YENİ PİYASA MODELİNDE YAN HİZMET ANLAŞMALARI (ZORUNLU ve TİCARİ YHA)

1. TEİAŞYÜK TEVZİ DAİRE BAŞKANLIĞIELEKTRİK KALİTE HİZMETLERİMÜDÜRLÜĞÜMehmet ALKANElektrik Kalite Hizmetleri Müdürümehmet.alkan@teias.gov.tr TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

2. YENİ PİYASA MODELİNDE YAN HİZMET ANLAŞMALARI (ZORUNLU ve TİCARİ YHA) TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

3. Rekabetçi bir piyasaya geçişi teşvik ederken karmaşıklık (kompleksite) nasıl yönetilebilir? İletim Sistemi İşletmecileri için Altın Kural: Piyasa oyuncuları için basit çözümler sunmak ETSO= Avrupa İletim Sistemi İşletmecileri • Piyasa ortamında Sistem İşletmecisi’nin çalışma prensipleri • Planlama • Kısıt yönetimi • Gerçek zamanlı dengeleme piyasası • Kalite/Yan hizmetleri • İthalat / İhracat • Şebeke – teknik konular

4. anlaşılabilir • çalışabilir/makul • maliyet-etkin • güvenilir • esnek amaç özellikdengeleme öncesiprogramlamagerçek zaman katılımcılar tarafından Sistem İşletmecisi Sistem İşletmecisi ve katılımcılar tarafından tarafından Katılımcı İşlemleri Dengeleme Piyasası İşlemleri Yan Hizmetler İşlemleri Uzlaştırma İşlemleri Piyasa İşlemleri Düzenleyici İşlemler Tüketimin > %95 için fiyat referansını belirle Fiyat referansına göre programla Tüketimin <%5 için Dengesizlikler için fiyat belirle R O L L E R TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

5. 4628 - EPŞY’deYAN HİZMETLER NEDİR? • Yan hizmetler: Yan hizmetler anlaşması hükümleri uyarınca iletim sistemine veya dağıtım sistemine bağlı tüm tüzel kişilerce sağlanacak olan ve şebeke yönetmeliğinde ve/veya dağıtım yönetmeliğinde ayrıntılı olarak tanımlanan hizmetleri, • Yan hizmetler anlaşmaları: İletim sistemine bağlı olan üretim şirketleri, otoprodüktörler, otoprodüktör grupları, dağıtım şirketleri veya tüketiciler tarafından Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketine, şebeke yönetmeliği uyarınca sağlanacak ve ilgili hizmetin sağlanmasının maliyetinin tamamını karşılayacak yan hizmet bedellerini, koşullarını ve hükümlerini belirleyen anlaşmaları, TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

6. NEDEN YAN HİZMETLEREİHTİYACIMIZ VAR ? (1) • DUY’liği hükümlerinin uygulamaya konması ile birlikte, kamu santrallarının üretim planları, MYTM tarafından merkezi olarak değil, ikili anlaşmalar ve diğer teknik ve ticari parametreler dikkate alınarak, santrallar tarafından geliştirilecektir. • Bu çerçevede, MYTM’nin herhangi bir santrala talimat verebilmesi için santrallar tarafından sunulan yük alma / yük atma tekliflerini kabul etmesi gerekmektedir. TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

7. NEDEN YAN HİZMETLEREİHTİYACIMIZ VAR ? (2) • Öngörülemeyen ani yük değişimlerini dengeleyebilmek adına, yük alma / yük atma tekliflerinin kabul edilmesi yeterli olmayacak, gerekli özelliklere sahip santralların primer ve sekonder frekans kontrolü ve işletme yedeği hizmetlerin zorunlu ve ticari yan hizmet anlaşmaları kapsamında sağlaması gerekecektir. • Söz konusu yan hizmetlerin sağlanmaması halinde, sadece yük alma / yük atma tekliflerinin kabulü ile sistem güvenilirliğini ve stabilitesini istenen seviyede tutmak mümkün olmayacaktır. TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

8. Fiyat MWh Rezervler YAN HİZMETLER DENGELEME PİYASASI İLİŞKİSİ Yan Hizmetler (sistem işletim önceliklerinin etkin olduğu alan) Dengeleme Piyasası (YAL/YAT optimizasyonunun etkin olduğu alan) Tersiyer Kontrol Tersiyer Kontrol (-İşletme Yedekleri) (Kapasite Kiralama) YAL/YAT Optimizasyonu Sekonder Kontrol Sekonder Frekans Kontrolü (AGC) Primer Kontrol Primer frekansın devrede olduğu fakat primer kontrolün sekonder kontrol ile yer değiştirdiği alan Primer Frekans Kontrolü 30 sn. 15 dak. TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

9. YAN HİZMETLER NELERDİR (1)? • EPŞY- md.57 , • (Yan Hizmetler) Zorunlu Md. 125- Ticari Md. 126 Yük-Frekans Kontrolü, Değişen sistem frekansıile birlikte,santral governör karakteristiğine bağlı olarak, santral üretimininoto.ayarlanmasıdır. (md.57-125) • UYDM tarafından gönderilen Sinyal ile“otomatik üretim kontrolü” AGC, (md.57-126) • - Beklenilmeyen ani yük yada üretim değişimi durumunda kısa sürede (2-15 dk.) devreye girebilecek emre amade kapasitedir. (md.57-126) • - Talep Kontrolu, tüketicilerden yük attırarak kontroldür. • (md.57-126) • İşletme Amaçlı ÜretimYedekleri a) İşletme Yedeği: - Primer Kontrol Yedeği - Sekonder Kontrol Yedeği - Tersiyer Kontrol Yedeği - Talep Kontrolu TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

10. YAN HİZMETLER NELERDİR (2)? - Senkronize olmadan bekleyen yedekler. (EPŞY- md.57-126) - Raektif Güç Kontrolü, ZORUNLU (md.125) - Enterkonnekte sistemin tamamen yada önemli bir bölümünün çökmesi durumunda, santralin dışardan bir elektrik kaynağı olmadan kendi kendini kalkındırabilmesi. (md. 83- 126) - Diğer Enterkonnekte sistemlerden acil durum desteği alınması (UCTE) b) Bekleme Yedekleri AYRICA: • Gerilim Kontrolu • Oturan Sistem Toparlaması • Enterkoneksiyonlar Arası Yardımlaşma TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

11. ZYHA KİMLER İLE YAPILACAK? • EPŞY-137 md, (a) göre, • “50 MW ve üzerinde ünite gücüne veya toplam 100 MW ve üzerinde kurulu güce sahip üretim tesisleri zorunlu yan hizmetler kapsamında primer frekans kontrolüne katılmakla yükümlüdürler.” • Ayrıca, bu kapasitelerin altında kurulu güce sahip üretim tesisleri, Primer veya Sekonder frekans kontrolüne TEİAŞ’a teklifi vermeleri ve bu teklifin kabul edilmesi halinde katılabilirler. TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

12. ZYHA NELERİ İÇERECEK? • Zorunlu Yan Hizmetler Anlaşması (ZYHA), üretim faaliyeti gösteren tüzel kişilerin Elektrik Piyasası Şebeke Yönetmeliği ve diğer mevzuat hükümleri de göz önünde bulundurularak; • Primer frekans kontrolü, • Ünitelerin Generatör veya senkron kompansatör olarak çalışması sırasında sisteme verdiği veya çektiği reaktif güç hizmeti, ile ilgili hüküm ve şartları içerecektir. TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

13. ÜRETİCİLER NELER YAPACAKLAR? • EPŞY Md. 125’e göre; • “…Zorunlu Yan Hizmetlere katılmakla yükümlü üretim faaliyeti gösteren tüzel kişiler, • Üretim tesislerinde, zorunlu yan hizmetlerinsağlanması için gerekli sistem ve teçhizatı kurmak, test ederek servise almak ve anlaşma yapmak üzere TEİAŞ'a maliyet esaslı teklif vermek zorundadır. • Zorunlu yan hizmetler için TEİAŞ tarafından hazırlanan standart anlaşmalar kullanılır. Tekliflerde, maliyeti oluşturan unsurlara ilişkin detaylar ve formüller açıkça belirtilir.” TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

14. TEİAŞNELERYAPACAK? • Elektrik Sistemini İşleten TEİAŞ, piyasa şartlarında elektrik enerjisinin arz güvenliği ve kalitesini sürekli sağlayabilmesi için; EPŞY’nin frekans kontrolü ile ilgili maddelerinde yer alan şartları sağlayabilen tüzel kişiler ile Zorunlu ve Ticari Yan Hizmet Anlaşmaları imzalayacaktır. • Zorunluluk içerisinde olup, yeterliliği sağlayamayan tüzel kişiler EPŞY’ye göre, ivedilikle sorumluluklarını yerine getirmekle yükümlüdürler. • ISO 9000 Kalite Yönetim Sistemi belgesine sahip, şartları sağlayabilen üretici firmalara öncelik sağlanacaktır. TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

15. FATURALAMA VE KAPASİTE BEDEL ÖDEME? TEİAŞ’ın, üreticiye ödeyeceği Primer Frekans Kontrolü Rezerv Kapasitesi (Qp) katılım bedelleri; • Zaman (saat) X Rezerv Aktif Güç (Qp , kW) X Kapasite Bedeli (YTL/kWh) • Formülüne göre primer frekans kontrolü katılım talimatının verildiği zaman dilimleri ve anlaşmada belirtilen kapasite bedelleri dikkate alınarak verilen hizmete göre aylık olarak hesaplanacaktır. TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

16. FATURALAMA VE KAPASİTE BEDEL ÖDEME? TEİAŞ’ın, üreticiye ödeyeceği, Sekonder Frekans Kontrolü Rezerv Kapasitesi (Qs) katılım bedelleri, • Zaman (saat) X Rezerv Aktif Güç (Qs , kW) X Kapasite Bedeli (YTL/kWh) • Formülüne göre sekonder frekans kontrolü katılım talimatının verildiği zaman dilimleri ve anlaşmada belirtilen kapasite bedelleri dikkate alınarak verilen hizmete göre aylık olarak hesaplanacaktır. TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

17. FATURALAMA VE KAPASİTE BEDEL ÖDEME? Üreticinin sağladığı kapasitif ve endüktif reaktif güç (MVAr) kapasitesi; Üniteler Genaratör modunda, nominal güçte çalışırken, aşırı ikazlı olarak 0,85, düşük ikazlı olarak 0,95 güç faktörleri arasındaki reaktif kapasite limitleri haricinde, talep edilen ticari reaktif güç kapasite hizmeti için ödeyeceği bedelleri; • Zaman (saat) X Reaktif Güç (MVAr) X Kapasite Bedeli (YTL/MVAh) • Formüllerine göre ticari yan hizmet anlaşmasında belirtilen bedeller dikkate alınarak aylık olarak hesaplanacaktır. TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

18. FATURALAMA VE KAPASİTE BEDEL ÖDEME? • Üniteler Senkron kompansatör (motor), (Cos φ = 0) modunda çalışırken, TEİAŞ tarafından talep edilen reaktif güç hizmeti için ödenecek bedeller; • Ünitelerin ve ilgili yardımcılarının, bu hizmetin sağlanması sırasında tüketecekleri aktif enerji miktarı için ödenecek bedel, sistem dengesizlik fiyatından aylık olarak ödenir. • Sağlanan bu reaktif güç hizmetinin maliyetini karşılamak üzere ilave olarak, Ünitenin bu reaktif güç hizmetini üretirken, tükettiği aktif enerji bedelinin %...... Oranı kadar ödeme yapılır. TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

19. FATURALAMA VE KAPASİTE BEDELLERİ ÖDEME? • TEİAŞ’a Zorunlu Yan Hizmetler Anlaşmalarıyla Primer Frekans Kontrol Rezerv Kapasitesi (Qp) temin eden üreticiye aşağıda belirtilen şekilde bedel ödenecektir; • Üreticiye, bu kapasite miktarı için verdiği maliyet esaslı teklif üzerinden anlaşma sağlanılan bedele göre ödeme yapılacaktır. Ancak Primer Frekans Kontrol Rezerv Kapasitesinin sağlanmadığı süreler için bedel ödenmeyecektir. • Üreticiye, bu kapasite içinden kullanılan yük-frekans kontrolüne bağlı üretim artışları ve/veya azalmaları için DUY Geçici Madde 9’da belirtilen şekilde uygulama yapılacaktır. TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

20. FATURALAMA VE KAPASİTE BEDELLERİ ÖDEME? • DUY Geçici Madde 9’da yer alan, • “Gerekli izleme donanımı tesis edilinceye kadar, dengeleme birimlerinin yük-frekans kontrolü kapsamında yüklerini artırmaları ya da azaltmaları sonucunda elektrik enerjisi üretim miktarlarında gerçekleşen artışlar ve/veya azalmalar, enerji açık ve/veya fazlasının içerisinde olan bir bileşen olarak değerlendirilerek, yük-frekans kontrolüne bağlı üretim artışları ve/veya azalmaları için sistem dengesizlik fiyatı uygulanır • ve bir dengeleme biriminin yük-frekans kontrolü hizmeti sağlamasına bağlı olarak oluşabilecek enerji açık ve/veya fazlasının mali etkilerinin ilgili yan hizmet fiyatının belirlenmesinde dikkate alındığı kabul edilir.” esasları çerçevesinde uygulama yapılacaktır TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

21. ZORUNLU YAN HİZMETLER ANLAŞMASI: 1. Primer Frekens Kontrolü Hizmeti; Üretici, Primer Frekans Kontrol Rezerv Miktarını (Qp), sistem frekansında meydana gelen ±200 mHz’liksapmalar doğrultusunda, otomatik tepki olarak sürekli sağlayacaktır. 2. Reaktif Güç Kontrolü Hizmeti; Üretici, sistemde bölgesel olarak üretilen ve tüketilen reaktif gücün anlık olarak birbirine eşit olmamasından dolayı reaktif güç dengesinde meydana gelen değişiliklerin giderilmesine, otomatik katkı sağlayacaktır. TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

22. P (MW) PGN≥Pset + Q Pset Pset - Q fG fG f0 f0 f f f (Hz) 52,0 47,0 50+f0 50,2 50-f0 50,0 49,8 Sg1 Sg2 Ünite Aktif Çıkış Gücünün Hız Eğimine göre Değişmesi TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

23. PRİMER FREKANS KONTROLÜ ANLAŞMA UYGUNLUK TESTLERİ: • TEİAŞ, Üretici ile santral ünitelerinin PFKP testlerinde yeterliliği belirlenenQp miktarına göreZYH anlaşma’yı yapar. • Üretici, Primer Frekans Kontrol Performans (PFKP) testlerini, EPŞY EK-4 ve EK-2çerçevesinde yaptırır. TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

24. Generatör Reaktif Güç Kontrolü HizmetSınırları TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

25. Frekans Cevabı Kaliteli frekans Rezerv Kaliteli gerilim Reaktif Daha güvenilir enerji sunumu Oturan Sis. Toparlanması Yan Hizmet Sağlayıcıların Rolü Hizmet satın alan Hizmet sunan Yan Hizmetler TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

26. Yan Hizmetler Süreci Bu ihtiyaçları karşılamak için seçenekleri değerlendirme İhtiyaçlar ve anlaşma uyarınca hizmet alımı Yan Hizmetler İhtiyaçları Görüşme Ve Anlaşma Yan Hizmetler Görevi Şebeke İşletmecisi Şebeke İşletmecisi TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

27. Elektrik Piyasası Reformu Piyasa Katılımı Zaman Çizelgesi Bir gün öncesine kadar Bir gün öncesi Gerçek zaman Dengeleme talimatları Fiyat riskine karşı koruma ve Elektrik portföyünün finansal optimizasyonu Gerçek zaman için kendi günlük üretim programının hazırlanması Elektrik portföyünün fiziksel optimizasyonu Üretim Optimizasyonu Uzun Vadeli Yatırım Teşviği ve Arz Güvenliği Sistem Güvenliği TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

28. Emreamade Üretim Kapasitesi • Planlama başlangıç ElektrikKontrol Bölgelerinin (MYTM) Görevleri • Mevcut İletim Kapasitesi • Üretim Birimi Programları • Yeniden Programlanan Üretim/Tüketim Sonucunda Yük Akış Düzeltmeleri Bir Elektrik Kontrol Bölgenin zaman çizelgesi Sistem İşletmecisinin Teknik Gereksinimlerin belirlediği Genel Faaliyet Sıralamasına dayanır. • İthalat/İhracat Programları • Yük Tahmini • Kısıtın Belirlenmesi • Yük Akış Tahmini • Üretim Yedeği Hesaplanması • Senaryo Kurtarma Planlaması (sapmaların düzeltmeleri) • Senaryo Belirleme • İşletim TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

29. PLANLAMA Üretici Üretici N Otoprodüktör Otoprodüktör N Sistem İşletmecisi • Üretim Programları: İkili anlaşmalar ve Gün Öncesi Piyasası satışları • Gerçek zamanlı dengeleme teklifleri • Primeryedekler • Hızlıyedekler Birleştirilmiş Programlar Yük Tahmini 18000 Program Yük tahmini 17000 16000 MWh 15000 14000 13000 TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü 12000 Zaman Time

30. Bir Üretici Tarafından Sistem İşletmecisi’ne Gönderilen Üretim Programı • Emreamade olmayan kapasite • Hızlı yedek • Acil durum yedeği • Primeryedek • Döner yedekler • Üretim Programları TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

31. YAN HİZMETLER TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

32. UCTE Çerçevesinden Yan Hizmetler Frekans nominal değerine getirir Sistem Frekansı Frekanstaki değişimi sınırlar Büyük bir yük kaybı sonrası primer rezervleri boşaltır Primer Kontrol Aktive eder Primer rezervleri boşaltır Sekonder Kontrol Aktive eder Devreye girer Sekonder rezervleri boşaltır Tersiyer Kontrol Devreye girer TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

33. UCTE’de Yük-Frekans Kontrolü TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

34. Tersiyer Kontrol Tersiyer Kontrol (-İşletme Yedekleri) (Kapasite Kiralama) Sekonder Kontrol Sekonder Frekans Kontrolü (AGC) Primer Kontrol Primer frekansın devrede olduğu fakat primer kontrolün sekonder kontrol ile yer değiştirdiği alan Primer Frekans Kontrolü UCTE Çerçevesinden Yan Hizmetler • Hızlı Devreye Alma Yedekleri • Sıcak Yedekler • Ilık Yedekler YAL/YAT Optimizasyonu 30 sn. 15 dak. TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

35. Mehmet Alkan • TEİAŞ Genel Müdürlüğü Yük Tevzi Daire Başkanlığı Elektrik Kalite Hizmetler Müdürü e-mail: mehmet.alkan@teias.gov.tr Tel: 0312-215 39 87 – 222 98 95 Fax:0312-222 69 42 İnönü Bulvarı No:27,Kat 14, 67 No’lu Oda 06100 Bahçelievler-ANKARA TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü

36. TEİAŞYÜK TEVZİ DAİRE BAŞKANLIĞIELEKTRİK KALİTE HİZMETLERİMÜDÜRLÜĞÜDİNLEDİĞİNİZ İÇİNTEŞEKKÜR EDERİZ.04.08.2006 – Hilton - ANKARA TEİAŞ-YTD-EKH Müdürlüğü