Omgaan met sterven en dood in de wereldgodsdiensten

1. Omgaan met sterven en dood in de wereldgodsdiensten Prof. dr. Bert Broeckaert, K.U.Leuven Bert.Broeckaert@theo.kuleuven.be

2. Uitvaart Joodse afscheidsrituelen De katholieke uitvaart De uitvaart in de protestantse kerken De uitvaart in de orthodoxe kerken Overlijden en begrafenis in de islam Het crematieritueel bij de hindoes Sikhs nemen afscheid van hun doden Sterven en dood in het boeddhisme

3. 1 Joodse afscheidsrituelen 1.1 Inleiding 1.2 De stervende 1.3 Na het overlijden 1.4 De rituele reiniging 1.5 De voorschriften voor de begrafenis 1.6 Het rouwteken 1.7 De uitvaartplechtigheid 1.8 Teraardebestelling 1.9 Crematie? 1.10 De rouwweek 1.11 De rouwtijd 1.12 De jaartijd 1.13 Doden herdenken

4. 1 Joodse afscheidsrituelen 1.1 Inleiding • Strikt onderscheid leven en dood: zolang persoon ademt moet behandeld worden als levende • Verboden om op voorhand regelingen te treffen voor de begrafenis • doodstrijd = gevecht tussen de stervende en de doodsengel • via gebeden probeert men de doodsengel er van te weerhouden de ziel mee te nemen • Aan levenseinde wordt persoon ontheven van de religieuze plichten: geen sjabbat vieren, niet houden aan de 613 geboden • stervende moet zich focussen op beterschap • Persoon wordt niet op de hoogte gesteld van de medische toestand • Ziekenbezoek is religieuze plicht

5. 1 Joodse afscheidsrituelen 1.2 De stervende • Pas spreken over stervende wanneer duidelijk is dat persoon gaat overlijden (binnen drie dagen) • Persoon behoudt al zijn rechten (scheiding, testament opstellen of wijzigen) • Stervende wordt niet alleen gelaten en wordt voorbereid op het sterven • Zonden belijden • Aanwezigen reciteren psalmen en gebeden • Wanneer persoon gestorven is wordt geloofsbelijdenis opgezegd: bedoeling dat op stervensmoment de herinnering aan de eenheid van JHWH aanwezig is

6. 1 Joodse afscheidsrituelen • Na de dood: • Voortbestaan van unieke ziel • Mens moet na zijn dood verantwoording afleggen voor zijn daden • Geloof in de komst van de Messias met heropstanding van de doden

7. 1 Joodse afscheidsrituelen 1.3 Na het overlijden • Oneen = rouwenden, alle familieleden van de eerste graad • Vasten, onthouden van vlees en wijn • Vrijgesteld van religieuze geboden • Overledene: ogen en mond worden gesloten, lichaam wordt op grond gelegd en bedekt met een doek • Diep respect voor dode: kan zelf niet meer kiezen aan wie hij zich toont of door wie hij zich laat aanraken • Lichaam van de dode is slechts omhulsel en dus niet gelijk aan de persoon • Kaars: ter herinnering van de ziel van de dode, brengt ziel symbolisch aanwezig • soms: spiegels afdekken en stilstaand water wegdoen uit huis, vormen van bijgeloof • Tot begrafenis: waken bij de dode

8. 1 Joodse afscheidsrituelen 1.4 De rituele reiniging • Rituele reiniging: lichaam puur en zuiver aan JHWH teruggeven zoals het gekregen werd • Speciale ruimte: metaheer-huis • Reiniging • Lichaam wordt ontkleed • Nagels knippen • Zorgvuldig gewassen • Reiniging of tahara: hoeveelheid water wordt ceremonieel over lichaam gegoten • Lichaam blijft bedekt met wit laken

9. 1 Joodse afscheidsrituelen • Tachriechien (doodsgewaad): lang hemd, broek, omslagdoek, muts, sokken • Wordt met strikjes rond het lichaam dichtgeknoopt • Mannen in gebedsmantel, de talliet, waarvan een van de franjes is afgehaald om aan te geven dat de mantel zijn functie heeft verloren • Verwanten niet aanwezig bij reiniging, kunnen op einde sokken aantrekken, zeer emotioneel afscheid • Lichaam in eenvoudige kist • Geen sieraden of bijgiften • Geen rijkelijke stoffen of bijzondere houtsoort voor de kist • Soms aarde uit Israël mee in de kist = symbolisch rusten in het beloofde land

10. 1 Joodse afscheidsrituelen 1.5 De voorschriften voor de begrafenis • Strikte regels: volgens tora of de Sefer Chajiem Lanafesj (het levensboek van de ziel), liberale joden eigen regels in Beartsot Hachajiem (in het land der levenden) • Lichaam is hoogste graad van onreinheid • Zo snel mogelijk begraven • België: wettelijk minstens 24 uur tussen overlijden en begraven • Geen doodsbrief, wel aankondiging in de krant of in de synagoge • Alle leden van de gemeenschap gaan naar de begrafenis

11. 1 Joodse afscheidsrituelen 1.6 Het rouwteken • Keria = rituele inscheuring van de kleren bij orthodoxe joden • Voor een ouder aan de linkerkant (boven het hart), voor een partner, kind, broer of zus aan de rechterkant • Vrouwen in aparte ruimte • Scheur soms weer dichtgenaaid om terug in openbaar te kunnen komen • Overblijfsel van geweeklaag in oosterse culturen waarbij kleren van het lichaam werden gescheurd • Uitweg voor gevoelens van wanhoop en verdriet

12. 1 Joodse afscheidsrituelen 1.7 De uitvaartplechtigheid • Plechtigheid in twee delen • Deel een in uitvaartcentrum • Gebedsdienst met bijbelteksten en psalmteksten • Bij orthodoxen alleen de mannen aanwezig, vrouwen zouden met hun geweeklaag de rust van de dode verstoren • Kist wordt naar begraafplaats gedragen (nu ook met auto) • Lijkstoet zonder pracht en praal • Deel twee op begraafplaats • Sobere rouwdienst met gebeden en rouwrede waarin de overledene wordt geprezen en uiting van verdriet • Gebed voor de zielenrust van de overledene • Zes mannen brengen kist naar het graf • Begrafenis van rabbijn in synagoge met specifieke gebruiken

13. 1 Joodse afscheidsrituelen 1.8 Teraardebestelling • Graf gedolven op dag van de begrafenis • Naaste verwanten laten kist in de kuil zakken • De aanwezigen vullen het graf met aarde door elke drie scheppen aarde op de kist te gooien • Gezamenlijk uitspreken van het kaddiesj-gebed: loflied op koningschap van JHWH • Teken dat men verder kijkt dan tijdelijk verdriet, vertrouwen dat weer beter wordt

14. 1 Joodse afscheidsrituelen • Orthodoxen: oudste zoon neemt voorgangersrol bij kaddiesj-gebed • Toont dat ouders fier mogen zijn over opvoeding • Bij liberale joden: kan ook dochter zijn • Weinig joden begraven in België • Owv verbod op eeuwigdurende concessie • Eeuwige bewaring van het lichaam noodzakelijk owv geloof in de lichamelijke wederopstanding • Joodse begraafplaats in Nederland • Op joodse begraafplaats mogen enkel joden begraven worden

15. 1 Joodse afscheidsrituelen 1.9 Crematie? • Verboden volgens joodse wet • Door crematie verspeelt men de kans op een lichamelijke verrijzenis • Crematie als ontkenning van het sterfelijke van de mens: zo een snel proces dat lijkt of de dood niet ernstig wordt genomen • Nabestaanden mogen wil van overledene niet volgen als die wil gecremeerd worden

16. 1 Joodse afscheidsrituelen 1.10 De rouwweek • Pas na de begrafenis aandacht voor de rouwenden = aweliem • Na de schok van het overlijden en de begrafenis kan verwerkingsproces beginnen • Focus op respect voor de levenden • Overgang wordt gemaakt op de begraafplaats • Aanwezigen in twee rijen en woorden van troost voor de rouwenden • Na begrafenis: rouwweek van zeven dagen • Rouwenden blijven in rouwhuis (huis van de overleden persoon) • Zonder schoeisel en zitten op rouwstoeltjes laag bij de grond

17. 1 Joodse afscheidsrituelen • Voorschriften voor de rouwenden: niet werken, geen huishouden doen, zich niet wassen, geen geslachtsgemeenschap hebben, geen radio en tv, … • De gemeenschap neemt de dagelijkse taken op zich • Familie en vrienden komen naar het rouwhuis om te delen in het verdriet, vanuit religieuze plicht • Rouwenden kiezen zelf of ze praten met de bezoekers of niet • Elke ochtend en avond: kaddiesj gebed met tien mannen • Eerste avond van de rouwweek bieden de bezoekers een eenvoudige maaltijd aan de rouwenden = maaltijd van herstel als uitdrukking van solidariteit van de gemeenschap en helpt rouwenden om leven opnieuw op te nemen • Tijdens de rouwweek wordt geld ingezameld voor goede doel via collectebussen in het rouwhuis

18. 1 Joodse afscheidsrituelen 1.11 De rouwtijd • Na rouwweek • Duur afhankelijk van de verwantschap met de overledene • Vader of moeder: rouwperiode van een jaar • Andere verwanten: dertig dagen • Dagelijks leven komt terug op gang • Terug wassen, schone kleren aantrekken en schoeisel dragen, huishouden en terug aan het werk • Geen feesten of plezier en dagelijks wordt kaddiesj opgezegd

19. 1 Joodse afscheidsrituelen • Uiterlijke tekenen van rouw blijven aanwezig: haar wordt niet geknipt en baard blijft staan • Herinneringslichtje blijft aangestoken als verwijzing naar de ziel van de overledene • Sjabbat-dienst wordt opnieuw bijgewoond • Alleen praktiserende joden houden zich nog aan de rouwvoorschriften en de dragende kracht van de gemeenschap brokkelt af

20. 1 Joodse afscheidsrituelen 1.12 De jaartijd • Jaarlijkse herdenking van de sterfdag • Het eerste jaar vindt de steenzetting plaats • Ceremonie met verzen uit psalm 19 waarvan de beginletters de naam van de overledene vormen • Grafsteen: alleen de naam en de datum van de geboorte en overlijden worden vermeld • Hebreeuwse letterwoord TNTsBH = Moge de ziel van de overledene gebundeld worden in de bundel van het eeuwige leven • Grote soberheid: drukt gelijkheid tussen joden uit

21. 1 Joodse afscheidsrituelen • Jaarlijks bezoek aan het graf: • Schenking aan goed doel • herinneringslicht wordt aangestoken • Praktiserende joden vasten op die dag • Tien mannen (of vrouwen bij liberale joden) spreken de kaddiesj uit bij het graf • Als geen nabestaanden meer: gemeenschap neemt herdenking op zich

22. 1 Joodse afscheidsrituelen 1.13 Doden herdenken • Frequent bezoek aan begraafplaats wordt afgeraden • Vermijden dat nabestaanden te veel in verdriet blijven steken • Vier momenten van herdenking van de doden: • Jaartijd • Vlak voor het nieuwe jaar in de maand elloel • Op de nationale rouwdag die de vernietiging van de tempel herdenkt • Op de vooravond van Jom Kippoer, de grote verzoendag • Geen bloemen of planten op het graf, de wortels zouden de dode verstoren in zijn eeuwige rust • Kiezelsteen wordt op graf gelegd als teken dat men aan de dode heeft gedacht

23. 4 De uitvaart in orthodoxe kerken 4.1 Inleiding 4.2 De begrafenisdienst 4.3 De doden herdenken

24. 4 De uitvaart in orthodoxe kerken 4.1 Inleiding • Diverse diensten die de dood begeleiden • Eigenlijke uitvaartplechtigheid in de kerk, temidden van de gemeenschap • Lijkkist wordt begeleid naar de begraafplaats waar enkele gebeden worden uitgesproken • Zelden crematie bij orthodoxe christenen

25. 4 De uitvaart in orthodoxe kerken • Panichidia (=nachtwake): ingekorte begrafenisdienst niet in de kerk, maar wel met priester • Vanaf overlijden meerdere panichidia’s • Gebeden en gezangen bij het doodsbed • Ook na de begrafenis worden deze op geregelde tijdstippen gehouden • Vlak voor de begrafenis: litija bij de kist • Ritueel waarin verdriet overheerst: focus op pijn van het afscheid • Dramatische liederen • Is ook het laatste deel van de begrafenisdienst

26. 4 De uitvaart in orthodoxe kerken 4.2 De begrafenisdienst • Dienst rond de kist • Open kist en speciaal doodskleed • Familieleden rond de kist met een brandende kaars • Lezen van psalmen, grote en kleine litanie, bewieroken van overledene en aanwezigen, klaagzangen, schriftlezingen • Kist wordt gesloten, aanwezigen geven laatste kus aan de overledene en smartelijke liederen worden gezongen • Overledene krijgt kruisje in de hand, een blad met afbeeldingen van heiligen op voorhoofd en een tekst waarin staat dat de zonden zijn vergeven

27. 4 De uitvaart in orthodoxe kerken • Rouwstoet naar begraafplaats • Rouwkransen op lange stokken meegedragen • Op kerkhof herhaling van litija (laatste deel uit begrafenis) • Kist wordt bewierookt door priester • Iedereen gooit schep aarde op de kist • Familie verzamelt voor maaltijd

28. 4 De uitvaart in orthodoxe kerken 4.3 De doden herdenken • Doden worden veelvuldig herdacht • Derde dag, negende dag en veertigste dag na overlijden: panichidia in de kerk • Thuis speciale taart gegeten, gemaakt uit noten, graan en suiker • Op negende dag staat thema van boetedoening centraal • Op veertigste dag thema van het laatste oordeel • Tweede dinsdag na Pasen bezoek aan de graven om overledenen een zalig Pasen te wensen • Kaarsen worden aangestoken op de graven • Eieren worden achtergelaten

29. 5 Overlijden en begrafenis in de islam 5.1 Inleiding 5.2 De islamitische visie op de dood 5.3 Het dode lichaam 5.4 Omzwachtelen van het lichaam 5.5 Gebeden voor de overledene (‘salaat al djanaazah’) 5.6 Begrafenisplechtigheid 5.7 Rouwperiode

30. 5 Overlijden en begrafenis in de islam 5.1 Inleiding • Plicht van de moslimgemeenschap om zieken en stervenden te bezoeken • Religieuze invulling van ziekte: mogelijkheid om standvastigheid in het geloof te bewijzen • Stervende = mutadha • Wordt op rechterzijde gelegd met gezicht richting Mekka • Stervensmoment • Volgens traditie zal stervende een onlesbare dorst ervaren

31. 5 Overlijden en begrafenis in de islam • Moment waarop de duivel aan voeteneinde verschijnt en tracht in ruil voor water de persoon tot ongeloof te brengen • Familieleden staan stervende bij door reciteren van de geloofsbelijdenis • Stervende wordt regelmatig water aangeboden onder het reciteren van de geloofsbelijdenis • In laatste levensuren aflossen van de schulden • Materiële: via testament of mondelinge bekendmaking tov gemeenschap • Geestelijke: niet vervuld hebben van de bedevaart naar Mekka of de religieuze armenbelasting, kan vervuld worden via schenking aan de armen

32. 5 Overlijden en begrafenis in de islam 5.2 De islamitische visie op de dood • De dood = moment waarop de ziel van de mens het lichaam verlaat • Engel van de dood (Izra’iel) neemt de ziel van de overledene mee • Ziel blijft bewust van wat met het lichaam gebeurt en kan toekijken op begrafenis • Ziel in tussentoestand (barzakh) in de buurt van Allah en heeft geen besef meer van de tijd • De engel Djibriel (Gabriel) begeleidt de ziel door de zeven lagen van de hemelse sferen • Doel van de reis is godsaanschouwing

33. 5 Overlijden en begrafenis in de islam • Na de godsaanschouwing onderwerpen engelen Munkar en Nakir de ziel aan het klein verhoor • Vier vragen: wie is je God? Wie is je profeet? Welke religie hang je aan? Welke is je qibla? • Juiste antwoorden: op een verzekerde plaats wachten op de opstanding • Foute antwoorden: ziel moet in het graf blijven (graf = tussenfase tussen leven en dood) • Tussenfase is geen beoordeling van de ziel (zoals in christendom) maar in afwachting van de dag van de opstanding

34. 5 Overlijden en begrafenis in de islam • Wederopstanding op het einde der tijden • aangekondigd door bazuingeschal door de engel Serafiel • Grote kosmische rampen • Ondergang van de aarde, gepaard met verschijnen van boodschapper die zal heersen over de aarde gedurende veertig dagen • Beoordeling van het leven van de mens obv gelovigheid en godsvrucht • Troon van God door acht troonengelen opgesteld op de vlakte waar alle opgestane zielen wachten

35. 5 Overlijden en begrafenis in de islam • Boeken waarin de beschermengelen de dagelijkse handelingen van de mensen hebben opgeschreven en weegschaal weegt de bladzijden met goede daden en die met slechte daden • Ultieme beproeving is oversteken van de sirat, brug die gespannen is over de diepten van de hel en is zo scherp als een zwaard en haarfijn • wie in paradijs terechtkomt ziet de goddelijke beloften vervuld

36. 5 Overlijden en begrafenis in de islam 5.3 Het dode lichaam • Na overlijden worden de ogen gesloten, voeten samengebonden en doek over lichaam • Rituele wassing van het lichaam • Rituele reiniging om rein voor Allah te verschijnen • Verplichting volgens islamitische wet • Drie tot vijf personen doen de wassing, zelf in staat van rituele reinheid via kleine wassing en intentieverklaring van hun religieuze plicht • Wassing door personen van zelfde geslacht als overledene, tenzij in tijden van nood of tenzij echtgenoot van een overleden vrouw

37. 5 Overlijden en begrafenis in de islam • Onzuiverheden weggeveegd, ingewanden leeggemaakt, wassen van voorkant naar achterkant en van hoofd naar voeten, eerste wassing rechterzijde en tweede wassing linkerzijde, eerste wassingen met water en zeep, daarna met olie, telkens oneven aantal wassingen, haar wordt gekamd en gewassen, nagels geknipt, lichaam wordt afgedroogd en geparfumeerd • Voorhoofd, neus, handen, knieën en voeten extra geparfumeerd: raken de grond tijdens het gebed • Bij overleden man: doek van navel tot knieën • overleden vrouw: doek van de schouders tot aan de voeten

38. 5 Overlijden en begrafenis in de islam 5.4 Omzwachtelen van het lichaam • Stof moet volledig lichaam bedekken • Witte stof, katoen, geparfumeerd = symbool van gelijkheid van alle gelovigen voor God • Mannelijk lichaam omzwachteld in drie lagen: • Eerste laag tussen nek en voeten • Tweede laag met nek en voeten erbij • Derde laag het hele lichaam zodat boven hoofd en onder voeten kan bijeen gebonden worden

39. 5 Overlijden en begrafenis in de islam • Vrouwelijk lichaam in vijf lagen: • Eerste laag: soort hemd • Tweede laag: sluier over hoofd en gezicht afgedekt • Derde laag: stuk stof dat hoofd tot voeten bedekt • Vierde laag: stof op borsthoogte rond lichaam gewikkeld • Vijfde laag: volledige lichaam

40. 5 Overlijden en begrafenis in de islam 5.5 Gebeden voor de overledene • Gebed voor overledene rechtstaand en buiten de moskee • Beide handen voor borst gevouwen en dodengebed door reciteren van eerste hoofdstuk uit koran (soera Al-Fatihah) • Tweede takbir, begroeting van de profeet en derde takbir en een gebed voor de overledene, afgesloten door vierde takbir • Imam staat bij man ter hoogte van zijn hoofd, bij vrouw ter hoogte van het midden van haar lichaam • Lichaam met gezicht naar Mekka • Vrouwen nemen niet deel omdat te emotioneel

41. 5 Overlijden en begrafenis in de islam 5.6 Begrafenisplechtigheid • Begrafenis zo snel mogelijk na overlijden en liefst voor zonsopgang van de volgende dag • Processie met kist naar begraafplaats: • Kist volledig omringd door mensen • Dragers moeten stevig doorwandelen omdat rechtvaardige dan sneller de hemelse sferen bereikt • Tijdens processie mag men stem niet verheffen, geen fakkels dragen, niet gaan zitten voor de kist op de grond wordt gezet en vrouwen mogen niet deelnemen

42. 5 Overlijden en begrafenis in de islam • Grafkuilen: • Shaqq: diepe kuil met smallere uitholling in de bodem waar lichaam wordt ingelegd • Lahd: nis in de wand van de grafkuil aan de kant van Mekka • Graf afgedekt met steen • Voorkeur voor Lahd-graf maar geologisch niet altijd mogelijk • Lichaam met voeten eerst en met gezich naar Mekka • Doeken die hoofd bedekken worden weggenomen zodat linkerkant van gezicht in aanraking met de grond • Hand aarde wordt op steen geworpen die graf afsluit en graf wordt opgevuld met aarde • Geen teksten

43. 5 Overlijden en begrafenis in de islam • Na de begrafenis • Bidden voor vergeving van de overledene, op moment kleine verhoor • Graf boven grond zichtbaar met hoogte van een hand, soms stuk steen of hout op graf • Verboden om graf terug te openen en lichaam terug op te graven • Probleem in België concessie maar voor 50 jaar en niet evident om in de richting van Mekka begraven te worden • Meeste moslims in België gerepatrïeerd naar land van geboorte • Moslimbegraafplaatsen in België: Antwerpen, Beringen, Luik, Brugge, Genk, Kortrijk, Leuven, Oostende en Turnhout

44. 5 Overlijden en begrafenis in de islam 5.7 Rouwperiode • Condoleren op begraafplaats of zo snel mogelijk na begrafenis • Rouwperiode: vier maanden en tien dagen voor achtergebleven partner en voor andere familieleden drie dagen • Tijdens rouwperiode • Geen opvallende kledij, geen parfum en juwelen • Familie en vrienden koken voor de rouwenden • Geen dodenherdenking via foto of kaarsen want maar een God mag aanbeden worden • Herdenking via smeekbeden of volledig reciteren van de koran in naam van de overledene (Turks gebruik) • Geen specifieke feestdagen ter herdenking van overledenen

45. 6 Het crematieritueel bij de hindoes 6.1 Inleiding 6.2 Wanneer het levenseinde nadert 6.3 Rituelen rond het levenseinde 6.4 De overlijdensrituelen 6.5 Rouwvoorschriften 6.6 Rouwbezoek 6.7 Rouwdiensten thuis 6.8 Gecremeerd, niet begraven 6.9 De offeraar 6.10 Naar het crematorium 6.11 De crematie 6.12 De uitstrooiing van de as 6.13 Rouwtijd en rouwrituelen

46. 6 Het crematieritueel bij de hindoes 6.1 Inleiding • Eén samskara (levensritueel) aaan levenseinde van hindoes • Met grote zorg uitgevoerd • Leven na de dood belangrijker dan het aardse leven • Onsterfelijke ziel keert in eindeloze kring van wedergeboorten telkens opnieuw terug in ander sterfelijk lichaam • Ultieme doel = kring doorbreken en één worden met Brahman, de wereldziel • Dood als bevrijding uit het aardse leven dat bepaald wordt door allerlei wetten, zoals de karma

47. 6 Het crematieritueel bij de hindoes • Sommige strekkingen: rituelen helpen de ziel om nieuw lichaam te vinden, in andere strekkingen kan niks gedaan worden om de ziel te helpen • Verschillende visies over verlossing • Opgaan als een golf in de oceaan van de allesomvattende ziel • Ziel opgenomen in aanschijn van het goddelijke • Moksha als verblijf in de hemel • Verschillende tegenstrijdige voorstellingen van wedergeboorte en leven na de dood • Praktijk: combinatie van verschillende praktijken

48. 6 Het crematieritueel bij de hindoes 6.2 Wanneer het levenseinde nadert • Familie en vrienden worden uitgenodigd voor laatste ontmoeting • Geschenken worden uitgedeeld aan behoeftigen en brahmanen • Geluk afsmeken voor wat komt na de dood • Traditioneel schenking van een koe • Laatste uren van de hindoe worden verzacht door • Stervende water uit de Ganges te laten drinken, vermengd met bladeren van de tulsi-plant • Voorlezen uit de veda’s (epische teksten) • Reciteren van mantra’s of zingen van hymnen voor goede wedergeboorte • Soms hymnen in het oor van stervende fluisteren

49. 6 Het crematieritueel bij de hindoes 6.3 Rituelen rond het levenseinde • Dood is grootste onreinheid • Ook familie van de dode is onrein • Verboden om rouwenden aan te raken • Duur van onreinheid bepaald door kaste, verwantschapsgraad, leeftijd en geslacht van de dode • Tussen twaalf dagen en een jaar • Zorg voor de doden door personen uit laagste kaste, kastelozen • Samskara van de antyesti is overgangsritueel en dus het crematieritueel • Ook rituelen met dode lichaam alvorens crematie = overlijdensrituelen, vooral cultureel bepaald • Na crematie rituelen van offers voor de dode = offerrituelen

50. 6 Het crematieritueel bij de hindoes 6.4 De overlijdensrituelen • Na overlijden • Lichaam wordt gewassen • Gezicht gericht naar het zuiden op speciale bank gelegen • In huis van gestorvene • België en Nederland bijna altijd in uitvaartcentrum • Vrouwelijke familieleden wassen vrouwen, mannen wassen mannen • Geen rituele voorschriften voor de wassing • Lichaam aangekleed door de familie • Witte katoenen doeken of traditionele klederdracht van witte lendendoek en lang wit hemd, vrouwen in wtite sari