feminizmu: • społeczne tworzenie płci (sex, gender i gender identity) - płeć jako struktura złożona obejmująca element biologiczny, społeczny i osobowościowy: • płeć biologiczna i gender (płeć kulturowa), „seksizm”; • feminizm a studia kulturowe - zainteresowanie kwestiami władzy, reprezentacji, kultury popularnej i tożsamości (podmiotowości): • płeć jest fundamentalną osią organizacji społecznej, która jest kojarzona z podporządkowaniem się kobiet mężczyznom, określanie siebie jako K i M jest podstawowym wymiarem tożsamości jednostki, spojrzenie z perspektywy plastyczności płci i kulturowych wymiarów konstruowania tożsamości płciowej; • kultura i język odgrywają zasadniczą role w sposobach pojmowania płci biologicznej i kulturowej; • studia queer (queersociology–„społeczna teoria odmienności/różnicy”).