Omgaan met sterven en dood in de wereldgodsdiensten

1. 1 Omgaan met sterven en dood in de wereldgodsdiensten Prof. dr. Bert Broeckaert, K.U.Leuven Bert.Broeckaert@theo.kuleuven.be

2. 2 Uitvaart Joodse afscheidsrituelen De katholieke uitvaart De uitvaart in de protestantse kerken De uitvaart in de orthodoxe kerken Overlijden en begrafenis in de islam Het crematieritueel bij de hindoes Sikhs nemen afscheid van hun doden Sterven en dood in het boeddhisme

3. 3 1 Joodse afscheidsrituelen 1.1 Inleiding 1.2 De stervende 1.3 Na het overlijden 1.4 De rituele reiniging 1.5 De voorschriften voor de begrafenis 1.6 Het rouwteken 1.7 De uitvaartplechtigheid 1.8 Teraardebestelling 1.9 Crematie? 1.10 De rouwweek 1.11 De rouwtijd 1.12 De jaartijd 1.13 Doden herdenken

4. 4 1 Joodse afscheidsrituelen 1.1 Inleiding Strikt onderscheid leven en dood: zolang persoon ademt moet behandeld worden als levende Verboden om op voorhand regelingen te treffen voor de begrafenis doodstrijd = gevecht tussen de stervende en de doodsengel via gebeden probeert men de doodsengel er van te weerhouden de ziel mee te nemen Aan levenseinde wordt persoon ontheven van de religieuze plichten: geen sjabbat vieren, niet houden aan de 613 geboden stervende moet zich focussen op beterschap Persoon wordt niet op de hoogte gesteld van de medische toestand Ziekenbezoek is religieuze plicht

5. 5 1 Joodse afscheidsrituelen 1.2 De stervende Pas spreken over stervende wanneer duidelijk is dat persoon gaat overlijden (binnen drie dagen) Persoon behoudt al zijn rechten (scheiding, testament opstellen of wijzigen) Stervende wordt niet alleen gelaten en wordt voorbereid op het sterven Zonden belijden Aanwezigen reciteren psalmen en gebeden Wanneer persoon gestorven is wordt geloofsbelijdenis opgezegd: bedoeling dat op stervensmoment de herinnering aan de eenheid van JHWH aanwezig is

6. 6 1 Joodse afscheidsrituelen Na de dood: Voortbestaan van unieke ziel Mens moet na zijn dood verantwoording afleggen voor zijn daden Geloof in de komst van de Messias met heropstanding van de doden

7. 7 1 Joodse afscheidsrituelen 1.3 Na het overlijden Oneen = rouwenden, alle familieleden van de eerste graad Vasten, onthouden van vlees en wijn Vrijgesteld van religieuze geboden Overledene: ogen en mond worden gesloten, lichaam wordt op grond gelegd en bedekt met een doek Diep respect voor dode: kan zelf niet meer kiezen aan wie hij zich toont of door wie hij zich laat aanraken Lichaam van de dode is slechts omhulsel en dus niet gelijk aan de persoon Kaars: ter herinnering van de ziel van de dode, brengt ziel symbolisch aanwezig soms: spiegels afdekken en stilstaand water wegdoen uit huis, vormen van bijgeloof Tot begrafenis: waken bij de dode

8. 8 1 Joodse afscheidsrituelen 1.4 De rituele reiniging Rituele reiniging: lichaam puur en zuiver aan JHWH teruggeven zoals het gekregen werd Speciale ruimte: metaheer-huis Reiniging Lichaam wordt ontkleed Nagels knippen Zorgvuldig gewassen Reiniging of tahara: hoeveelheid water wordt ceremonieel over lichaam gegoten Lichaam blijft bedekt met wit laken

9. 9 1 Joodse afscheidsrituelen Tachriechien (doodsgewaad): lang hemd, broek, omslagdoek, muts, sokken Wordt met strikjes rond het lichaam dichtgeknoopt Mannen in gebedsmantel, de talliet, waarvan een van de franjes is afgehaald om aan te geven dat de mantel zijn functie heeft verloren Verwanten niet aanwezig bij reiniging, kunnen op einde sokken aantrekken, zeer emotioneel afscheid Lichaam in eenvoudige kist Geen sieraden of bijgiften Geen rijkelijke stoffen of bijzondere houtsoort voor de kist Soms aarde uit Israël mee in de kist = symbolisch rusten in het beloofde land

10. 10 1 Joodse afscheidsrituelen 1.5 De voorschriften voor de begrafenis Strikte regels: volgens tora of de Sefer Chajiem Lanafesj (het levensboek van de ziel), liberale joden eigen regels in Beartsot Hachajiem (in het land der levenden) Lichaam is hoogste graad van onreinheid Zo snel mogelijk begraven België: wettelijk minstens 24 uur tussen overlijden en begraven Geen doodsbrief, wel aankondiging in de krant of in de synagoge Alle leden van de gemeenschap gaan naar de begrafenis

11. 11 1 Joodse afscheidsrituelen 1.6 Het rouwteken Keria = rituele inscheuring van de kleren bij orthodoxe joden Voor een ouder aan de linkerkant (boven het hart), voor een partner, kind, broer of zus aan de rechterkant Vrouwen in aparte ruimte Scheur soms weer dichtgenaaid om terug in openbaar te kunnen komen Overblijfsel van geweeklaag in oosterse culturen waarbij kleren van het lichaam werden gescheurd Uitweg voor gevoelens van wanhoop en verdriet

12. 12 1 Joodse afscheidsrituelen 1.7 De uitvaartplechtigheid Plechtigheid in twee delen Deel een in uitvaartcentrum Gebedsdienst met bijbelteksten en psalmteksten Bij orthodoxen alleen de mannen aanwezig, vrouwen zouden met hun geweeklaag de rust van de dode verstoren Kist wordt naar begraafplaats gedragen (nu ook met auto) Lijkstoet zonder pracht en praal Deel twee op begraafplaats Sobere rouwdienst met gebeden en rouwrede waarin de overledene wordt geprezen en uiting van verdriet Gebed voor de zielenrust van de overledene Zes mannen brengen kist naar het graf Begrafenis van rabbijn in synagoge met specifieke gebruiken

13. 13 1 Joodse afscheidsrituelen 1.8 Teraardebestelling Graf gedolven op dag van de begrafenis Naaste verwanten laten kist in de kuil zakken De aanwezigen vullen het graf met aarde door elke drie scheppen aarde op de kist te gooien Gezamenlijk uitspreken van het kaddiesj-gebed: loflied op koningschap van JHWH Teken dat men verder kijkt dan tijdelijk verdriet, vertrouwen dat weer beter wordt

14. 14 1 Joodse afscheidsrituelen Orthodoxen: oudste zoon neemt voorgangersrol bij kaddiesj-gebed Toont dat ouders fier mogen zijn over opvoeding Bij liberale joden: kan ook dochter zijn Weinig joden begraven in België Owv verbod op eeuwigdurende concessie Eeuwige bewaring van het lichaam noodzakelijk owv geloof in de lichamelijke wederopstanding Joodse begraafplaats in Nederland Op joodse begraafplaats mogen enkel joden begraven worden

15. 15 1 Joodse afscheidsrituelen 1.9 Crematie? Verboden volgens joodse wet Door crematie verspeelt men de kans op een lichamelijke verrijzenis Crematie als ontkenning van het sterfelijke van de mens: zo een snel proces dat lijkt of de dood niet ernstig wordt genomen Nabestaanden mogen wil van overledene niet volgen als die wil gecremeerd worden

16. 16 1 Joodse afscheidsrituelen 1.10 De rouwweek Pas na de begrafenis aandacht voor de rouwenden = aweliem Na de schok van het overlijden en de begrafenis kan verwerkingsproces beginnen Focus op respect voor de levenden Overgang wordt gemaakt op de begraafplaats Aanwezigen in twee rijen en woorden van troost voor de rouwenden Na begrafenis: rouwweek van zeven dagen Rouwenden blijven in rouwhuis (huis van de overleden persoon) Zonder schoeisel en zitten op rouwstoeltjes laag bij de grond

17. 17 1 Joodse afscheidsrituelen Voorschriften voor de rouwenden: niet werken, geen huishouden doen, zich niet wassen, geen geslachtsgemeenschap hebben, geen radio en tv, … De gemeenschap neemt de dagelijkse taken op zich Familie en vrienden komen naar het rouwhuis om te delen in het verdriet, vanuit religieuze plicht Rouwenden kiezen zelf of ze praten met de bezoekers of niet Elke ochtend en avond: kaddiesj gebed met tien mannen Eerste avond van de rouwweek bieden de bezoekers een eenvoudige maaltijd aan de rouwenden = maaltijd van herstel als uitdrukking van solidariteit van de gemeenschap en helpt rouwenden om leven opnieuw op te nemen Tijdens de rouwweek wordt geld ingezameld voor goede doel via collectebussen in het rouwhuis

18. 18 1 Joodse afscheidsrituelen 1.11 De rouwtijd Na rouwweek Duur afhankelijk van de verwantschap met de overledene Vader of moeder: rouwperiode van een jaar Andere verwanten: dertig dagen Dagelijks leven komt terug op gang Terug wassen, schone kleren aantrekken en schoeisel dragen, huishouden en terug aan het werk Geen feesten of plezier en dagelijks wordt kaddiesj opgezegd

19. 19 1 Joodse afscheidsrituelen Uiterlijke tekenen van rouw blijven aanwezig: haar wordt niet geknipt en baard blijft staan Herinneringslichtje blijft aangestoken als verwijzing naar de ziel van de overledene Sjabbat-dienst wordt opnieuw bijgewoond Alleen praktiserende joden houden zich nog aan de rouwvoorschriften en de dragende kracht van de gemeenschap brokkelt af

20. 20 1 Joodse afscheidsrituelen 1.12 De jaartijd Jaarlijkse herdenking van de sterfdag Het eerste jaar vindt de steenzetting plaats Ceremonie met verzen uit psalm 19 waarvan de beginletters de naam van de overledene vormen Grafsteen: alleen de naam en de datum van de geboorte en overlijden worden vermeld Hebreeuwse letterwoord TNTsBH = Moge de ziel van de overledene gebundeld worden in de bundel van het eeuwige leven Grote soberheid: drukt gelijkheid tussen joden uit

21. 21 1 Joodse afscheidsrituelen Jaarlijks bezoek aan het graf: Schenking aan goed doel herinneringslicht wordt aangestoken Praktiserende joden vasten op die dag Tien mannen (of vrouwen bij liberale joden) spreken de kaddiesj uit bij het graf Als geen nabestaanden meer: gemeenschap neemt herdenking op zich

22. 22 1 Joodse afscheidsrituelen 1.13 Doden herdenken Frequent bezoek aan begraafplaats wordt afgeraden Vermijden dat nabestaanden te veel in verdriet blijven steken Vier momenten van herdenking van de doden: Jaartijd Vlak voor het nieuwe jaar in de maand elloel Op de nationale rouwdag die de vernietiging van de tempel herdenkt Op de vooravond van Jom Kippoer, de grote verzoendag Geen bloemen of planten op het graf, de wortels zouden de dode verstoren in zijn eeuwige rust Kiezelsteen wordt op graf gelegd als teken dat men aan de dode heeft gedacht

23. 23 4 De uitvaart in orthodoxe kerken 4.1 Inleiding 4.2 De begrafenisdienst 4.3 De doden herdenken

24. 24 4 De uitvaart in orthodoxe kerken 4.1 Inleiding Diverse diensten die de dood begeleiden Eigenlijke uitvaartplechtigheid in de kerk, temidden van de gemeenschap Lijkkist wordt begeleid naar de begraafplaats waar enkele gebeden worden uitgesproken Zelden crematie bij orthodoxe christenen

25. 25 4 De uitvaart in orthodoxe kerken Panichidia (=nachtwake): ingekorte begrafenisdienst niet in de kerk, maar wel met priester Vanaf overlijden meerdere panichidia’s Gebeden en gezangen bij het doodsbed Ook na de begrafenis worden deze op geregelde tijdstippen gehouden Vlak voor de begrafenis: litija bij de kist Ritueel waarin verdriet overheerst: focus op pijn van het afscheid Dramatische liederen Is ook het laatste deel van de begrafenisdienst

26. 26 4 De uitvaart in orthodoxe kerken 4.2 De begrafenisdienst Dienst rond de kist Open kist en speciaal doodskleed Familieleden rond de kist met een brandende kaars Lezen van psalmen, grote en kleine litanie, bewieroken van overledene en aanwezigen, klaagzangen, schriftlezingen Kist wordt gesloten, aanwezigen geven laatste kus aan de overledene en smartelijke liederen worden gezongen Overledene krijgt kruisje in de hand, een blad met afbeeldingen van heiligen op voorhoofd en een tekst waarin staat dat de zonden zijn vergeven

27. 27 4 De uitvaart in orthodoxe kerken Rouwstoet naar begraafplaats Rouwkransen op lange stokken meegedragen Op kerkhof herhaling van litija (laatste deel uit begrafenis) Kist wordt bewierookt door priester Iedereen gooit schep aarde op de kist Familie verzamelt voor maaltijd

28. 28 4 De uitvaart in orthodoxe kerken 4.3 De doden herdenken Doden worden veelvuldig herdacht Derde dag, negende dag en veertigste dag na overlijden: panichidia in de kerk Thuis speciale taart gegeten, gemaakt uit noten, graan en suiker Op negende dag staat thema van boetedoening centraal Op veertigste dag thema van het laatste oordeel Tweede dinsdag na Pasen bezoek aan de graven om overledenen een zalig Pasen te wensen Kaarsen worden aangestoken op de graven Eieren worden achtergelaten

29. 29 5 Overlijden en begrafenis in de islam 5.1 Inleiding 5.2 De islamitische visie op de dood 5.3 Het dode lichaam 5.4 Omzwachtelen van het lichaam 5.5 Gebeden voor de overledene (‘salaat al djanaazah’) 5.6 Begrafenisplechtigheid 5.7 Rouwperiode

30. 30 5 Overlijden en begrafenis in de islam 5.1 Inleiding Plicht van de moslimgemeenschap om zieken en stervenden te bezoeken Religieuze invulling van ziekte: mogelijkheid om standvastigheid in het geloof te bewijzen Stervende = mutadha Wordt op rechterzijde gelegd met gezicht richting Mekka Stervensmoment Volgens traditie zal stervende een onlesbare dorst ervaren

31. 31 5 Overlijden en begrafenis in de islam Moment waarop de duivel aan voeteneinde verschijnt en tracht in ruil voor water de persoon tot ongeloof te brengen Familieleden staan stervende bij door reciteren van de geloofsbelijdenis Stervende wordt regelmatig water aangeboden onder het reciteren van de geloofsbelijdenis In laatste levensuren aflossen van de schulden Materiële: via testament of mondelinge bekendmaking tov gemeenschap Geestelijke: niet vervuld hebben van de bedevaart naar Mekka of de religieuze armenbelasting, kan vervuld worden via schenking aan de armen

32. 32 5 Overlijden en begrafenis in de islam 5.2 De islamitische visie op de dood De dood = moment waarop de ziel van de mens het lichaam verlaat Engel van de dood (Izra’iel) neemt de ziel van de overledene mee Ziel blijft bewust van wat met het lichaam gebeurt en kan toekijken op begrafenis Ziel in tussentoestand (barzakh) in de buurt van Allah en heeft geen besef meer van de tijd De engel Djibriel (Gabriel) begeleidt de ziel door de zeven lagen van de hemelse sferen Doel van de reis is godsaanschouwing

33. 33 5 Overlijden en begrafenis in de islam Na de godsaanschouwing onderwerpen engelen Munkar en Nakir de ziel aan het klein verhoor Vier vragen: wie is je God? Wie is je profeet? Welke religie hang je aan? Welke is je qibla? Juiste antwoorden: op een verzekerde plaats wachten op de opstanding Foute antwoorden: ziel moet in het graf blijven (graf = tussenfase tussen leven en dood) Tussenfase is geen beoordeling van de ziel (zoals in christendom) maar in afwachting van de dag van de opstanding

34. 34 5 Overlijden en begrafenis in de islam Wederopstanding op het einde der tijden aangekondigd door bazuingeschal door de engel Serafiel Grote kosmische rampen Ondergang van de aarde, gepaard met verschijnen van boodschapper die zal heersen over de aarde gedurende veertig dagen Beoordeling van het leven van de mens obv gelovigheid en godsvrucht Troon van God door acht troonengelen opgesteld op de vlakte waar alle opgestane zielen wachten

35. 35 5 Overlijden en begrafenis in de islam Boeken waarin de beschermengelen de dagelijkse handelingen van de mensen hebben opgeschreven en weegschaal weegt de bladzijden met goede daden en die met slechte daden Ultieme beproeving is oversteken van de sirat, brug die gespannen is over de diepten van de hel en is zo scherp als een zwaard en haarfijn wie in paradijs terechtkomt ziet de goddelijke beloften vervuld

36. 36 5 Overlijden en begrafenis in de islam 5.3 Het dode lichaam Na overlijden worden de ogen gesloten, voeten samengebonden en doek over lichaam Rituele wassing van het lichaam Rituele reiniging om rein voor Allah te verschijnen Verplichting volgens islamitische wet Drie tot vijf personen doen de wassing, zelf in staat van rituele reinheid via kleine wassing en intentieverklaring van hun religieuze plicht Wassing door personen van zelfde geslacht als overledene, tenzij in tijden van nood of tenzij echtgenoot van een overleden vrouw

37. 37 5 Overlijden en begrafenis in de islam Onzuiverheden weggeveegd, ingewanden leeggemaakt, wassen van voorkant naar achterkant en van hoofd naar voeten, eerste wassing rechterzijde en tweede wassing linkerzijde, eerste wassingen met water en zeep, daarna met olie, telkens oneven aantal wassingen, haar wordt gekamd en gewassen, nagels geknipt, lichaam wordt afgedroogd en geparfumeerd Voorhoofd, neus, handen, knieën en voeten extra geparfumeerd: raken de grond tijdens het gebed Bij overleden man: doek van navel tot knieën overleden vrouw: doek van de schouders tot aan de voeten

38. 38 5 Overlijden en begrafenis in de islam 5.4 Omzwachtelen van het lichaam Stof moet volledig lichaam bedekken Witte stof, katoen, geparfumeerd = symbool van gelijkheid van alle gelovigen voor God Mannelijk lichaam omzwachteld in drie lagen: Eerste laag tussen nek en voeten Tweede laag met nek en voeten erbij Derde laag het hele lichaam zodat boven hoofd en onder voeten kan bijeen gebonden worden

39. 39 5 Overlijden en begrafenis in de islam Vrouwelijk lichaam in vijf lagen: Eerste laag: soort hemd Tweede laag: sluier over hoofd en gezicht afgedekt Derde laag: stuk stof dat hoofd tot voeten bedekt Vierde laag: stof op borsthoogte rond lichaam gewikkeld Vijfde laag: volledige lichaam

40. 40 5 Overlijden en begrafenis in de islam 5.5 Gebeden voor de overledene Gebed voor overledene rechtstaand en buiten de moskee Beide handen voor borst gevouwen en dodengebed door reciteren van eerste hoofdstuk uit koran (soera Al-Fatihah) Tweede takbir, begroeting van de profeet en derde takbir en een gebed voor de overledene, afgesloten door vierde takbir Imam staat bij man ter hoogte van zijn hoofd, bij vrouw ter hoogte van het midden van haar lichaam Lichaam met gezicht naar Mekka Vrouwen nemen niet deel omdat te emotioneel

41. 41 5 Overlijden en begrafenis in de islam 5.6 Begrafenisplechtigheid Begrafenis zo snel mogelijk na overlijden en liefst voor zonsopgang van de volgende dag Processie met kist naar begraafplaats: Kist volledig omringd door mensen Dragers moeten stevig doorwandelen omdat rechtvaardige dan sneller de hemelse sferen bereikt Tijdens processie mag men stem niet verheffen, geen fakkels dragen, niet gaan zitten voor de kist op de grond wordt gezet en vrouwen mogen niet deelnemen

42. 42 5 Overlijden en begrafenis in de islam Grafkuilen: Shaqq: diepe kuil met smallere uitholling in de bodem waar lichaam wordt ingelegd Lahd: nis in de wand van de grafkuil aan de kant van Mekka Graf afgedekt met steen Voorkeur voor Lahd-graf maar geologisch niet altijd mogelijk Lichaam met voeten eerst en met gezich naar Mekka Doeken die hoofd bedekken worden weggenomen zodat linkerkant van gezicht in aanraking met de grond Hand aarde wordt op steen geworpen die graf afsluit en graf wordt opgevuld met aarde Geen teksten

43. 43 5 Overlijden en begrafenis in de islam Na de begrafenis Bidden voor vergeving van de overledene, op moment kleine verhoor Graf boven grond zichtbaar met hoogte van een hand, soms stuk steen of hout op graf Verboden om graf terug te openen en lichaam terug op te graven Probleem in België concessie maar voor 50 jaar en niet evident om in de richting van Mekka begraven te worden Meeste moslims in België gerepatrïeerd naar land van geboorte Moslimbegraafplaatsen in België: Antwerpen, Beringen, Luik, Brugge, Genk, Kortrijk, Leuven, Oostende en Turnhout

44. 44 5 Overlijden en begrafenis in de islam 5.7 Rouwperiode Condoleren op begraafplaats of zo snel mogelijk na begrafenis Rouwperiode: vier maanden en tien dagen voor achtergebleven partner en voor andere familieleden drie dagen Tijdens rouwperiode Geen opvallende kledij, geen parfum en juwelen Familie en vrienden koken voor de rouwenden Geen dodenherdenking via foto of kaarsen want maar een God mag aanbeden worden Herdenking via smeekbeden of volledig reciteren van de koran in naam van de overledene (Turks gebruik) Geen specifieke feestdagen ter herdenking van overledenen

45. 45 6 Het crematieritueel bij de hindoes 6.1 Inleiding 6.2 Wanneer het levenseinde nadert 6.3 Rituelen rond het levenseinde 6.4 De overlijdensrituelen 6.5 Rouwvoorschriften 6.6 Rouwbezoek 6.7 Rouwdiensten thuis 6.8 Gecremeerd, niet begraven 6.9 De offeraar 6.10 Naar het crematorium 6.11 De crematie 6.12 De uitstrooiing van de as 6.13 Rouwtijd en rouwrituelen

46. 46 6 Het crematieritueel bij de hindoes 6.1 Inleiding Eén samskara (levensritueel) aaan levenseinde van hindoes Met grote zorg uitgevoerd Leven na de dood belangrijker dan het aardse leven Onsterfelijke ziel keert in eindeloze kring van wedergeboorten telkens opnieuw terug in ander sterfelijk lichaam Ultieme doel = kring doorbreken en één worden met Brahman, de wereldziel Dood als bevrijding uit het aardse leven dat bepaald wordt door allerlei wetten, zoals de karma

47. 47 6 Het crematieritueel bij de hindoes Sommige strekkingen: rituelen helpen de ziel om nieuw lichaam te vinden, in andere strekkingen kan niks gedaan worden om de ziel te helpen Verschillende visies over verlossing Opgaan als een golf in de oceaan van de allesomvattende ziel Ziel opgenomen in aanschijn van het goddelijke Moksha als verblijf in de hemel Verschillende tegenstrijdige voorstellingen van wedergeboorte en leven na de dood Praktijk: combinatie van verschillende praktijken

48. 48 6 Het crematieritueel bij de hindoes 6.2 Wanneer het levenseinde nadert Familie en vrienden worden uitgenodigd voor laatste ontmoeting Geschenken worden uitgedeeld aan behoeftigen en brahmanen Geluk afsmeken voor wat komt na de dood Traditioneel schenking van een koe Laatste uren van de hindoe worden verzacht door Stervende water uit de Ganges te laten drinken, vermengd met bladeren van de tulsi-plant Voorlezen uit de veda’s (epische teksten) Reciteren van mantra’s of zingen van hymnen voor goede wedergeboorte Soms hymnen in het oor van stervende fluisteren

49. 49 6 Het crematieritueel bij de hindoes 6.3 Rituelen rond het levenseinde Dood is grootste onreinheid Ook familie van de dode is onrein Verboden om rouwenden aan te raken Duur van onreinheid bepaald door kaste, verwantschapsgraad, leeftijd en geslacht van de dode Tussen twaalf dagen en een jaar Zorg voor de doden door personen uit laagste kaste, kastelozen Samskara van de antyesti is overgangsritueel en dus het crematieritueel Ook rituelen met dode lichaam alvorens crematie = overlijdensrituelen, vooral cultureel bepaald Na crematie rituelen van offers voor de dode = offerrituelen

50. 50 6 Het crematieritueel bij de hindoes 6.4 De overlijdensrituelen Na overlijden Lichaam wordt gewassen Gezicht gericht naar het zuiden op speciale bank gelegen In huis van gestorvene België en Nederland bijna altijd in uitvaartcentrum Vrouwelijke familieleden wassen vrouwen, mannen wassen mannen Geen rituele voorschriften voor de wassing Lichaam aangekleed door de familie Witte katoenen doeken of traditionele klederdracht van witte lendendoek en lang wit hemd, vrouwen in wtite sari

51. 51 6 Het crematieritueel bij de hindoes Haar van de mannen afgeschoren omdat zonden zich daar schuilhouden, op haar van een vrouw wordt een witte sluier gelegd Wit als rouwkleur bij de hindoes België en Nederland: mannen in kostuum en vrouw in mooie sari, dikwijls de trouwkledij en speciale aandacht bij vrouwen naar kammen van haar en opmaak Tika op voorhoofd als uiterlijk teken van geloof Bij getrouwde vrouw: haarscheiding rood gekleurd zoals bij huwelijk Muntstuk of goud in mond van overledene om bootsman te betalen die rivier tussen aarde en hemel oversteekt Beetje water en blaadjes van de tulsi plant worden in mond gelegd wanneer deze niet werden gedronken op het sterfbed

52. 52 6 Het crematieritueel bij de hindoes 6.5 Rouwvoorschriften Rouwvoorschriften afhankelijk van de traditie Regels mbt het uiterlijk Witte kleren als teken van rouw België en Nederland: steeds meer zwarte kledij Geen make-up en sieraden Verbod om vuur te maken Ziel van de gestorvene kan zich in het vuur storten en verdwijnen voordat de nodige rituelen werden uitgevoerd Dagelijks offer kan niet doorgaan Niet koken, familie en vrienden zorgen voor voedsel Voeding strikt vegetarisch, geen alcohol, eieren of kaas

53. 53 6 Het crematieritueel bij de hindoes Specifieke regels in tradities die geloven dat de ziel nog enige tijd rond lichaam blijft Vloer mag niet gestofzuigd of geveegd worden want ziel zou zo op ongepaste manier kunnen verdwijnen Verbod op dragen van schoenen

54. 54 6 Het crematieritueel bij de hindoes 6.6 Rouwbezoek Geen tijd voor rouwbezoek want onmiddellijke crematie België en Nederland pas na vijf, zes dagen Dagelijks rouwbezoek Gehele gemeenschap aanwezig, want religieuze plicht Geen rouwberichten, doorverteld binnen de gemeenschap Verloop van rouwbezoek Zoon of echtgenoot leidt de ceremonie Diya wordt aangestoken, potje in keramiek met ghee, stelt eeuwige licht voor en beschermt de ziel tegen boze geesten

55. 55 6 Het crematieritueel bij de hindoes Aanwezigen begroeten overledene en uiten verdriet met veel gejammer Voorlezen uit heilige boeken, reciteren van mantra’s en zingen van hymnen Als brahmaan aanwezig: toespraak Rouwbezoek duurt ongeveer een uur

56. 56 6 Het crematieritueel bij de hindoes 6.7 Rouwdiensten thuis Na rouwbezoek in uitvaartcentrum dagelijks rouwbezoek in huis van de gestorvene Huiskamer ontruimd en vol stoelen Dienst met voorlezen uit heilige teksten en zingen van hymnen Voorkeur voor de acht mantra’s die lof zingen over de Brahman In oorspronkelijke taal, Sanskriet Problemen bij de jongere generatie die taal niet meer verstaat Na rouwbezoek drinkt men gezamenlijk iets en wordt nog lang nagepraat

57. 57 6 Het crematieritueel bij de hindoes 6.8 Gecremeerd, niet begraven Hindoes cremeren hun doden Slechts heel uitzonderlijk wordt daar van afgeweken Bijvoorbeeld soms bij kleine kinderen Religieuze betekenis van een crematie Vuur heeft reinigende werking Zuiverste manier om lichaam terug te schenken aan de kosmos Offer voor het heilige vuur Snelste manier om lichaam te laten terugkeren naar de vijf oerelementen: water, lucht, aarde, vuur en wind

58. 58 6 Het crematieritueel bij de hindoes Lichaam na wassing in rouwstoet naar crematieplaats, op brandstapel en as in rivier uitgestrooid (liefst Ganges) Meeste crematoria naast rivier In openlucht Geliefkoosde plek Benares, aan de Gange en beschouwd als de dodenstad Wie sterft in Benares bereikt verlossing Soms as naar Benares brengen voor gunstige wedergeboorte België en Nederland: openluchtcrematies verboden Verassing in crematorium Soms keert familie met as terug naar India om in Ganges uit te strooien Sinds wetswijziging in 2004 en voorwaarde van geschreven wilsbeschikking

59. 59 6 Het crematieritueel bij de hindoes 6.9 De offeraar Persoon aangesteld om de rituelen voor, tijdens en na de crematie te leiden = de offeraar en de hoofdrouwende (man) Bij overlijden van een vrouw: echtgenoot of oudste zoon Belang voor hindoes om zoon te krijgen Bij overlijden van een vader: rituelen met grotere zorg uitgevoerd om de familielijn in hiernamaals verder te zetten Oudste zoon of anders de jongste zoon Als geen zonen: broer van de man

60. 60 6 Het crematieritueel bij de hindoes Strenge rouwvoorschriften voor de offeraar: Belaadt zich met de onreinheid van de dode, tot 13 dagen na de crematie Seksuele omgang verboden, zelfs niet naast vrouw slapen, niet scheren en oude kleren dragen Dag van crematie: reiniging, kaalgeschoren op een plukje op het achterhoofd na als symbool van de wijsheid van de mens België: haar kort knippen omdat niet past om kaalgeschoren rond te lopen Offeraar in traditionele kledij: witte lendendoek en wit hemd, soms witte doek rond hoofd

61. 61 6 Het crematieritueel bij de hindoes 6.10 Naar het crematorium India: plechtigheid en crematie onmiddellijk na wassing, dus een dag na overlijden België: vijf tot zes dagen na overlijden Plechtigheid in rouwcentrum Nabestaanden verzamelen rond de overledene Partner van overledene vraagt in stil gebed vergiffenis voor alles wat fout ging in leven van overledene Kinderen van overledene vragen vergiffenis Kan met offerdienst en reciteren van mantra’s

62. 62 6 Het crematieritueel bij de hindoes Rouwstoet naar crematorium Auto met kist gevolgd door familie en vrienden Kist opvallend versierd met kleurrijke vlaggen die informatie geven over de dode en de wijze waarop hij stierf Rouwstoet houdt even halt bij huis van overledene Aankomst in crematorium: ritueel van afscheid van de aarde Mannelijke familieleden halen kist uit de wagen en plaatsen op wit laken op de grond, geen aanraking met de onreine grond Mannen hurken aan beide zijden van de kist en tillen laken op en plaatsen enkele passen verder weer neer Vijf keer herhaald en ondertussen mantra’s over de vijf elementen

63. 63 6 Het crematieritueel bij de hindoes In het crematorium Kist wordt opengezet Dode moet kunnen aangeraakt worden Hoofd van de overledene naar het zuiden: verblijfplaats van de goden Bloemenkransen rond de kist Veel volk aanwezig bij crematie, religieuze plicht

64. 64 6 Het crematieritueel bij de hindoes 6.11 De crematie Ritueel van de arti Offeraar loopt vijf maal rond de kist en belicht telkens met de diya het gezicht van de dode Priester reciteert heilige spreuken die vergiffenis afsmeken Afscheid van de dode: eerst de offeraar, dan familie en vrienden en buren Voor kist plaatsnemen, handen vouwen en groet uitbrengen Offergaven over de dode uitgestrooid: bloemblaadjes, rijst, geurwater of samagri (mengsel van versnipperde tropische houtsoorten en kruiden)

65. 65 6 Het crematieritueel bij de hindoes Na begroeting familie opnieuw rond de kist Overgebleven offerwaar over lichaam geworpen zodat volledig bedekt is, op gezicht van de dode na Kist wordt gesloten Aanwezigen behalve de familie gaan naar huis Familie begeleidt de kist naar de verbrandingsoven Traditie: oudste zoon steekt brandstapel aan België: symbolisch aansteken door diya op kist te plaatsen Zeer emotioneel moment, openlijk huilen en luidkeels roepen, soms moet cordon gemaakt worden om te verhinderen dat mensen zich op de kist werpen

66. 66 6 Het crematieritueel bij de hindoes 6.12 De uitstrooiing van de as India: dag na crematie verzamelen van resten van de brandstapel botresten en as apart uitgestrooid liefst in de Ganges België Resten van lichaam en kist fijngemalen en in urne bewaard Na voorgeschreven tijd kan as opgehaald worden Uitgestrooiing van as in water Geloof dat alle water met elkaar in verbinding staat dus komt as in Ganges terecht

67. 67 6 Het crematieritueel bij de hindoes Korte rituele plechtigheid voorafgaand aan uitstrooiing Offeraar gooit as op witte katoenen doek Soms wordt as beschenen met een diya Mantra’s worden uitgesproken Soms is daarbij priester aanwezig Moment van uitstrooiing in het water Sommige tradities tegelijk melk uitgieten als verwijzing naar de god Visjnoe die zich bevindt op oneindige kosmische oceaan van melk Soms worden bloemen over wateroppervlak uitgestrooid

68. 68 6 Het crematieritueel bij de hindoes 6.13 Rouwtijd en rouwrituelen Rouwtijd varieert naargelang verwantschap met de dode Naaste familie: volledig jaar Geen deelname aan feesten Offerrituelen op bepaalde tijdstippen Geest van de overledene moet weg naar dodenrijk vinden en niet op aarde blijven rondspoken Via rituelen ontdoet familie zich van onreinheid wordt weer opgenomen in de gemeenschap Sraddha’s = offerrituelen Complex geheel van rituele handelingen Centraal: offers van water en pinda’s: helpen overledene op zoektocht naar dodenrijk

69. 69 6 Het crematieritueel bij de hindoes Meestal priester aanwezig, die voorleest uit specifieke teksten in Sanskriet Voorbereiding en grote verantwoordelijkheid voor familie Rituele maaltijd voor dode: meer dan 15 gerechten Maaltijd gedeeld met alle aanwezigen Offerrituelen: tiende en dertiende dag, daarna afleggen strikte rouw Na zes en tien maanden: sraddha opdat gestorvene veilig in dodenrijk aankomt Na twaalf maanden rouwtijd afgesloten Jaarlijkse herdenking van de sterfdag Familiebijeenkomst Vegetarische maaltijd en deel buiten gezet als offer aan gestorvenen

70. 70 7 Sikhs nemen afscheid van hun doden 7.1 Inleiding 7.2 De laatste levensuren 7.3 Het dodenritueel 7.4 De voorbereidingen voor de crematie 7.5 De crematie 7.6 Lezing uit de Goeroe Granth Sahib

71. 71 7 Sikhs nemen afscheid van hun doden 7.1 Inleiding Dood vanzelfsprekend en natuurlijk, maakt deel uit van cirkel van het leven Dode lichaam is omhulsel van de ziel, bij dood legt ziel huid af en gaat op zoek naar nieuw lichaam Ziel kan ontelbaar keren herboren worden Uiteindelijk vereniging van de ziel met God, als gestorvene goed leven heeft geleid Relatief weinig zorg voor dode lichaam

72. 72 7 Sikhs nemen afscheid van hun doden Overlijden van oudere persoon: uitgelaten stemming en nabestaanden feliciteren ipv condoleren Ziel stap dichter bij vereniging met God Rouwstoet gevolgd door muziekband en na crematie feest met cadeaus voor de kleinkinderen Zichtbare tekenen van rouw worden niet aangemoedigd Overlijden van jongere persoon: verdriet op voorgrond

73. 73 7 Sikhs nemen afscheid van hun doden 7.2 De laatste levensuren Stervende omgeven door familie Om steun te bieden wordt gereciteerd uit de hymne voor de vrede, waarin wordt opgeroepen zich over te geven aan God

74. 74 7 Sikhs nemen afscheid van hun doden 7.3 Het dodenritueel Rituelen grote overeenkomst met hindoe-rituelen Dag na overlijden lichaam gecremeerd, brandstapel aangestoken door oudste zoon Crematie soberder dan bij hindoes Dodenritueel = antam sanskar (laatste rite) Eigenlijke crematie Ceremonie rond lezing van de Goeroe Granth Sahib, is eigenheid van Sikh-ritueel

75. 75 7 Sikhs nemen afscheid van hun doden 7.4 De voorbereidingen voor de crematie Lichaam door familie gewassen Rituele reinheid Gewassen door personen van zelfde geslacht In witte doeken ingewikkeld Sikh behorend tot de khalsa opgebaard met de vijf k’s Lichaam op draagberrie tot aan de crematie-plaats, gedragen door mannelijke verwanten Hoofdrol voor hoofdrouwende, voorkeur voor oudste zoon Vrouwen mogen niet helpen bij het dragen van het lichaam België: lichaam in een kist en vervoerd per auto

76. 76 7 Sikhs nemen afscheid van hun doden 7.5 De crematie In principe crematie, niet uiterst strikt Brandstapel aangestoken door hoofdrouwende België: in crematorium, hoofdrouwende drukt op knop waarmee de kist in de oven verdwijnt Vrouwen mogen aanwezig zijn bij crematie maar geen specifieke functie Gemeenschap reciteert hymnen, drukken gevoelens van onthechting uit Tijdens de verbranding wordt het avondgebed gereciteerd: uitdrukking dat iedereen van God is en naar God terugkeert

77. 77 7 Sikhs nemen afscheid van hun doden India: na drie dagen as verzameld en in stromend water geworpen, moet de dichtstbijzijnde rivier zijn Bij migratie: hoop dat as in een rivier in Punjab wordt uitgestrooid België: veel nabestaanden keren terug met as naar Punjab Verboden gedenktekens op te richten voor de doden uit afschuw voor (afgods)beelden

78. 78 7 Sikhs nemen afscheid van hun doden 7.6 Lezing uit de Goeroe Granth Sahib Na verbranding keren nabestaanden terug naar de gurdwara Goeroe Granth Sahib volledig voorgelezen voor zielenheil van de gestorvene en troost voor de familie Duurt 24 uur Alle volwassen nabestaanden nemen hieraan deel Kan ook verspreid gelezen worden over periode van een week of tien dagen Verwanten verzamelen in huis van overledene Sint-Truiden: keuze voor lezing van vrijdagmiddag tot zondagmorgen, met om de twee uur andere voorganger

79. 79 7 Sikhs nemen afscheid van hun doden Na lezing verzamelt familie in huis van de overledene voor de bhog-ceremonie Hymnen en gebeden Karah prasad = geconsacreerde zoete pudding Als overledene gezinshoofd was volgt extra ritueel: oudste zoon die taak overneemt krijgt van oom aan moederszijde een tulband en wordt ingelicht over zijn taken en verantwoordelijkheden

80. 80 8 Sterven en dood in het boeddhisme Dood centraal in boeddhisme: opperste bewijs van vergankelijkheid van alle dingen Als thema onderwerp van meditatie: vrij worden van wat mensen bindt Dood als mogelijkheid om te ontsnappen uit kring van wedergeboorten en nirvana te bereiken Dood = vanzelfsprekend en natuurlijk en hoopvol Gevoelens van verdriet en wanhoop vermeden: houden dode vast in aardse bestaan Levenseinde: nabestaanden creëren goede omgeving Gemoedstoestand waarin men sterft heeft gevolgen voor de aard van wedergeboorte

81. 81 8 Sterven en dood in het boeddhisme Leraar kan stervende begeleiden Familie en vrienden focussen in meditatie op mededogen Moment van de dood: geest verlaat lichaam en gaat op zoek naar nieuw lichaam voor wedergeboorte Geen onsterfelijke ziel, principe van an-atman Verschillende visies op betekenis van incarnatie en ziel Vroege boeddhisme: Mens bestaat uit vijf elementen (lichaam, gevoelens, waarneming, wil en bewustzijn) Loskoppeling bij overlijden Karma beïnvloedt nieuwe aaneenschakeling

82. 82 8 Sterven en dood in het boeddhisme Later: bewustzijn als verbinding tussen vorig en komend leven Nadruk op invloed van vorig leven en karma principe zorgt voor goede of slechte wedergeboorte Wedergeboorte in menselijke vorm zeldzaam Zes bestaansvormen: goden, halfgoden, mensen, dieren, geesten en hellewezens Enkel als mens mogelijk om aan kring van wedergeboorten te ontsnappen Tibetaanse traditie: nadruk op zoektocht van de geest naar nieuw lichaam (bardo) Geest als lichaamloos bewustzijn op reis en komt in trance waarin enkel duisternis wordt ervaren

83. 83 8 Sterven en dood in het boeddhisme Persoon beseft niet dat dood is Helder licht en als gestorvene dit erkent als dharma-licht van boeddha en toelaat = bereiken van nirvana Meesten schrikken van licht en keren zich af = karma Licht neemt af en gestorvene wordt zich bewust van zijn dood = overgang naar de chonyid bardo Verschillende verschijningen: zeven dagen vredelievende goden, zeven dagen angstaanjagende goden = illusies van goed of slecht karma Bardo sidpa: bewustzijn beoordeeld volgens karma-principe en beslissing over reïncarnatie Nirvana kan bereikt worden als inzicht dat alles slechts denkbeeldig Meesten slagen daar niet in en uiterst 49 dagen na de dood is wedergeboorte voltooid

84. 84 8 Sterven en dood in het boeddhisme Bij sterfbed voorlezen uit Bardo Thodol (De Grote Bevrijding door Horen in de Overgangsfase van de Dood) Wedervaren van geest in tussenstadium tussen overlijden en wedergeboorte Westen eigen invulling via interpretatie van Jung Centraal = de tocht van de geest , lijk slechts omhulsel Eerste dagen na de dood is ziel nog aanwezig dus lichaam niet bruusk aanraken Nadruk op meditatie voor gunstige wedergeboorte Bijgestaan door monniken die gebeden en mantra’s kiezen en uitspreken

85. 85 8 Sterven en dood in het boeddhisme Dag van de uitvaart: Lichaam in processie naar brandstapel Crematie verkozen maar niet verplicht Korte ceremonie bij brandstapel en gebeden gereciteerd Offeren van water belangrijk Oudste zoon steekt brandstapel aan Na crematie gemeenschappelijke maaltijd Speciale rituelen na overlijden: na zeven dagen, drie maand en jaar Doel = verdiensten verzamelen en overbrengen naar gestorvene Verdiensten worden ritueel overgedragen op alle levende wezens en overledene in bijzonder Geen specifieke herdenkingsdag voor de doden

86. 86

87. 87 Omgaan met sterven en dood in de wereldgodsdiensten Prof. dr. Bert Broeckaert, K.U.Leuven Bert.Broeckaert@theo.kuleuven.be