PTE, Warszawa, 25 lutego 2013 r.

2. PUNKTY ZWROTNE W ŚWIATOWEJ HISTORII The TurningPoints of World History. Methodologicaland Empirical Interpretations Redakcja: AntoniKukliński, Krzysztof Pawłowski, Jan Swianiewicz Wydawcy: Wyższa Szkoła Biznesu - National-Louis University, Rewasz Publishing House, Nowy Sącz - Pruszków 2012 Wprowadzenie do dyskusji: Juliusz Kotyński, AFiBV PTE, Warszawa, 25 lutego 2013 r.

5. Książka jest siódmym tomem serii wydawniczej ReciferEurofuturesPublication Series REUPUS, wieńczącym siedmioletni wysiłek twórczy i edytorski międzynarodowego zespołu autorskiego, skupionego wokół projektu naukowego kierowanego od 2005 roku przez Antoniego Kuklińskiego i Krzysztofa Pawłowskiego w Wyższej Szkole Biznesu National-Louis University w Nowym Sączu. • Praca nawiązuje do treści poprzedniego, szóstego tomu tej serii pt.: „The AtlanticCommunity. The Titanic of the XXI Century?” (2010). • Jej tytuł jest także (milczącym) nawiązaniem do tytułu Drugiego Raportu dla Klubu Rzymskiego:M.Mesarović, E.Pestel, Mankindat the Turning Point (1974). • Książka liczy ok. 280 stron, zawiera 25 rozdziałów, pióra 21 autorów. • Rozdziały mają charakter interdyscyplinarnych, wielowątkowych, komplementarnych esejów i komentarzy, • Tworzą wielowymiarową siatkę pojęć, obserwacji i metod, składających się na analityczne ramy oceny punktów zwrotnych w rozwoju ludzkości, kontynentów, państw i regionów. • Analiza prowadzona jest w różnych przekrojach: ekonomicznym, politycznym i demograficzno-społecznym.

6. Struktura pracy • Praca jest podzielona na 4 części: • Punkty zwrotne – pole debaty • Metamorfoza kapitalizmu – punkt zwrotny w światowej historii? • Długie trwanie – punkty zwrotne – historyczna interpretacja • Pole debaty, na nowo określone (revisited) • Pierwsza i czwarta część pracy mogą być uznane, odpowiednio, za otwarcie i podsumowanie dotychczasowej debaty pojęciowej na temat punktów zwrotnych, a także określenie jej pola i ram konceptualnych dla dalszych badań. • Część druga koncentruje się na współczesnej metamorfozie kapitalizmu, jako ważnym punkcie zwrotnym w światowej historii. • Część trzecia dotyczy punktów zwrotnych i sił napędowych zmian w długich okresach, w tym roli korporacji transnarodowych, procesów urbanizacji, europeizacji, rozwoju regionalnego i sektorowego.

7. Kuklińskiego koncepcja „punktów zwrotnych” Książka jest kontynuacją wcześniejszych prac i dyskusji szerokiego zespołu autorskiego. Może dlatego Antoni Kukliński dopiero w podsumowaniu, w końcu czwartej części książki, po wcześniejszej analizie, jak i prezentacji „archipelagu” punktów zwrotnych (s. 11) przypomina swoją definicję tych punktów (z 2010 r.), rozumianych jako [momenty, okresy] „głębokiej i szybkiej transformacji sceny globalnej, tworzącej nowe struktury i nowe siły napędowe, łącznie z destrukcją starych ścieżek zależności i wyłonieniem się nowych trajektorii w procesie rozwoju” (s. 277). Przypomina, że niektóre elementy tej definicji poddane zostały testom empirycznym w studiach zamieszczonych we wcześniejszych częściach tomu, poświęconych debacie nad rolą punktów zwrotnych w różnych epokach historycznych i w dobie obecnej (np. w esejach profesorów K. Szczerskiego, R. Galara i P. Drewe). Z tych studiów wynikają następujące, szczególnie ważne zdaniem Kuklińskiego, wnioski: nawet najdramatyczniejsze punkty zwrotne mają miejsce nie poza, lecz w ramach procesów „długiego trwania” (A. Gąsior-Niemiec), „punkt zwrotny” nie jest w rzeczywistości punktem, lecz procesem „historycznej rekonfiguracji”; procesy tej rekonfiguracji toczą się zarówno przed, jak i po wystąpieniu punktów zwrotnych.

8. W eseju na wstępie pracy Antoni Kukliński formułuje tezę, że dwie ostatnie dekady, lata 1990-2010, są rzeczywistym końcem XX wieku, a wielowymiarowy („pentagonalny”) globalny kryzys 2008-2012 jest jednym z największych punktów przełomowych w ludzkiej historii, furtką do pełnego tajemnic i niepewności XXI wieku. • Kryzys ten może być postrzegany jako skumulowana sieć pięciu powiązanych ze sobą trajektorii, dotyczących: • kryzysu finansowego; • kryzysu gospodarczego; • kryzysu ładu globalnego; • kryzysu globalnej elity; • kryzysu Wspólnoty Atlantyckiej.

9. Giddensa koncepcja momentów przełomowych a punkty zwrotne • W tym kontekście warto przypomnieć poglądy A. Giddensa nt. przełomowych momentów i wydarzeń w historii społeczeństw i w życiu jednostek, wymagających podejmowania kluczowych, lecz ryzykownych decyzji (A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość.”Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, WN PWN, Warszawa 1998): • „Przełomowe” wydarzenia lub okoliczności to takie, które mają szczególne konsekwencje dla jednostki lub grupy. Należą do nich niepożądane skutki pojawiające się w przypadku...ryzyka o szerokim zasięgu, a więc ryzyka, przy którym narażone jest życie dużej liczby osób, ale także pewnych rodzajów jednostkowego ryzyka. Momenty przełomowe to takie sytuacje, w których jednostki zostają powołane do podjęcia decyzji szczególnie ważnych ze względu na ich ambicje lub, ogólnie, decyzji, które zaważą na ich życiu. • Może zdarzyć się tak, że jakaś sytuacja będzie będzie jednocześnie brzemienna w skutki i problematyczna. Takie właśnie sytuacje i epizody to momenty przełomowe. Z momentem przełomowym mamy do czynienia wówczas, kiedy zdarzenia zbiegają się w taki sposób, że jednostka staje niejako na rozdrożu albo dowiaduje się o czymś, co ma duże konsekwencje dla jej życia”.

10. Giddensa koncepcja momentów przełomowych, c.d. • „Podobnie jak w życiu jednostek, momenty przełomowe zdarzają się też oczywiście w historiach zbiorowości. Są to okresy przejściowego bezładu, kiedy dany stan rzeczy zmienia się za sprawą kilku kluczowych zdarzeń. Momenty przełomowe, a raczej pewna kategoria możliwości, które jednostka definiuje jako przełomowe, mają szczególny związek z ryzykiem. • Przełomowe decyzje są niemal zawsze z definicji trudne, z uwagi na typowe przemieszanie towarzyszących im wątpliwości z rangą ich następstw”.

11. Atlantycki i europejski a azjatycki punkt widzenia historii • W książce o punktach zwrotnych są rozpatrywane różnorodne pojęcia i aspekty punktów zwrotnych oraz odmienne spojrzenia na teorię rozwoju, jak i próby tworzenia nowych hipotez i paradygmatów, mogących stanowić podstawę interpretacyjną dla roli punktów zwrotnych w światowej historii. • Widoczne jest to np. w części pierwszej, na podstawie porównania esejów L. Emmerij i R.P. Misra. • Studium Louisa Emmerij „The Great TurningPoints 2007-2011”, zawiera bardzo krytyczną ocenę braku woli politycznej rozwiązania obecnego kryzysu, zauważalną zarówno wśród przedstawicieli mocarstw najbardziej rozwiniętych, jak i wśród przywódców państw wschodzących reprezentowanych w G20, w tym krajów walczących o zwiększenie swej pozycji na arenie globalnej. • Dominuje tu jednak spojrzenie z zachodniego, „atlantyckiego” punktu widzenia.

12. Esej R.P. Misra „Turningpoints of twentiethcentury. A discourse on continuity and change”, zawiera natomiast ostrą krytykę dominującego na Zachodzie europocentryzmu: w polityce, ekonomii i geografii, w przeszłości i obecnie, napisaną z pozycji Indii i innych państw Azji o długiej historii i bogatej cywilizacji. • Niektóre z esejów zamieszczonych w części pierwszej odnoszą się do punktów zwrotnych w najnowszej historii Polski (K. Pawłowski, T.Zarycki), mających jednak szersze znaczenie i implikacje sięgające daleko poza region Europy Środkowej i Wschodniej (upadek imperium sowieckiego). • Inne mają bardziej uniwersalny charakter i koncentrują się na głównych siłach napędowych, mechanizmach oraz źródłach punktów zwrotnych w rozwoju świata: innowacje, edukacja, gospodarka oparta na mądrości, długie cykle rozwojowe (Drewe, Wierzbicki, Kukliński, Auleytner).

13. Szczególną uwagę zwracają analizy porównawcze i krytyczne wypowiedzi na temat źródeł, przejawów, przebiegu i perspektyw rozwoju obecnego głębokiego strukturalnego kryzysu kapitalizmu, jako wielkiego punktu zwrotnego, o trudnej do przewidzenia długości, mogącego prowadzić do metamorfozy czy rozkładu dotychczasowych struktur i dominujących do niedawna paradygmatów (Mączyńska, Woroniecki). • Okres obecnych transformacji jest tu przyrównywany do czasów wielkich przeobrażeń historycznych (epokowych punktów zwrotnych) z przeszłości, np. w dobie Renesansu czy Oświecenia, które niosły ze sobą wzrost niepewności, ale i tworzyły nowe, wielkie szanse, np. w zakresie odkryć naukowych czy reform politycznych (Lambooy, „Change and continuity”).

14. Ostatnie dwie dekady charakteryzowały się wielkim wzrostem i zmianami strukturalnymi handlu międzynarodowego, w tym zwłaszcza handlu usługami. Rozwój handlu był ogromną siłą napędową, prowadzącą do powiększania bogactwa narodów, w tym - wartości użytkowej masy stojących do dyspozycji ludzkości dóbr i usług, jak również do głębokich zmian w międzynarodowym podziale pracy (szczególnie na poziomie krajów), a także – do powrotu Chin oraz Indii na szczyt globalnej sceny gospodarczej i politycznej. To były pozytywne efekty najnowszej fali globalizacji i liberalizacji (Kaartemo). • Z drugiej jednak strony, jak wskazuje Emmerij, okres ten – wraz z globalnym kryzysem finansowym i gospodarczym, zamykającym de facto wiek XX - przywiódł do załamania neoliberalnego nurtu w ekonomii i polityce gospodarczej świata zachodniego, promowanego przez USA od wczesnych lat 70. minionego stulecia, pomimo poważnych, profesjonalnych głosów krytyki, wyrażanych np. w pracach J. Stiglitza. • Por. J.E. Stiglitz, Globalizacja, WN PWN, 2004, Rozdział 4: Kryzys w Azji Wschodniej: w jaki sposób polityka MFW doprowadziła świat na skraj globalnego krachu.

15. Najostrzejszą, przenikliwą krytykę neoliberalizmu przeprowadził Hans van Zon, w eseju „Towardsstate-societyled development modelsorresourcewars?”. Uważa on, że podobnie jak w latach 30. XX wieku, obecny globalny kryzys o wielu obliczach – wielki punkt zwrotny w dziejach ludzkości – może trwać nawet całą dekadę. • Kryzys ten jest - zdaniem van Zona - wynikiem polityki deregulacji i finansjalizacji gospodarki światowej, wdrażanej na podstawie konsensusu waszyngtońskiego, poczynając od Ameryki Łacińskiej (od czasu puczu Pinocheta w Chile w 1973 r.), pod wpływem Stanów Zjednoczonych i Międzynarodowego Funduszu Walutowego (s.146). • Obecna koniunktura gospodarcza w świecie jest porównywalna ze stanem z roku 1932, trzy lata po wielkim krachu giełdowym, do kiedy to żadne ważne zmiany polityki gospodarczej nie zostały jeszcze dokonane w głównych krajach Zachodu. • Van Zon wyjaśnia, w jaki sposób wzrost roli kapitału spekulacyjnego jest powiązany z eksplozją cen światowych cen żywności, surowców i energii przed wybuchem kryzysu. Przewiduje, że globalna konkurencja o coraz rzadsze zasoby, łącznie z wodą, będzie się zaostrzać. • Jedyną ważną siłą, która może skłonić konkurujące ze sobą strony - państwa i ugrupowania regionalne - do rzeczywistej współpracy, jest według van Zona groźba wielkich katastrof, wynikających z degradacji środowiska naturalnego, zagrażających egzystencji ludzkości.

16. Podsumowanie • Omawiana książka zawiera bogaty materiał poznawczy i intelektualny, skłaniający do przemyśleń nad przeszłymi, obecnymi i przyszłymi losami Europy, Polski i świata, w przełomowym dla ludzkości okresie. • Jest istotnym wkładem do współczesnej debaty międzynarodowej i zasługuje na upowszechnienie i przedstawienie jej treści polskiemu odbiorcy – w tym politykom, studentom i dziennikarzom - także w polskiej wersji językowej. • Taka publikacja, nawiązująca do dorobku badań prowadzonych w ramach Forum Myśli Strategicznej PTE i Polskiego Towarzystwa Współpracy z Klubem Rzymskim, mogłaby stanowić ważny element edukacji ekonomicznej społeczeństwa, uczulając czytelników na występowanie i rolę punktów zwrotnych w rozwoju ludzkości i uświadamiając im wielki zakres zmian oraz zagrożenia i szanse towarzyszące historycznemu okresowi przemian, w jakim znalazła się ludzkość w pierwszych dekadach XXI wieku.