Praca z uczniem niewidomym

1. mgr Lidia Gumuła Praca z uczniem niewidomym

2. Tyflopedagogika jest nauką zajmującą się teorią oraz praktyką kształcenia i wychowania dzieci z uszkodzonym wzrokiem.

3. Dzieci, które mają uszkodzony wzrok możemy podzielić na: • dzieci całkowicie niewidome - nie reagują na żadne bodźce wzrokowe • niewidome z resztkami wzroku - zachowały poczucie światła, potrafią one, np. odróżnić dzień i noc, zapalone światło w pomieszczeniu, możliwości te nie przedstawiają praktycznie większej wartości • dzieci słabo widzące

4. Ponad 80 % informacji jest odbieranych właśnie za pośrednictwem wzroku. Pozostałe zmysły natomiast pełnią rolę drugorzędną, np. słuch ma tylko 11 % swego udziału w pozyskiwaniu informacji a inne zmysły w granicach od 1 % do 3,5 %.

5. Wyobrażenia surogatowe

6. Na podstawie informacji docierających poprzez zmysły, a także na podstawie informacji przekazywanych przez osoby widzące niewidomi wytwarzają sobie wyobrażenia o świecie zewnętrznym, o otaczających rzeczach i zachodzących zjawiskach. Wyobrażenia te, często nieadekwatne do rzeczywistości nazywane są zastępczymi, bądź surogatowymi. Niewidomy wie, że trawa jest zielona, niebo w pogodny dzień niebieskie że w czasie burzy pojawiają się błyskawice, jednak nigdy nie widział kolorów, czy błyskawicy, ma o nich tylko wyobrażenie. Trudno nam owe wrażenia weryfikować. Dopiero informacje osób, którym wzrok przywrócono wskazują, że wyobrażenia te często odbiegają od rzeczywistości.

7. Wyobrażenia te można podzielić na dwie kategorie: • wyobrażenia niedostępne dla percepcji ludzi niewidomych i ociemniałych, ujmujące stosunki przestrzenne, jak np.: góra, wieża, osoba dorosła, drzewo. Do ich powstawania przyczyniają się bodźce właściwe (adekwatne), czyli dotykowe. Osoby niewidome potrafią sobie wyobrazić wielkość drzewa dotykając obwodu jego pnia lub posturę człowieka na podstawie kształtu i wielkości jego dłoni. Wyobrażanie surogatowe przestrzenne mogą powstać także w wyniku bodźców niewłaściwych (nieadekwatnych), głównie bodźców słuchowych, np.: ludzie niewidomi potrafią określić wysokość, wiek człowieka na podstawie barwy jego głosu oraz rodzaje pojazdów na podstawie odgłosu pracującego silnika. • wyobrażenia związane z odbiorem wrażeń światła i barwy. Powstają one na tle bodźców niewłaściwych, głównie słuchowych. Niewidomi kojarzą sobie konkretny kolor z barwą dźwięków instrumentów muzycznych, np.: kolor żółty z barwą dźwięku klarnetu.

8. BLINDYZMy

9. U bardzo wielu dzieci niewidomych, zwłaszcza niewidomych od urodzenia, spotyka się pewne specyficzne formy zachowania się, które określane są jako blindyzmy. Zalicza się je do form zachowania stereotypowego, przejawiającego się w powtarzającym się wykonywaniu takich samych, bezcelowych, przygodnych i niepotrzebnych ruchów lub czynności, nazywanymi też stereotypami ruchowymi np. wymachiwanie ręką, uciskanie gałek ocznych, kręcenie się w kółko, ruchy mimiczne twarzy, objawiające się w mrużeniu oczu, spuszczaniu głowy. • Zachowań tych praktycznie nie da się wyeliminować, przekształcają się one w nawyk. Tłumaczy się je koniecznością wyładowania nagromadzonej energii psychoruchowej dziecka.

10. Blindyzmy mają charakter kompensacyjny i można je wyjaśnić na gruncie spostrzegania swojego ciała przez dzieci niewidome w odniesieniu do otoczenia. U człowieka widzącego spostrzeganie odbywa się przy pomocy 3 kanałów (zmysłów), a mianowicie kinestetycznego, równowagi i wzroku. W przypadku braku jednego z tych kanałów, pozostałe dwa starają się ten brak skompensować. Chodzi tutaj głównie o skompensowanie braku informacji o pozycji ciała w stosunku do otoczenia. A więc kołysząc się i podskakując dziecko niewidome doznaje wielu wrażeń, które dostarczają mu pewnych informacji o najbliższym otoczeniu i zapewniają mu nad nim pewną kontrolę. Na skutek braku stymulacji zewnętrznej [wzrokowej], dzieci te zaczynają wykonywać ruchy i czynności poprzez autostymulację, jako wyraz zaspokajania potrzeby stałego doznawania wrażeń [uciskanie gałek ocznych daje wrażenia wzrokowe w postaci błysku światła]. W związku z tym nie należy tych zachowań zwalczać i ograniczać ale modyfikować by nie raziły otoczenia. Nauczyć kontrolować i szukać alternatyw, np. w sporcie.

11. Wykorzystujemy dotyk i słuch - kompensacja zmysłów

12. Życie osób niewidomych pokazuje, że w naszym świecie można funkcjonować w inny sposób, osiągając ten sam cel, co za pomocą technik wzrokowych wykorzystując techniki alternatywne lub bezwzrokowe, w których dominującą rolę odgrywają inne niż wzrok zmysły, a mianowicie słuch i dotyk. • Techniki dotykowo-słuchowo-wzrokowe, wówczas dominującymi zmysłami są dotyk i słuch, a rola szczątkowego wzroku pełni rolę pomocniczą. • Techniki dotykowo-słuchowe lub techniki bezwzrokowe, stosowane bez jakiegokolwiek udziału wzroku. Dzieci całkowicie niewidome stosują we wszystkich sytuacjach techniki bezwzrokowe.

13. dotyk

14. Uczeń niewidzący pracuje na materiałach dostępnych dotykowo. Za pomocą dotyku niewidomy odbiera najbardziej realne wrażenia ze świata zewnętrznego, takie jak wielkość, kształt, twardość, temperaturę przedmiotów. Niewidomy od maleńkości wszystko poznaje za pomocą dotyku, jego ręce znajdują się w ciągłym ruchu zbierając informacje dopływające ze świata zewnętrznego. Czyta /tekst, rysunki/ oburęcznie angażując jednocześnie wszystkie palce. Adaptacji materiału dokonujemy w sposób doświadczalny, dobierając go do możliwości ucznia. Dokument graficzny, będący adaptacją wypukłą wykonaną dla osoby z dysfunkcją wzroku, powinien zawierać najważniejsze informacje, pomijać nieistotne szczegóły. Pamiętamy o zasadzie stopniowania trudności. Zaczynamy od rzeczy prostych, mała ilość szczegółów, które dziecko musi zidentyfikować dotykiem. Zawsze znaczymy prawy górny róg, co sugeruje dziecku orientację w jakiej rysunek należy czytać.

15. Ważną rolę, zwłaszcza przy poruszaniu się odgrywa funkcja dotykowa stóp. W dotyku przy ruchach chodzenia odgrywa rolę przede wszystkim prawidłowa zmiana napięcia i wrażenia dźwiękowe powstałe przy zetknięciu nóg z podłożem. Ważną rolę odgrywa również umiejętność różnicowania nawierzchni. Inne wrażenia powstają podczas chodzenia po asfalcie, po piasku czy kostce brukowej. Dla osoby widzącej zwykle nie ma to większego znaczenia, dla niewidomego jest to istotna informacja o pokonywanej trasie.

16. RYSUNEK WYPUKŁY

17. Rysunek wypukły wprowadzany jest od 5 r.ż. Czytanie rysunków przedstawiających linie i figury płaskie, przedmioty należy wprowadzać wtedy, kiedy dziecko uzyskało umiejętność rozpoznawania przedmiotów dotykiem obejmującym oraz potrafi odtwarzać bryły w materiale dającym się formować. • Naukę czytania rysunków należy zaczynać od czytania linii i prostych figur geometrycznych. Potem przechodzimy do czytania rysunków przedmiotów co jest początkowo niezwykle trudne. Rozpoznanie nawet prostych przedmiotów na rysunku jest trudne. Dotychczas dziecko poznawało dotykiem obejmującym, teraz opuszkami palców. Rysunek na powierzchni arkusza niewidomy czyta opuszkami palców. • Prawidłowe czytanie rysunku powinno polegać na przesunięciu końcami wszystkich palców po całym arkuszu od dalszego brzegu do bliższego. Następnie trzeba oglądać bardziej szczegółowo prowadząc palce po liniach, obwodząc faktury. Należy objaśnić dziecku rysunek, położyć przedmiot na rysunku, pomóc dziecku w obrysowaniu przedmiotu. • Na etapie nauczania początkowego rysunek czytany przez dziecko powinien przedstawiać przedmioty dobrze mu znane. Najpierw powinny to być przedmioty małe i spłaszczone /grzebień, sztućce, liście/. Taki przedmiot można położyć na rysunku i porównać wygląd przedmiotu z wyglądem rysunku. Potem czytamy ilustracje przedstawiające przedmioty wyraźnie przestrzenne - „grube”. Dziecko powinno opowiadać co dostrzega i jak rozumie.

18. rysowanie

19. Naukę rysowania na folii / bazgrania wytwarzania linii bez nazywania figur i bez nadawania znaczeń rysunkom/ należy rozpocząć, gdy dziecko jest wystarczająco sprawne motorycznie, by bazgrać, a dotyk ma na tyle wyćwiczony, że może czytać najprostsze znaki na powierzchni arkusza oraz swoją bazgrotę. • Uczymy trzymać narzędzie / dłutko brajlowskie, wypisany długopis/, powinno trzymać w trzech palcach, narzędzie nieco pochylone w kierunku ruchu, by nie następowało fałdowanie folii, ćwiczymy właściwe nachylenie, docisk narzędzia do arkusza na rysownicy • Etap bazgroty i czytania własnych wytworów. • Uczymy kreślenia linii w sposób celowy oraz nazywania linii i figur, następnie rysujemy koła, fale. • Gdy dziecko uzyskało biegłość w kreśleniu linii i figur geometrycznych zaczynamy rysowanie prostych przedmiotów, uczymy obrysowywania na papierze brajlowskim dłutkiem - tłoczenie gęsto ułożonych punktów. • Zachęcamy by dziecko rysowało „z natury” znane sobie przedmioty, bo w ten sposób lepiej zrozumie związek rysunku z przedmiotem. • Rysowanie sylwetki człowieka jest trudne, musi być poprzedzone czytaniem rysunku sylwetki człowieka w różnych pozycjach widzianych z boku, w ruchu, czytanie rysunku twarzy, zapoznania dziecka z mimiką.

20. Techniki odręcznego rysowania dotykowego: • rysowanie kredką świecową na papierze rysunkowym, ślad kredki jest czytelny dotykowo • tłoczenie linii dłutkiem w tabliczce brajlowskiej lub za pomocą maszyny brajlowskiej, w arkuszu leżącym na podkładce gumowej • rysowanie radełkiem na papierze brajlowskim, radełko- zębate kółeczko zaopatrzone w trzonek ujmujący oś, toczymy dociskając po papierze leżącym na warstwie gumy, wyraźna linia powstaje po spodniej stronie arkusza, • rysowanie długopisem, piórem kulkowym bez tuszu, cyrklem na folii leżącej na rysownicy pokrytej warstwą gumy, dobra jest opakowaniowa folia termokurczliwa o odpowiedniej grubości pozwalalająca na formowanie linii • nalepianie rysunku liniami, płaszczyznami i kształtami z plasteliny • układanie rysunku na flaneli z kształtek papieru ściernego • drukowanie z brajlowskiej drukarki komputerowej

21. słuch

22. W poznawaniu przez niewidomego rzeczywistości i w orientacji przestrzennej dużą rolę odgrywa słuch. Zapamiętywanie różnorodnych dźwięków powoduje, że niewidomy tworzy jakby obrazy słuchowe jakiegoś zjawiska czy rzeczy. Na obraz miasta np. składają się dźwięki poruszających się samochodów i tramwajów, klaksony aut, odgłosy kroków przechodniów, rozmowy, itd. W procesie rehabilitacji niewidomi zapoznają się z poszczególnymi dźwiękami, uczą się przyporządkowywać je do poszczególnych przedmiotów czy zjawisk. Niewidomy wie, jak szumią liście na drzewie czy fale morskie, jak brzmi łopot skrzydeł ptaka mimo, iż zjawisk tych nie zobaczy nigdy. Bardzo ważną umiejętnością jest nie tylko różnicowanie dźwięków, ale także określanie odległości od źródła dźwięku czy określanie prędkości poruszającego się źródła dźwięku. Umiejętności te mają duże znaczenie podczas poruszania się w przestrzeni otwartej zapewniając większe bezpieczeństwo.

23. Słuch odgrywa w kompensacji braku wzroku jeszcze jedną, olbrzymią rolę. Umożliwia odbiór mowy ludzkiej, za pomocą której niewidomi uzyskują najwięcej wiadomości o otaczającym ich świecie. M. Grzegorzewska pisze: „Niewidomy wciąż pyta: co to jest? jakie to jest? I w ten sposób uzupełnia sobie bezpośrednie doświadczenie, zdobyte za pomocą normalnie działających zmysłów”.

24. Węch i smak

25. W odbieraniu informacji ze świata znaczenie mają również pozostałe zmysły, takie jak węch i smak, które pozwalają na lepsze różnicowanie rzeczy. Węch jest także zmysłem biorącym udział w orientacji przestrzennej; zapach dochodzący z piekarni, zapach koszonej łąki czy mijanego jeziora są informacją o miejscu pobytu.

26. Stałość otoczenia

27. Ważna jest stałość położenia czy ustawienia konkretnych rzeczy np. drzwi zawsze zamknięte, krzesła dosunięte do stołu, szklanki stoją zawsze na tej samej półce. Zapoznajemy ucznia z rozkładem pomieszczenia, położeniem ławek, biurka, mebli itp. Stałe rozstawienie naczyń przy stole, tak by nie pomylić swojego nakrycia z innymi. Nie zostawiamy torebki, telefonu czy innych drobnych rzeczy. Z pomieszczenia usuwamy niezbędne przedmioty np. kwiaty doniczkowe. Zwiększa to bezpieczeństwo dziecka a także pomaga rozwijać samodzielność. Wychowanek powinien wiedzieć gdzie znajdują się poszczególne przedmioty. Włączamy go w układanie i nazywanie rzeczy. Z czasem nie będzie musiał o nie prosić a sam znajdzie konkretny przedmiot. Stałość przedmiotów obowiązuje na ławce, w piórniku, w plecaku. Chcemy by uczeń stopniowo zapamiętywał ten układ i staramy się go nie zmieniać.

28. Dzieci niewidome mają problemy z: • Orientacją • Poruszaniem się w przestrzeni • Samoobsługą • Rozwojem mowy

29. WCZESNA STYMULACJA ROZWOJU DZIECKA

30. 0-6 MIESIĄC ŻYCIA • uczyń mieszkanie bezpiecznym • meble, przedmioty to punkty orientacyjne, nie przestawiaj ich bez ważnych powodów • lekkie unoszenie głowy dziecka i obracanie jej z boku na bok z jednoczesnym łagodnym przemawianiem do dziecka, później stosowanie lekkiego dotyku lub łaskotania pod brodą • wykorzystanie zabawek dźwiękonaśladowczych tuż nad głową dziecka, po bokach, dotykanie zabawką rączki dziecka, później prowokowanie do ruchów, skrętów ciała, sięgania z przekraczaniem linii środkowej ciała, • układanie na brzuszku z wykorzystaniem zwiniętego ręcznika, wałka rehabilitacyjnego włożonego pod paszki dziecka, aby tułów był lekko uniesiony, później wykorzystujemy je by dziecko utrzymywało równowagę w pozycji na czworakach • układanie na klatce piersiowej osoby dorosłej, mówimy do dziecka, lekko dmuchamy w kierunku twarzy, głaszczemy po plecach • jeśli są możliwości wzrokowe stymulujemy błyszczącymi przedmiotami, kontrastowymi zabawkami • u dziecka niewidomego niedostytmulowany jest zmysł równowagi tzw. układ przedsionkowy w tym celu wprowadza się bujanie na rękach, bujanie w kołysce, w kocu, noszenie niemowlęcia w chuście przewiązanej przez ramię, u starszych dzieci bujanie w hamaku, na piłce, turlanie, deskorolki, huśtawki

31. 6 MISIĄC ŻYCIA – 1 ROK • wprowadzamy symbole na drzwiach na wysokości dostępnej raczkującemu czy chodzącemu dziecku • podsuwanie pod rączki dziecka ciekawych dotykowo bodźców • układanie na atrakcyjnym dotykowo podłożu, kocu termicznym-szelest przy zmianie pozycji • podkładamy pod plecy niewygodne przedmioty by sprowokować dziecko do przekręcania się na boki • prowokujemy do obracania się dźwiękiem zabawki z bliskiej odległości, jeśli dziecko się odwróci, nagradzamy je zabawką, stopniowo zwiększamy odległość źródła dźwięku • częste zmiany pozycji dziecka • w pozycji na brzuchu poruszać na zmianę rękami i nogami dziecka, lekko przesuwając je do przodu, aby poczuło wykonywany ruch, pokazujemy jak raczkować, popychamy nogi, przesuwamy ręce np. na drążku, możemy podłożyć pod klatkę piersiową deskorolkę, wówczas dziecko doświadcza ruchu, pojawienie raczkowania jest ważne, rozszerza wrażenia i doświadczenia związane z dotykiem, ważne dla dziecka staje się już nie tylko to czego dotyka, ale też czym, którą częścią ciała, kolanem, stopą, rozwija orientację w mieszkaniu, • kiedy dziecko przyjmie postawę do raczkowania warto zachęcać je do kołysania się w tej pozycji z wykorzystaniem rytmicznej muzyki, wyklaskiwaniem rytm, dziecko uczy się przenoszenia ciężaru ciała i utrzymywania równowagi, kontrolujemy głowę, by dziecko nie opuszczało jej w dół

32. 6 MISIĄC ŻYCIA – 1 ROK c.d. • ważna jest stymulacja dotykowa tzw. trening dotykowy: masaże z wykorzystaniem materiałów o różnej fakturze, z różną siłą nacisku, stosowanie wibracji bo ona zmniejsza obronność dotykową, mocniejsze dotykanie rąk i nóg dziecka podczas czynności pielęgnacyjnych tzw. dociski „kostno-stawowe”, pomoc w trzymaniu przedmiotów o różnych fakturach, kształtach, dźwiękach, pędzle, szczotki, piaskownica z materiałem sypkim, woda, szukanie przedmiotów w galaretce, kształtki, pacynki, gumki zakładane na rączki, palce, chodzenie po krążkach, panele dotykowe, dotykowe zabawki edukacyjne • wykorzystanie małego pokoiku, basenu z piłeczkami • dziecko niewidome nie ma motywacji do poruszania się, musimy stwarzać powody korzystając z ulubionych zabawek, smakołyków • tzw „spacery dydaktyczne” opisywanie świata, każdej drobnej rzeczy, każde z miejsc, przedmiotów ma pewne cechy charakterystyczne np. łóżeczko drewniane pręty, miękki materac • wyeliminuj zjawisko „dobrej wróżki”, nie wyręczamy dziecka wkładając mu przedmioty w ręce, ono musi mieć świadomość że rzeczy skądś się biorą, gdzieś istnieją mimo że nie są w rękach dziecka • zabawy rozwijające świadomość ciała, ćwiczymy na dziecku, na zabawkach, osobach • dużo ćwiczeń nadgarstka jako przygotowanie do poruszania się z laską • zapoznanie z pokarmem, dziecko musi dotknąć, dobrze jest dać poznać dotykiem produkty z których potrawa została przygotowana

33. POWYŻEJ 1 ROKU • zabawa w zawijanie dziecka w koc i rozwijanie • siedzenie na piłce, kołysanie do przodu, do tyłu i na boki- ćwiczenie utrzymywania równowagi • pomoc dziecku w używaniu rąk w pozycji siedzącej przed sobą np. zabawa z wykorzystaniem metody ręka na ręce • czworakowanie po schodach • z czasem z powodu braku wzorców ruchowych, trzeba pokazać dziecku niewidomemu jak chodzić np. poprzez chodzenie na stopach dorosłego, potem podtrzymujemy dziecko za barki lub w pasie, prowokujemy by dziecko chodziło między drążkami, oparciami krzeseł • ćwiczenia na chwyt oburącz wykorzystuje się hula-hop, wózki sklepowe, stosować chwyt oburącz za kijek lub zwinięty ręcznik, prowokować dziecko do pchania czegoś np. wózka dla lalek • ćwiczymy chwyt jednoręczny- tu przechodzimy na drewniane zabawki pchane na patyku • stojąc twarzą do dziecka przywoływać je do siebie • zachęcać do poruszania się wzdłuż kojca, mebli • unikać śliskiego podłoża • ustawiać na drodze dziecka bezpieczne przeszkody, zachęcając do pokonywania ich

34. POWYŻEJ 1 ROKU c.d. • tworzymy punkty orientacyjne np. dziecko kojarzy kuchnie z zapachem, pokój z tykaniem zegara, może kojarzyć pomieszczenie z fakturą ściany czy podłogi, ustawieniem mebli – usprawniamy orientację w przestrzeni • dziecko porusza się przy ścianach, meblach, ważne jest żeby były one stabilne, żeby osłonić ostre krawędzie mebli • rozwijamy pojęcia przestrzenne, eliminujemy mówienie daj jedną rączkę, drugą rączkę, używamy określeń ręka prawa, lewa itp, to leży tu, idziemy tam, zawsze dokładnie określamy np. położenie przedmiotu • zwracamy uwagę na właściwą postawę ciała, by dziecko nie pochylało głowy, nie chodziło na rozstawionych nogach, zabawa – chodzenie wzdłuż linii • prawidłowe poruszanie się z przewodnikiem: etap 1- chwyt za 4 i 5 palec, etap 2 –chwyt za nadgarstek, etap3 – chwyt ramienia powyżej łokcia, gdy dziecko zaczyna poruszać się samo początkowo wkładamy w ręce np. reklamówkę by wyeliminować lęk, • należy uczyć dziecko podskoków przytrzymując je pod paszkami i poruszając nim w górę i w dół, tak by opadając dotykało stopami podłoża, można to robić na trampolinie • wprowadzanie biegu rozpoczyna się od trzymania dziecka za rękę i zwiększania tempa chodu • trailing w przestrzeni zamkniętej – bieganie wzdłuż długiej ściany • otoczenie w którym biega niewidomy powinno być wolne od jakichkolwiek przeszkód

35. TECHNIKA BRAILA, POMOCE DYDAKTYCZNE

36. PROGRAM MANGOLD • Jest rozwojowym programem percepcji dotykowej i rozpoznawania liter brajlowskich. Karty z ćwiczeniami, zestaw nagród, gry kształcące podzielone na 29 podgrup umiejętności przygotowują do nauki czytania i pisania Brajlem. Program uczy używania podczas czytania obu rak zmniejsza ryzyko pojawiania się złych nawyków, takich jak: wcieranie, powracanie i błędne rozpoznawanie znaków brajlowskich.

37. Brajl nie jest jakimś „specjalnym językiem”. To po prostu alfabet, w którym poszczególne litery to różne kombinacje wyczuwalnych dotykiem punktów wybranych spośród tak zwanego sześciopunktu (litera ‘a’ – punkt 1, litera ‘b’ – punkty 1,2, litera ‘c’ – punkty 1,4 etc.

38. Pismo Braille’a oparte jest na systemie, w którym główną rolę odgrywa tak zwany sześciopunkt w kształcie prostokąta, w ramach którego, za pomocą specjalnie do tego przeznaczonych przedmiotów, jakimi są np. dłutko i tabliczka, czy maszyna brajlowska, niewidomi robią dziurki (punkty) w papierze. Z różnej ilości i konfiguracji punktów uzyskuje się 63 znaki. Punkty sześciopunktu posiadają umowną numerację, a mianowicie przy pisaniu na tabliczce prawa kolumna (z góry na dół) 1, 2, 3; lewa kolumna 4, 5, 6. Przy czytaniu oraz pisaniu na maszynie brajlowskiej jest odwrotnie. • Sześciopunkt można wyobrazić sobie jako kartę do gry o nominale 6, na której każde np. serduszko odpowiada jednej kropce sześciopunktu. Gdy któraś z tych kropek – lub ich kombinacja, jest wypukła, oznacza to jakiś znak np. literę a, b, c, … W Brajlu można też pisać liczby, nuty itp. • W piśmie brajlowskim nie ma jednak odrębnych dużych liter, lecz oznacza się je specjalnym znakiem (punkty 4, 6) umieszczonym przed daną literą. Poszczególne znaki systemu mają niekiedy po kilka znaczeń. Przykładowo znaki (litery od a do j) poprzedzone odpowiednim znakiem (punkty 3, 4, 5, 6) wyrażają cyfry. W brajlu stosowane są metody notacji matematycznej, fizycznej, chemicznej, muzycznej, zapisu fonetycznego, stenografii i inne. Istnieją także systemy pisma skrótowego, w których niektóre znaki oznaczają zbiegi dwóch lub więcej liter, oraz całe wyrazy.

39. Jak już wyżej wspomniano, człowiek niewidomy wprowadza znaki za pomocą dłutka (rysika) i tabliczki, które mają różne rozmiary i wagi, ale może też skorzystać ze specjalnej, brajlowskiej maszyny do pisania, która przyśpiesza jego pracę. Maszyny te są różnej wielkości, budowy, stopnia zaawansowania technologicznego.

40. Pismem punktowym dla niewidomych wydawana jest literatura piękna, podręczniki, słowniki, nuty oraz czasopisma. Podręczniki mogą być także zaopatrzone w wypukłe rysunki i tabele. • Pismo Braille’a jest łatwe do opanowania pamięciowego, ale biegłe czytanie dotykowe wymaga dłuższych, systematycznych ćwiczeń. Nauczyć się go mogą również ludzie ociemniali w późnym wieku, chodź muszą się liczyć z większym nakładem pracy z powodu nieprzyzwyczajenia, a często zniszczenia opuszków palców, którymi czyta się to pismo. Umożliwia ono nie tylko korzystanie z wydawnictw brajlowskich ale i sporządzanie notatek na osobisty użytek.

41. Pismo Braille’a posiada nieprzemijające znaczenie jako jeden z istotnych czynników usamodzielnienia się niewidomych i ich integracji ze społeczeństwem. Otwiera ono możliwości dostępu do źródeł wiedzy i kultury. W ostatnim czasie zaobserwować można stopniowe odchodzenie od pisma brajlowskiego przy sporządzaniu większych notatek, w kierunku komputerów. Jednakże i tam pismo to znalazło swoje zastosowanie. Powstały specjalne brajlowskie notatniki, a także monitory, za pomocą których można śledzić tekst. Na potrzeby brajla komputerowego dodano też punkty o numerach 7 i 8, które znacznie rozszerzają możliwości zapisu i odczytu.

43. KUBARYTMY • Kubarytmy to plastikowe kostki posiadające na każdej ściance brajlowskie oznaczenia. Jedna ścianka nie posiada oznaczeń. Kostki wkładane są do specjalnej tabliczki podzielonej na kratki i w ten sposób wykonywane są działania arytmetyczne. Dzięki temu zestawowi można nauczyć układów arytmetycznych. Tablica do kubarytmów ma 20 kratek szerokośći i 15 linii. Kostki są wielkości jednego cm sześciennego.

45. Specjalna tablica do nauki liczenia dla dzieci niewidomych zrobiona z miękkiej tkaniny, którą zawieszamy np. na ścianie. Służy do nauki liczenia do dziesięciu. Dzieci, do których jest adresowana uczą się liczyć wykorzystując umieszczone na tablicy kształty wyhaftowanych zwierząt, które można dowolnie odpinać i przypinać do tablicy dzięki rzepom.

46. Specjalna ramka z podkładką do rysowania na folii. Wskutek nacisku długopisu, którym się pisze po folii położonej na miękkiej podkładce Draftsmana, folia staje się wypukła. • Idealne narzędzie do nauki geometrii i wyobraźni przestrzennej u niewidomych. W komplecie linijka z podziałką oznaczoną Braillem, która może przesuwać się po specjalnych prowadnicach tak, aby można było rysować prostopadłe linie (poziome i pionowe).

47. BIBLIOGRAFIA: • Grzegorzewska M. (1964) Pedagogika specjalna. PIPS Warszawa • Majewski T. „Tyflopsychologia rozwojowa [Psychologia dzieci niewidomych i słabo widzących) Zeszyty Tyflologiczne 20, Warszawa 2002 • „Jak sobie radzić? Wskazówki dla słabo widzących” Wojciech Owczarczyk • Walkiewicz –Krutak Małgorzata „Rozwijanie umiejętności z zakresu orientacji przestrzennej i poruszania się u niewidomych niemowląt i dzieci w wieku poniemowlęcym - artykuł niepublikowany • „Nauka brajla w weekend” Małgorzata Paplińska • „ Zastosowanie technik dotykowych nauczaniu” Annie Lamant, Ambares-Bordeaux