Merkez Bankası – Hazine İlişkileri

1. Merkez Bankası – Hazine İlişkileri R. Hakan ÖZYILDIZ hakanozyildiz@gmail.com

2. TCMB • Yasal olarak Hazine’nin mali ajanıdır. • MB nın olmadığı yerlerde bu görevi, TCMB adına TC Ziraat Bankası yerine getirir. • Kısa vadeli avans (KVA) uygulamasına ilk sınırlama 1997 yılında yapılan bir protokolle getirilmiştir. • MB bilançosunda KVA aktifte yer alırdı. • Bu kalemde olan her artışın sonucu MB nın para basması anlamına geliyordu. • Piyasadaki fazla para en sonunda enflasyon demekti. Fiyat istikrarının bozulmasına yol açıyordu. • 2001 de yapılan yasal bir değişiklikle TCMB nin kamuya, Hazine’ye kredi açması yasaklandı. www.hozyildiz.com

3. Hazine Müsteşarlığı • Hazine devletin kasasıdır. • Vergi politikasını Maliye Bakanlığı Gelir İdaresi Başkanlığı belirler. • Nakit parayı Hazine yönetir. • Gelirler giderleri karşılamaya yetmezse oluşan açık nasıl kapatılır? www.hozyildiz.com

4. Hazine İşlemleri • Hazine’nin, bütçe ile ilgili olsun olmasın gelir tahsilatı ve gider ödemelerinin tümüne Hazine İşlemi deniyor. • Hazine tektir. Devletin birden fazla kasası olmamalıdır. • Hazine fonksiyonları ikiye ayırılır: • Geleneksel fonksiyonları • Modern fonksiyonları www.hozyildiz.com

5. Geleneksel fonksiyonlar • Yer bakımından hazine işlemleri (nakit hareketleri) • Bir ildeki toplanan vergiler kamu giderlerini karşılamaması • Zaman bakımından hazine işlemleri (hazine kaynakları) • Mart ayı vergi ayıdır. Ama tüm harcamaları Nisan da yapılamaz. Zamana yayılır. www.hozyildiz.com

6. Uyumu sağlamak için • Hazine para bulmak durumunda kalabilir. • Adi emanetler, bütçe emanetleri, hazine özel hesapları • Merkez Bankası avansları • Kısa vadeli avanslar • Altın karşılığı avanslar • Hazine bonoları • Altın ve döviz stokunun yeniden değerlendirilmesi • Aracı kuruluşlar vasıtasıyla borçlanma www.hozyildiz.com

7. Kısa vadeli avans • 2001 Yılına kadar en çok kullanılan bütçe açığı kapatma yöntemi. • Kriz sonrası kaldırıldı. • Bütçe kanunu ile sınırlandırılmıştır. Harcamaların belli bir yüzdesi kadar Hazine TCMB’den 1 yıl vadeli avans alabiliyordu. (önceleri % 15 idi, en son % 3) • Bütçede yeteri kadar kaynak olmadığı için yıl içinde kapatılamıyordu. www.hozyildiz.com

8. Neden açık veriliyor? • Hazine yeteri kadar gelir toplayamıyor. • Olay tarihsel. Osmanlıdan bu yana vergi toplamak bu topraklarda olağan bir iş değil. • Kendi halkından aşar toplamış. Ama başka vergi almamış. • Gelir sistemi yabancıdan aldığı cizye ile savaş ganimetleri ve topraklarına kattığı ülkelerden topladığı haraçlara dayandırılmış. • Gerileme dönemine gelinince açıklar büyümeye başlamış. • İlk olarak 1838 yılındaki Balta Limanı Anlaşması ile dışarıdan borç almanın yolu açıldı. www.hozyildiz.com

9. Bütçe açığı • Osmanlının vergi toplamadaki başarısızlığı tarihsel ve kültürel nedenlerle Türkiye Cumhuriyeti’ne de yansıdı. • Kapitülasyonlar ve uzun savaşlar ülkenin ekonomik zenginliğini yok etti. • Lozan da Osmanlının borçlarını ödemek zorunda kalındı. www.hozyildiz.com

10. Açığın finansmanı • Yerli para cinsinden borçlanma (iç borç) • Bono ve tahvil ihraç edilir. • Yabancı para cinsinden borçlanma (dış borçlanma) • Eoru tahvil ihracı veya proje kredisi • Borç stoku = iç borç anaparası + dış borç anaparası. • Dikkat faiz ödemeleri hesaba dahil değil. www.hozyildiz.com

11. Borç stoku değişirse TCMB bilançosuna etkisi • Toplam harcamalar-toplam gelirler = kamu iç borç stokundaki değişim + kamu dış borç stokundaki değişim + KVA • Eğer bir dönemin başındaki stok ile sonundaki stok arasında bir artış varsa, kamu borcu artmış demektir. (tersi azalış) www.hozyildiz.com

12. KVA • Para Tabanı = Emisyon + Bankalar zorunlu karşılıkları + Bankalar serbest imkanı • TCMB Hazine’ye KVA verebilmek için para basıyor. Para tabanı büyüyor, emisyon artıyor. Dolaşımdaki para çoğalıyor. www.hozyildiz.com

13. İç borçlanma • Banka dışı kesim DİBS satın almak için mevduat çekiyor. • TCMB bilançosunun pasifinde yer alan «bankalar mevduatı» azalıyor. • Ama Hazine topladığı parayı hemen harcamıyor TCMB’deki hesabına yatırıyor. Bilançoda para harcanana kadar bir değişiklik olmuyor. www.hozyildiz.com

14. Dış borçlanma • Dış piyasalarda tahvil ihraç ediyor. • Döviz getiriyor. TCMB’deki döviz hesabına yatırıyor. • Para tabanı değişmiyor. TCMB’nin döviz yükümlülükleri ile döviz varlıkları aynı yönde değişiyor. • Hazine bu parayı TCMB’den TL olarak çekince işler değişiyor. Parayı banka dışı kesime verir ve yatırım harcaması olursa para tabanı artıyor. www.hozyildiz.com

15. Kısacası • KVA ve dış borçtan gelen paranı iç tüketim ve yatırım harcamaları için kullanılması para tabanını büyütüyor. • Enflasyonist baskıyı arttırıyor. www.hozyildiz.com

16. Hazinenin modern fonksiyonları • Para istikrarını sağlama ve koruma fonksiyonu • Fiyat istikrarını sağlamaya yardımı olmak için: • Kredi arzı – Kredi talebi dengesini (aşırı borçlanma ile ekonomideki para kaynakları üzerinde baskı oluşturmak ve faizleri yukarı çıkarmak – Hazine’nin dışlama etkisi) • Döviz arzı – döviz talebi dengesini (aşırı dış borçlanan kamu parayı içeriye getirince döviz düşer, dış geri ödemeleri artınca kur yükselir) • Sermaye arzı – sermaye talebi dengesini sağlamak gerek. (kamu yatırımlarının etkisi) www.hozyildiz.com

17. Hazinenin modern fonksiyonları • Ekonomiyi düzenleme fonksiyonu • Ekonomi istikrarı sürdürebilmek için • KİT’ler diğer aktivitelerin istihdama etkisi • KİT ve diğer kuruluşlar aracılığıyla ekonomiyi düzenlemesi. (örn. Kambiyo rejimi düzenlemeleri) • Teşvik sistemi ile yatırımları yönlendirme • Gelir yaratma fonksiyonu • Bono ve tahvil ihraç ederek www.hozyildiz.com

18. Tartışma konusu • 1986 ten sonra Hazine KVA yerine piyasalardan iç borç almaya başladı. • Borçlanma çoğaldıkça bankalar klasik fonksiyonları olan kredi vermek yerine Hazine’ye borç vermeye başladılar. • Borçlanma arttıkça faizler yukarı çıktı. Ekonomi zorlandı. • Acaba iç borçlanma yerine KVA kullanımına devam edilseydi daha iyi olmaz mıydı? www.hozyildiz.com

19. KVA sonrası devam eden ilişkiler • Hazine’nin parası TCMB’de tutuluyor. (Mali ajan) • Hazine’nin dış borç ödemeleri yine TCMB üzerinden yapılıyor. • DİBS ihalelerinde tüm işlemler EFT-EMKT üzerinden yapılıyor. • Teklifler saat 12.00 ye kadar MB’na geliyor. Oradan Hazine’ye iletiliyor. Müsteşar ve ekibi karar veriyor. İşlemlerin devamını TCMB tamamlıyor. www.hozyildiz.com