Dr. Nicola Gundt (Universiteit Maastricht) Dra. Aline van Bever (KU Leuven)

1. De evolutie van het basisbeginsel van goede trouw uit het contractenrecht in het Franse, Belgische en Nederlandse arbeidsovereenkomstenrecht.Toegespitst op de wijziging van arbeidsvoorwaarden. Dr. Nicola Gundt (Universiteit Maastricht) Dra. Aline van Bever (KU Leuven) Ius Commune Congres, Maastricht – 26-27 november 2009 Workshop Contract Law Ius Commune Congres

2. Overzicht • 1. Probleemstelling: de “bonus-case” • 2. Goede trouw (GT) in het contractenrecht • 2.1. GT in FR, B, NL contractenrecht • 2.2. Werkingen van de GT • 3. GT in het arbeidsovereenkomstenrecht • 3.1. Grondslagen GT in het arbeidsovereenkomstenrecht • 3.2. GT en wijziging arbeidsvoorwaarden • 4. Besluit: de “bonus-case” herbekeken • 5. Afsluitende beschouwing Ius Commune Congres

3. 1. De “bonus-case” • Feiten • Reorganisatie • Toezegging omtrent afvloeiing en bonus • Verandering omstandigheden op het werk en in de maatschappij nopen tot versobering beleid • Probleem • Gestand doen toezeggingen? • (Eenzijdige) wijziging mogelijk? Ius Commune Congres

4. 2. Goede trouw in het contractenrecht 2.1. Goede trouw in het Franse, Belgische en Nederlandse contractenrecht 2.2. Werkingen goede trouw Ius Commune Congres

5. 2.1. Goede trouw ih contractenrecht a)Frankrijk • Vrees gouvernement des juges → onderwaardering GT (art. 1134, lid 3 C.C.) → principe: bindende kracht overeenkomst (art. 1134, lid 1-2 C.C.) • 1970-80: GT in rechtspraak Cour de Cassation → ° GT-leerstuk in Franse doctrine • En toch: bindende kracht overeenkomst > GT → civilistische rechtspraak Cour de Cassation (Normgerechtigkeit) → geen belangenafweging via GT, tenzij rechtsmisbruik Ius Commune Congres

6. 2.1. Goede trouw ih contractenrechtb) België • 1930-40: De Page - Demogues théorie de la solidarité sociale → 1950-60: samenwerkingsplichten in Belgische lagere rechtspraak • 1970-80: GT in rechtspraak Hof van Cassatie → ° GT-leerstuk in Belgische doctrine • En toch: civilistische rechtspraak Hof van Cassatie (Normgerechtigkeit) ↔ belangenafwegingen via GT in lagere rechtspraak/doctrine (Einzelfallgerechtigkeit) Ius Commune Congres

7. 2.1. Goede trouw ih contractenrechtc) Nederland • Art. 1374 BW (1838): GT • Art. 6:248 BW (1992): redelijkheid en billijkheid → Art. 3:12 BW: vaststelling redelijkheid en billijkheid • 1920-30 (na WOI): GT in de rechtspraak Hoge Raad → ° GT-leerstuk in Nederlandse doctrine • BW 1992: redactie jurisprudentiële en doctrinale evolutie inzake GT • Nadruk op Einzelfallgerechtigkeit: belangenafwegingen via GT → ook in rechtspraak Hoge Raad Ius Commune Congres

8. 2.2. Werkingen goede trouwa) Interpretatieve werking • FR: ‘l’esprit supprime la lettre’ (cf. art. 1156 C.C.) • B - NL: • Rechtspraak Hof van Cassatie – Hoge Raad • De Bondt: ‘visie van de redelijke uitleg’ • ‘uitleg volgens de Haviltexnorm’ → HR13 maart 1981, N.J. 1981, 635 (Ermes/Haviltex): “De vraag hoe in een schriftelijk contract de verhouding van pp. is geregeld (…), kan niet worden beantwoord op grond van alleen maar een zuiver taalkundige uitleg (…). Voor de beantwoording van die vraag komt het immers aan op de zin die pp. in de gegeven omstandigheden over en weer redelijkerwijs aan deze bepalingen mochten toekennen en op hetgeen zij te dien aanzien redelijkerwijs van elkaar mochten verwachten.” Ius Commune Congres

9. 2.2. Werkingen van GTb) Aanvullende werking • Belang: i.g.v. niet door de wet opgevulde contractuele leemten • GT > ° aanvullende samenwerkings- en loyaliteitsplichten > ° objectieve gedragsnormen • Rechtsgrond: • art. 1134, lid 3 – 1135 C.C. c.q. Belgisch B.W. • art. 6:248, lid 1 Nederlands BW • Erkenning in rechtspraak en doctrine Ius Commune Congres

10. 2.2. Werkingen van GTc) Beperkende werking • Belang: i.g.v. kennelijke onredelijke uitoefening contractrecht • GT > (marginale) matiging uitoefening contractrecht > marginale matigingsbevoegdheid rechter • ≠ wijziging / opzijzetten contractuele bepaling • Meer omstreden werking – (autonome) erkenning? Ius Commune Congres

11. 2.2. Werkingen goede trouwc) Beperkende werking • Erkenning in Frankrijk? • Eind 19e eeuw: ° leer van misbruik van contractrecht • 1975: art. 1134, lid 3 C.C. als grondslag van misbruik van contractrecht • Misbruik van contractrecht noodzakelijk opdat goede trouw beperkend werkt ! Ius Commune Congres

12. 2.2. Werkingen goede trouwc) Beperkende werking • Erkenning in België? • HvC 19 sept. 1983: GT verzet zich tegen misbruik van contractrecht → art. 1134, lid 3 B.W. als grondslag van misbruik van contractrecht • Misbruik van contractrecht noodzakelijk opdat goede trouw beperkend werkt (?) Ius Commune Congres

13. 2.2. Werkingen goede trouwc) Beperkende werking • Erkenning in Nederland? • HR 19 mei 1967 (Saladin/HBU): erkenning beperkende werking goede trouw • Bevestigd, o.a. in HR20 februari 1976 (Pseudo-vogelpest) • Sinds 1992 wettelijk verankerd in art. 6:248, lid 2 BW Ius Commune Congres

14. 3. Goede trouw in het arbeidsovereenkomstenrecht 3.1. Grondslagen van de goede trouw in het Franse, Belgische en Nederlandse arbeidsovereenkomstenrecht 3.2. Goede trouw en wijziging van arbeidsvoorwaarden Ius Commune Congres

15. 3.1. Grondslagen van de goede trouwin het arbeidsovereenkomstenrecht • FR: • Art. L1222-1 C. Trav.: “exécution de bonne foi du contrat de travail” • Art. 1134, lid 3 C.C. • B: • Art. 16 AOW:“eerbied en achting” • Art. 1134, lid 3 B.W. • NL: • Art. 7:611 BW:“goed werkgeverschap - goed werknemerschap” • Art. 6:248 BW Ius Commune Congres

16. 3.2. Goede trouw en wijziging van arbeidsvoorwaarden • Frankrijk Uitgangspunt: tweezijdige wijziging Cass. soc. 10 juli 1996 introduceert: • onderscheid modification du contrat de travail – changement des conditions de travail • Onderscheid éléments contractuels – non-contractuels • Objectieve afbakening socle contractuel • Gevolg: Tweezijdige wijziging van elementen die tot de kern van de arbeidsovereenkomst behoren • Eenzijdige aanpassing overige elementen o.g.v. directierecht • Principieel weigeringsrecht werknemer t.a.v. wijziging van contractuele elementen Ius Commune Congres

17. 3.2. Goede trouw en wijziging van arbeidsvoorwaarden • België Uitgangspunt: tweezijdige wijziging • Art. 1134, lid 1-2 B.W. en Art. 20, 1° AOW • Cass. 20 dec. 1993: Verbod eenzijdige wijziging ‘bedongen arbeid’ • Belangrijke, eenzijdige wijziging essentiële arbeidsvoorwaarden • Onderscheid essentiële - bijkomstige arbeidsvoorwaarden • Objectieve en subjectieve criteria • Principieel weigeringsrecht werknemer t.a.v. wijziging bedongen arbeid Ius Commune Congres

18. 3.2. Goede trouw en wijziging van arbeidsvoorwaarden 3.2.1. Wijziging o.g.v. beding 3.2.2. ‘Invullingsrecht’ van de WG 3.2.3. Wijziging o.g.v. goede trouw Ius Commune Congres

19. 3.2.1. Wijziging o.g.v. beding • Frankrijk • clause de variation • Voorwaarden: concrete omschrijving situatie waarin beding kan worden toegepast EN concrete omschrijving van de wijzigingen die uit het gebruik kunnen voortvloeien • Geen conversie ongeldig beding door interpretatie aan de hand van de goede trouw • Marginale misbruiktoets door rechter Ius Commune Congres

20. 3.2.1. Wijziging o.g. v. beding • België • Wijzigingsbeding: art. 25 AOW • Voorwaarde: beding mag enkel betrekking hebben op bijkomstige arbeidsvoorwaarden (HvC 14 okt 1991) • Grens wijzigingsbevoegdheid: Verbod misbruik contractueel wijzigingsrecht (beperkende werking goede trouw) Ius Commune Congres

21. 3.2.1. Wijziging o.g.v. beding • Nederland • Wijzigingsbeding: Art. 7:613 BW • Voorwaarden: schriftelijk (in individuele arbeidsovereenkomst); zwaarwichtig belang WG ; positieve belangenafweging • Geen beperking tot primaire of essentiële arbeidsvoorwaarden • Wel verzwaarde belangenafweging? Ius Commune Congres

22. 3.2.2. ‘Invullingsrecht’ WG • Frankrijk • Eenzijdige changement des conditions de travail • Enkel t.a.v. éléments non-contractuel • Geen wijziging AO, wel uitvoering AO • Rechtsgrond: pouvoir de direction • Grens • Redelijk verwachtingspatroon WN • Geen bouleversement de l’économie du contrat • Bv. Cass. soc. 18/12/2001 - objectieve criteria • Quid met individueleprivéleven concrete WN? → CA Limoges 23/4/2002 ↔ Cass. soc. 20/10/1998 Ius Commune Congres

23. 3.2.2. ‘Invullingsrecht’ WG • België • Eenzijdige ‘invulling’ opengelaten arbeidsaspecten • Ius dominandi (Humblet) • Geen wijziging AO, wel uitvoering AO • Rechtsgrond: art. 20, 2° AOW: patronaal gezagsrecht • Grens • Redelijk verwachtingspatroon WN + goede trouw • Dwingende wettelijke, reglementaire of CAO-bepalingen • Wettelijke participatiemogelijkheden WN Ius Commune Congres

24. 3.2.2. ‘Invullingsrecht’ WG • Nederland • Eenzijdige ‘invulling’ opengelaten arbeidsaspecten • Geen wijziging AO, wel uitvoering AO • Rechtsgrond: art. 7:660 BW: instructierecht WG • Grens • Art. 7:660 BW: instructies m.b.t. AO • Art. 7:611 BW: goed werkgeverschap • Art. 6:248 BW: redelijkheid en billijkheid Ius Commune Congres

25. 3.2.3. Wijziging o.g.v. goede trouw • Frankrijk • Geen rol goede trouw ter rechtvaardiging wijziging overeengekomen arbeidsvoorwaarden • Reden: civilistische Cour de Cassation • Vrees voor gouvernement des juges • Contractuele analyse • Verbanning subjectieve appreciatie rechter zoals bij belangenafweging via goede trouw Ius Commune Congres

26. 3.2.3. Wijziging o.g.v. goede trouw • België • Civilistische rechtspraak HvC • Enge visie ‘bedongen arbeid’ – contractuele analyse • Verbanning subjectieve appreciatie rechter zoals bij belangenafweging via goede trouw • ↔ Lagere rechtspraak en doctrine • Theorie ‘marginaal wijzigingsrecht’ • Grond: goede trouw • IW GT: flexibele interpretatie “bedongen arbeid” • AW GT: goed beheer ON → noodzakelijke wijzigingen door WG → plicht WN flexibel te zijn • BW GT: verbod misbruik principieel weigeringsrecht WN • Grens • BW GT: verbod misbruik marginaal wijzigingsrecht WG Ius Commune Congres

27. 3.2.3. Wijziging o.g.v. goede trouw • Nederland • Art. 7:611 BW als wijzigingsgrond • “goed werknemerschap” uitgelegd door HR in Taxi Hofman (26 juni 1998) en Mammoet (11 juli 2008) • Drie toetsingsstappen (Mammoet): • Gewijzigde omstandigheden op het werk • Redelijk aanbod (wijzigingsvoorstel) wg • Redelijkerwijs kunnen aanvaarden wn • Art. 6:248 BW als vangnet Ius Commune Congres

28. 4. De “bonus-case” herbekeken • Frankrijk: • ‘Clause d’information’ of individueel overeengekomen loonbestanddeel? • België: • Overeengekomen voorwaarde of verworven recht? → HvC: bindende kracht arbeidsovereenkomst – verbod eenzijdige wijziging → lagere rechtspraak/doctrine: marginaal wijzigingsrecht • Nederland: • Redelijk voorstel waarop WN redelijkerwijs positief had behoren in te gaan? Ius Commune Congres

29. 5. Conclusie: • Frankrijk: • Klassiek civilistisch • uitgangspunt: overeenkomst - Geen rol goede trouw bij wijziging arbeidsvoorwaarden → Normgerechtigkeit - rechtszekerheid • België: • HvC: klassiek civilistisch • uitgangspunt: overeenkomst - Geen rol goede trouw bij wijziging arbeidsvoorwaarden → Normgerechtigkeit - rechtszekerheid • Lagere rechtspraak/doctrine: ‘marginaal wijzigingsrecht’ • Rol goede trouw en belangenafweging → Einzelfallgerechtigkeit - rechtvaardigheid • Nederland: • Grote rol goede trouw (open normen) – belangenafwegingen, ook bij HR → Einzelfallgerechtigkeit - rechtvaardigheid Ius Commune Congres