‘Pensioenbeleggen in roerige financiële tijden’

1. ‘Pensioenbeleggen in roerige financiële tijden’ KPS Voorjaarscongres 18 april 2008

2. Programma 14.00 uurOpening Mr. P.J.M. Akkermans, voorzitter KPS 14.05 uurWelkom sprekers W. Gunneman, dagvoorzitter 14.15 uurMacro-economische vooruitzichten in een onzekere mondiale economische omgeving Prof.Dr. J.J. Sijben 15.00 uurMuzikale samenvatting 15.05 uurPAUZE

3. Programma 15.30 uurInternationale kredietcrisis: Welke mechanismen hebben specifiek invloed op de pensioenbranche? Drs. B.P.H. Puijn, RBA 16.00 uurMuzikale samenvatting 16.05 uurFiduciair Management: afwentelen van risico? Dr. A.M. van Nunen 16.35 uurMuzikale samenvatting 16.40 uur -Paneldiscussie en afsluiting 17.00 uurOnder leiding van mr. W.J.J. Koeleman

4. Voorjaarscongres 2008 Opening: Mr. P.J.M. Akkermans voorzitter KPS

5. Voorjaarscongres 2008 Welkom sprekers: W. Gunneman dagvoorzitter

6. ‘Macro-economische vooruitzichten in een onzekere mondiale economische omgeving’ Prof.Dr.J.J. Sijben emeritus hoogleraar monetaire economie

7. Voorjaarscongres 2008 Muzikale samenvatting eerste presentatie

8. P A U Z E

9. De kredietcrisis in de praktijk 18 april 2008 Drs. B.P.H. Puijn, RBA CIO Syntrus Achmea Vermogensbeheer

10. Inhoud • Inleiding • Oorzaken kredietcrisis • Gevolgen kredietcrisis • Directe gevolgen • Indirecte gevolgen • Maatregelen • Gevolgen voor pensioenfondsen in Nederland • Conclusie

11. Inleiding • Sinds de zomer van 2007 veel turbulentie op financiële markten als gevolg van: • Mondiale kredietcrisis • Recessiegevaar • De wereldwijde kredietcrisis ontstond in het ‘subprime’ gedeelte van de Amerikaanse hypotheekmarkt.

12. Inleiding Bron: http://cagle.msnbc.com/

13. Oorzaken kredietcrisis • Huizenprijzen waren fors gestegen als gevolg van de lage rente (ruim monetair beleid). • Financiële innovaties zorgden ervoor dat mensen met een lagere kredietwaardigheid een hypotheek konden krijgen. • Kredietwaardigheid hypotheekaanvrager nam af (subprime sector). Trigger: daling huizenprijzen

14. Daling huizenprijzen in VS Bron: Bianco Research, januari 2008

15. Directe gevolgen Gevolgen: • Er kon niet meer aan de hypotheeklasten voldaan worden stijging executie verkopen (foreclosures). • Hypotheekgebaseerde structuren daalden in waarde. • Deleveraging structuren met financiële hefboom werden voornamelijk slachtoffer (o.a. CDO). • Besmetting (Contagion) van andere categorieën (o.a. CP, CDS, bedrijfsleningen). • Algehele risicoaversie.

16. Directe gevolgen Gevolgen: • Problemen bij financiële instellingen (banken, tussenpersonen, kredietverzekeraars). • Forse afschrijvingen op kredietportefeuilles. • Liquiditeitsproblemen bij sommige financiële instellingen. • Kapitaalinjecties door investeringsfondsen uit Azië en Midden Oosten.

17. Afschrijvingen en verliezen * Bron: Bianco Research, april 2008. Verwachte afschrijvingen en verliezen per 2 april 2008. Schatting S&P van totale subprime verlies: $285 mrd.

18. Kapitaalinjecties Bron: Bianco Research, per 2 april 2008

19. Indirecte gevolgen • Financiële sector in problemen  beperking kredietverlening aan bedrijven en consumenten. • Daling consumptieve bestedingen en bedrijfsinvesteringen. • Daling huizenprijzen  negatief ‘wealth effect’ voor consumenten. • Daling consumptieve bestedingen. • Per saldo: negatief effect op de economische groei

20. Maatregelen Echter, centrale banken en overheid in de VS hebben ingegrepen. • Centrale banken hebben wereldwijd acties ondernomen. • Renteverlagingen in VS en VK • Markten van liquiditeit voorzien (o.a. term auction facility) • Fiscale stimulans door Amerikaanse overheid. • USD 168 mrd.

21. Maatregelen Bron: Bloomberg, april 2008

22. Gevolgen voor financiële markten Gevolgen van kredietcrisis en recessieangst: • Forse daling wereldwijde aandelenmarkten in 2008 (met name financiële instellingen). • Daling rente op overheidsobligaties. • Oplopende credit spreads. • Stijgende grondstofprijzen. • Daling USD en GBP ten opzichte van EUR.

23. Financiële markten Bron: Bloomberg, april 2008

24. Financiële markten Bron: Bloomberg, april 2008

25. Financiële markten Bron: Bloomberg, maart 2008

26. Financiële markten Bron: Bloomberg, april 2008

27. DNB rentecurve Bron: www.dnb.nl, april 2008

28. Gevolgen voor pensioenfondsen • Verslechtering dekkingsgraad. • Stijgende grondstofprijzen kunnen inflatie aanwakkeren. • Kredietcrisis leidt tot lagere economische groei. • Onduidelijke waardering illiquide beleggingen (hedge funds, financiële structuren, etc). • Enhanced cash producten zijn mogelijk beïnvloed door kredietcrisis. • Ondermijning vertrouwen in het financiële systeem (tegenpartij risico).

29. Gevolgen voor pensioenfondsen

30. Gevolgen voor pensioenfondsen Precieze gevolgen voor de pensioenfondsen hangen af van het gevoerde beleid: • Strategische beleggingsallocatie • Beleid t.a.v. renterisico • Beleid t.a.v. valuta-afdekking • Etc. Pensioenfondsen hebben een lange beleggingshorizon!!!

31. Conclusie kredietcrisis • Oorzaak: dalende huizenprijzen VS in combinatie met te lage kredietvoorwaarden. • Gevolg: risicoaversie en “deleveraging”. • Problemen bij financiële instellingen. • Beperking kredietverlening VS. • Negatief effect op economische groei. • Turbulentie op financiële markten. • Negatief effect op dekkingsgraden pensioenfondsen.

32. Voorjaarscongres 2008 Muzikale samenvatting tweede presentatie

33. ‘Fiduciair Management: afwentelen van risico?’ Dr. A.M. van Nunen Investment Consultant bij Van Nunen & Partners

34. Onderwerpen • Definiëring fiduciair management • Welke vormen komen we tegen? • Voor- en nadelen van die vormen • Wie zijn hierbij de partijen? • Welke verantwoordelijkheden hebben partijen?

35. Definitie fiduciair management Combinatie van 5 taken binnen één kader: • Advies (vanaf de asset-liability studie) • Portefeuilleconstructie: maximaal rendement binnen een gegeven risicobudget • Managerselectie: best of class managers, met hun optimale gewichten • Monitoring van het beleggingsproces (vooral meting van risico) • Rapportering, volgens de eisen van de toezichthouder en de wensen van de klant

36. Vergelijking met andere management modellen • Balanced management: vermijden van de valkuil dat één manager de beste is (of tenminste goed is) in elke activacategorie en die, in combinatie, geen diversificatie geven. Bovendien: beter totaal risicomanagement. • Management in huis: slechts de grootste fondsen hebben daarvoor voldoende know-how en kunnen voldoende talent aantrekken. Maar: zelfs zij zetten specialisten in. • Taaksplitsing: portefeuilleconstructie en managerselectie in huis: dit vereist goede rekenmodellen, diep inzicht in alle beschikbare managers en voortdurende monitoring. • Volledige uitbesteding (aan gespecialiseerde firma’s en verzekeraars): dure overgave. Fiduciair management is het tegenovergestelde: bestrijd de toegenomen complexiteit met sterker management. • Alle: betere toewijzing verantwoordelijkheden.

37. Traditioneel asset management model Actuaris Asset manager Consultants Strategische Verplich- tingen Benchmark Risico Manager Manager Overall performance - asset selectie budgetering selectie monitoring mix 1 2 3 4 Nieuw fiduciair management model Actuaris Fiduciair manager Strategische asset mix Verplich- tingen Benchmark Risico Manager Manager Overall selectie selectie monitoring performance budgetering 1 2 3 4

38. Trends • Toenemende complexiteit (nieuwe producten en meer volatiliteit in financiële markten, regulering, IFRS, toenemend belang van beleggingsopbrengsten) wurgt kleinere fondsen. • Reacties: verkoop van ondernemingspensioenfondsen, scheiding tussen bedrijf en pensioenfonds, fusie van fondsen, overgang van DB naar DC. En: fiduciair management. • Verkoop en fiduciair management komen neer op “one stop shop”. Verkoop is een dure overgave, FM impliceert vele onderaannemers. • Voordelen van one stop: asset allocatie en managerselectie in één hand garandeert een efficiënt gebruikt van het risicobudget omdat beslissingen over marktrisico versus actief risico en de combinatie van managerstijlen geïntegreerd zijn.

39. Welke vormen komen we tegen? Verschillende, maar vaak niet de goede. • Twee fiduciairs voor constructie en selectie. Dat werkt niet: bij tegenvallers is er managing blame in plaats van managing de portefeuille. • Portefeuilleconstructie in huis, selectie en monitoring extern: kan, maar voldoende omvang van de organisatie is vereist. • Fiduciair neemt teveel belangrijke beslissingen. • Fiduciair neemt een te groot deel van de assets under management voor zijn rekening. • Fiduciair garandeert de uitkomsten (Engeland): te duur en in wezen gelijk aan de laatste mogelijkheid. • Verkoop aan een verzekeraar (ook dat wordt fiduciair management genoemd): het tegenovergestelde van FM.

40. Wie is hierbij partij? Bij de besluitvorming over het te volgen model, nagenoeg nooit de pensioengerechtigde. Na genomen besluit: • FM = vermogensbeheerder: fonds min of meer buitenspel. Te dure optie (Waarom zou hij anders het fonds kopen?). • Verkoop aan verzekeraar of vermogensbeheerder: fonds per definitie buitenspel. Ook te duur. Bovendien: gegarandeerd rendement is per definitie te laag rendement; een pensioengerechtigde heeft recht op onzekerheid. • Taaksplitsing tussen fiduciairs en tussen fonds en fiduciair: dezelfde partijen als bij FM sec. Dat is, onder omstandigheden, werkbaar

41. Welke verantwoordelijkheden hebben partijen? Het antwoord bepaalt het model. • Als de “fiduciair” de verantwoordelijkheid voor het resultaat overneemt, is het pensioenfonds “verkocht”. Te dure oplossing, pensioengerechtigde betaalt. • Als belangrijke beslissingen genomen worden door de fiduciair, is het fonds op de verkeerde weg. De verantwoordelijkheid voor risicobudget, constructie en managerselectie blijft bij het fonds. Er is maar één fiduciair model: het fonds blijft in control.

42. Verdeling van verantwoordelijkheden in een juiste fiduciaire setting • Belangrijkste constatering: fonds blijft de belangrijkste beslissingen nemen: welke activaverdeling (tot in detail) met (deel-) benchmarks, welke managers, mate van matching, etc. • Fiduciair: adviseert in alle aspecten, heeft een holistische benadering met alle alternatieven, doet voorstellen, maar beslist niet. Hij is verantwoordelijk voor die adviezen en voor de operationele gang van zaken, monitoring en rapportage. • Bestuur blijft dus op de bok, heeft nu echter betere teugels. Dat kan ook niet anders: wetgever staat niet toe dat beleid uit handen wordt gegeven. Fonds moet dat ook niet willen. Met hulp van een goede fiduciair wordt voldoende expertise in huis gehaald om de taken uit te kunnen voeren.

43. Recente ontwikkelingen • Don Ezra (2006): “…fiduciary management is no longer a question of ‘whether’, but of ‘when’ and ‘who’”. • Mc Kinsey (2006): markt in Nederland groeit sterk, tot 100 miljard in 2007. Deze schatting is ver overtroffen: ongeveer 120 miljard op dit moment. • KPMG (2007): 50% (!) van de Nederlandse pensioenfondsen bekijken fiduciair management. Nog opmerkelijker: 70% van de grotere Nederlandse fondsen overwegen de overstap. • Bedrijfsfondsen nemen het voortouw. • Toenemende belangstelling in het buitenland. • Het aantal aanbieders neemt toe.

44. Voorjaarscongres 2008 Muzikale samenvatting derde presentatie

45. Voorjaarscongres 2008 Paneldiscussie en afsluiting: o.l.v. Mr. W.J.J. Koeleman bestuurslid KPS

46. Voorjaarscongres 2008 Borrel & Napraten Presentaties binnenkort op website kringkps