PODSTAWY TEORII KULTURY

1. PODSTAWY TEORII KULTURY

2. GŁÓWNE KONCEPCJE TEORETYCZNE W BADANIU KULTURY (1) • Ewolucjonizm i neoewolucjonizm • Marksizm • Szkoła frankfurcka • Szkoła durkheimowska • Historyzm • Dyfuzjonizm

3. GŁÓWNE KONCEPCJE TEORETYCZNE W BADANIU KULTURY (2) • Funkcjonalizm • Teoria systemowa • Strukturalizm • Psychokulturalizm • Antropologia kognitywna • „Studia kulturowe” • Postmodernizm

4. EWOLUCJONIZM • Przedstawiciele: Charles Darwin (badania biologiczne), Herbert Spencer (socjologia, filozofia). W refleksji nad kulturą nurt ten reprezentowali m.in. James G. Frazer, Edward B. Tylor, Adolf Bastian, Johann J. Bachofen, Leslie White, Julian H. Steward, Marshall Sahlins

5. EWOLUCJONIZM (2) • Świat (i natura) ludzka są integralnymi całościami • Istnieją analogie między społeczeństwem i organizmami żywymi • Poszukiwanie zależności genetycznych oraz przejawów zmian i ich kryteriów; zmiany są uniwersalne i postępowe a ich przyczyny wynikają z cech natury ludzkiej i kultury

6. MARKSIZM • Przedstawiciele: Karol Marks & Fryderyk Engels. Zwolennikami marksizmu byli również Kazimierz Kells-Krauz, Gieorgij Plechanow, Anatolij Łunaczarski, Antonio Gramsci; w II poł. XX wieku: Marvin Harris, Basil Bernstein, Pierre Bourdieu, Maurice Godelier.

7. MARKSIZM (2) • Marksiści generalnie nie odnosili się do zagadnienia kultury, niemniej pewne aspekty życia społeczeństwa interpretowali w relacji do niej • Eksponowano m.in. związek kultury i natury, zauważano, iż prymarną rolę w kształtowaniu świadomości ludzkiej (czyli także kultury) pełnią warunki bytowania ludzi (sławne „Byt określa świadomość”) • Kultura ma funkcje ideologiczne (klasowe), jest historycznie zmienna, więc nie można jej interpretować w ujęciu uniwersalistycznym

8. SZKOŁA FRANKFURCKA • Przedstawiciele: Max Horkheimer, Herbert Marcuse, Leo Loewenthal, Theodor W. Adorno, Walter Benjamin, Erich Fromm • Po dojściu Hitlera do władzy działająca od 1923 roku we Frankfurcie n/Menem grupa badaczy przeniosła się do Szwajcarii, a potem do W. Brytanii i USA, gdzie wywarła silny wpływ na amerykańskie teorie kultury.

9. SZKOŁA FRANKFURCKA (2) • Szkoła frankfurcka była kontynuacją niektórych wątków teorii marksistowskiej, które wzbogaciła o elementy psychoanalizy; • Powstała w ten sposób koncepcja kultury, jej opisu i interpretacji jest nazywana teorią krytyczną • Teoria ta była pomocna w opisie wielu elementów stanowiących o życiu społeczeństw zachodnich i będących ich wytworami: specyficznej mentalności, racjonalności, literatury i innych artefaktów (muzyka, malarstwo, teatr, architektura), kultury masowej i popularnej. Pozwoliła także uwrażliwić przyszłych badaczy na poważne problemy, z jakimi boryka się świat zachodni do dziś

10. SZKOŁA DURKHEIMOWSKA • Założyciel i pomysłodawca: Émile Durkheim (1858-1917). Studia z zakresu prawa, moralności i religii (ta ostatnia jest czynnikiem przygotowującym jednostkę do życia w społeczeństwie, gdyż tworzy i podtrzymuje jej relację z innymi ludźmi i grupami). • Durkheim podkreślał dwoistą (jednostkową i społeczną) naturę człowieka • Jego program badawczy wskazywał na konieczność traktowania faktów społecznych jako „rzeczy” i porzucenia wszelkich przejawów subiektywizowania i psychologizowania

11. SZKOŁA DURKHEIMOWSKA (2) • Kontynuatorzy: Marcel Mauss, Marcel Granet, Maurice Halbwachs, Marc Bloch, Stefan Czarnowski, Fernand Braudel. • Ich prace cechuje umiejętność powiązania perspektywy historycznej z opisem antropologicznym oraz subtelne analizy socjologiczne. • Szkoła jest atrakcyjna do dziś, szczególnie w USA (Jeffrey C. Alexander – akcentujący konieczność takiego uprawiania refleksji socjologicznej, które opiera się na ukazywaniu społeczeństwa jako systemu powiązanych ze sobą wielorako części)

12. HISTORYZM • Przedstawiciele: Franz Boas i jego uczniowie oraz kontynuatorzy – Alfred L. Kroeber, Robert H. Lowie, Ruth Benedict, Edward Sapir • Historyzm przeciwstawiał się ewolucjonizmowi (głównie jego podejściu uniwersalizującemu); postulowano bardzo konkretne badania terenowe i opis faktów kulturowych. Zjawiska kulturowe należy traktować historycznie – jako elementy konkretnej społeczności, osadzonej w czasie i przestrzeni (relatywistycznie). Takie założenia utrudniały jednak porównywanie kultur i formułowanie ogólnych praw dotyczących zmian kulturowych

13. DYFUZJONIZM • Pionierem tego podejścia do badania kultury był Friedrich Ratzel (przedstawiciel tzw. szkoły niemiecko-austriackiej). Jego zasługą jest wysunięcie na plan pierwszy specyfiki regionalnej zmian kulturowych. Dyfuzja (przenikanie do i od) pewnych elementów kultury lub całych ich kompleksów ma charakter historyczny. To od dyfuzji zależy zróżnicowanie kulturowe świata i to ona – a nie ludzka wynalazczość jest główną siłą napędową twórczych procesów kulturowych. Dyfuzja jest możliwa dzięki migracjom i kontaktom międzykulturowym i to one sprawiają, że społeczeństwa się zmieniają.

14. DYFUZJONIZM (2) • Inni przedstawiciele wczesnego dyfuzjonizmu: Leo Frobenius (koncepcja kręgu kulturowego) i Fritz Graebner (opisanie trzech kryteriów wędrówki elementów kultury lub całych jej kompleksów: formy, ilości i ciągłości) oraz Wilhelm Schmidt. W W. Brytanii dyfuzjonizm reprezentują m.in. William Henry Rivers, Geafton E. Smith i William Perry, a w USA Frans Boas. • Dyfuzjoniści uważają, że podobieństwo kultur wynika nie z podobieństwa natury ludzkiej i ewolucji, ale z częstotliwości kontaktów i wzajemnych oddziaływań. Kultura to zbiór elementów, a nie organizm czy system • Dyfuzjonizm jest zatem orientacją antyewolucjonistyczną: kultura nie jest tu atrybutem wszelkich zbiorowości, ale własnością zbiorowości; interesujący jest fakt odrębności kulturowej a nie fakt jej posiadania.

15. DYFUZJONIZM (3) • Pojęcie dyfyzji kulturowej wprowadził Edward Burnett Tylor. Rozumiał przez to pojęcie proces przenikania elementów między co najmniej dwiema kulturami, lub wewnątrz kulturowo zróżnicowanego społeczeństwa, poprzez kontakty członków kultury dawców i kultury odbiorców. Możliwa jest ona m.in. dzięki bezpośredniemu kontaktowi poprzez migracje, ale także bez przemieszczania się w przestrzeni grup ludności, np. poprzez media. Sama komunikacja międzykulturowa nie wymusza jednak procesów dyfuzji. • Jest ona dwukierunkowa, chociaż niekoniecznie symetryczna. Jej przedmiotem mogą być przedmioty materialne, jak i idee. • Procesy dyfuzji mogą wynikać ze świadomego oddziaływania kultury dawców, zainteresowania się danym elementem lub elementami przez kulturę odbiorców lub też dokonywać się w sposób spontaniczny. Przyjmowany element staje się innowacją dla przyjmującego go społeczeństwa

16. DYFUZJONIZM (4) • Czynniki warunkujące przyjęcie elementu kultury • Użyteczność danego elementu lub związane z nim kwestie estetyczne • Prestiż społeczeństwa przekazującego i zarazem funkcja prestiżowa przyjmowanego elementu • Zdarzają się przypadki przyjmowania elementów kultury ze względu na prestiż danego elementu bez przyjmowania jego użytkowości. Elementy takie, które w kulturze dawców pełnią określone funkcje użytkowe w kulturze biorców mogą pełnić funkcję ozdoby. W wyniku nadmiernej dyfuzji może dojść do akulturacji (określa się tak ogół zjawisk powstających w wyniku bezpośredniego lub pośredniego kontaktu (zderzenie kultur) dwóch grup kulturowych, prowadzący do zmian wzorów kulturowych jednej, drugiej lub obu kultur. Końcowym efektem tego procesu może być unifikacja wzorów kulturowych obu grup, bądź przejęcie wzorów jednej grupy przez drugą

17. DYFUZJONIZM (4) Dyfuzja może być: 1. bezpośrednia – bezpośrednie przekazanie odbiorcom elementów kultury dawców; 2. pośrednia – za pośrednictwem jednostek należących do kultury trzeciej lub środków masowego przekazu; 3. zamierzona – następuje poprzez presję kultury przekazującej lub planowany odbiór; 4. niezamierzona – przebiega żywiołowo; 5. prosta – przekazany jest pojedynczy element kulturowy (odrzucana przez funkcjonalizm, ponieważ w tym paradygmacie przejęcie elementu przeobraża cały system kultury); 6. złożona – następuje przekazanie całego kompleksu elementów; 7. połączona – kompleks zjawisk funkcjonalnie powiązanych; 8. bodźcowa – niefunkcjonalnie połączony zbiór elementów Na dyfuzję wpływ mają procesy: • kulturowej konfrontacji, podczas której kultury "wystawiają" własne elementy na dyfuzję, • zapożyczania selektywnego przez kulturę odbiorców wystawionych elementów • integrowania elementów z własnym systemem kulturowym (Ralph Linton)

18. FUNKCJONALIZM • Główni przedstawiciele w antropologii kultury: Alfred R. Radcliffe-Brown, Bronisław Malinowski; kontynuatorzy – Raymond Firth, Edward Evans-Pritchard, w socjologii Talcott Parsons i Robert K. Merton

19. FUNKCJONALIZM (2) • Funkcjonalizm bazował na tradycji pozytywistycznej, która nakazywała opis faktów zgromadzonych przez empiryczną obserwację rzeczywistości; opis, który miał być wolny od generalizacji i dociekań natury genetycznej. Należy bazować na materiale empirycznym i ostrożnie formułować wnioski. Szkoła ta traktowała kulturę holistycznie jako system, w którym wszystkie elementy są ze sobą powiązane. Zależności te mają naturę funkcjonalną. Doniosłą kategorią staje się zatem kategoria funkcji. Uzupełnienie zjawiska kultury o tę cechę nakazuje rozpatrywanie jej w aspekcie całościowym i teleologicznym – każdy element kultury posiada jakąś rację dla swojego funkcjonowania, co oznacza zarazem brak elementów dysfunkcjonalnych.

20. FUNKCJONALIZM (3) • Dla funkcjonalistów (m.in.. B. Malinowskiego) kultura oznacza mechanizm adaptacyjny, system ukierunkowany na zaspokajanie podstawowych ludzkich potrzeb. Czlowiek w ten sposób buduje nowe, wtórne środowisko, stale reprodukowane i utrzymywane (kultywowane). Niektóre z tych potrzeb nie mają charakteru biologicznego i są kształtowane i modyfikowane przez samą kulturę, taką potrzebą jest także zdolność do przekazywania wzorów zachowań następnym pokoleniom • Funkcjonalizm zwracał się również przeciwko ewolucjonizmowi kulturowo-historycznemu i odrzucał tezę, iż ludy pierwotne są na niższych piętrach rozwoju.

21. TEORIA SYSTEMOWA • Przedstawiciele: Florian Znaniecki, Niklas Luhmann • Antropolgia kulturowa oparta na myśleniu systemowym odwołuje się do ogólnej teorii sytemów opracowanej przez Ludwiga von Bertalanffy’ego. Systemowa teoria jest także konstruowana na gruncie socjologii i w ten sposób wchodzi w relacje z funkcjonalizmem (T. Parsons), a także psychologii. Według tej teorii wszystkie badane obiekty są z jednej strony całościami, z drugiej wchodzą w relacje z innymi obiektami w obrębie jakiejś całości. Trwanie i zmiana systemu są efektami czynników wewnętrznych (wewnątrzsystemowych), zewnętrznych oraz „historii trwania” samego systemu.

22. TEORIA SYSTEMOWA (2) • W koncepcji N. Luhmanna istotną rolę pełni pojęcie systemu autopoietycznego, tzn. takiego, który potrafi sam siebie wytwarzać i odtwarzać (takim systemem autopoietycznym jest język i w ogóle wszystkie mechanizmy służące komunikowaniu się ludzi ze sobą).

23. STRUKTURALIZM • Przedstawiciele to m.in. Claude Levi-Strauss, Noam Chomsky. Nurt strukturalizmu w badaniu kultury zwany semiotyką kulturową reprezentują m.in. Jurij Łotman, Borys Uspienski, Aleksander Piatigorski, Władimir Propp, a także Roland Barthes, Umberto Eco, Julia Kristeva. • Strukturalizm w badaniu kultury wywodzi się z inspiracji językoznawczych (F. de Saussure, R. Jakobson, M. Trubiecki); system języka i refleksja o nim jest punktem wyjścia badaczy zajmujących się opisami kultury, jej trwałości i zmienności, czynników wymuszających zmiany.

24. STRUKTURALIZM (2) • Strukturaliści starali się konstruować ogólne modele (wzory) relacji między zjawiskami kulturowymi. Zakładano, że istnieją one jako pewne uniwersalne konstrukty w ludzkich umysłach i dlatego odnajdywano je w kulturach pozornie od siebie odległych i izolowanych. • Semiotyka kultury zajmuje się opisem i interpretacją wszystkich znaków, kodów, a także reguł ich powstawania. Od strukturalizmu różni semiotykę kultury m.in. mniej wyraźne przekonanie o istnieniu uniwersalnych, wspólnych wszystkim ludziom i społeczeństwom struktur poznawczych.

25. PSYCHOKULTURALIZM • Przedstawiciele to głównie uczniowie Franza Boasa (np. Ruth Benedict, Margaret Mead) oraz inni badacze: Abram Kardiner, R. Linton, David Riesman. • Podstawowe pytania stawiane w tej teorii: jakie są relacje między kulturą i osobowością? Czy kultura „odbija się” w osobowości? Czy dana kultura wytwarza jakiś dominujący typ osobowości? • Psychokulturalizm wykorzystywał elementy psychoanalizy freudowskiej (głównie Kardiner), kładł także duży nacisk na badania terenowe (Mead, Benedict)

26. ANTROPOLOGIA KOGNITYWNA • Rozwijała się głównie w USA w latach 50. XX wieku; inspiracją dla niej były prace Benjamina Lee Whorfa i Louisa Hjemsleva, a także strukturalizm (językoznawczy) i koncepcje Ludwika Wittgensteina • Główni przedstawiciele: Ward Goodenough, Charles Frake, Harald Conklin, Roy d’Andrade, Kimball Romney

27. ANTROPOLOGIA KOGNITYWNA (2) • Antropologia kognitywna zajmuje się związkami między kulturą i umysłem; podstawowe pytania: jak poznajemy świat? Jak porządkujemy informacje o nim? Czy jest to zależne od kultury, w jakiej żyjemy? • W antropologii kognitywnej kultura to nie zbiór zjawisk fenomenalnych/materialnych, ale ich mentalne reprezentacje. Kultura pozostaje w różnorakich interakcjach z naszymi systemami poznawczymi, a więc sposób widzenia i kategoryzowania świata zależy od kultury w jakiej żyjemy. • Podstawowym narzędziem poznawania świata jest język, antropologowie kognitywni badają więc przede wszystkim językowe reprezentacje świata

28. ANTROPOLOGIA KOGNITYWNA (3) • Hipoteza Sapira-Whorfa: język (jego leksyk, a także gramatyka, szczególnie kategorie czasu) wpływają na nasze postrzeganie rzeczywistości • Edward Sapir: „Światy, w których żyją różne społeczeństwa, są odrębnymi światami, nie zaś tym samym światem, tylko opatrzonym odmiennymi etykietami” • Benjamin Lee Whorf : „nikt nie potrafi opisać rzeczywistości całkowicie bezstronnie; wszystkich nas krępują pewne prawidła interpretacji nawet wówczas, gdy sądzimy, że jesteśmy wolni […]. Postrzegający nie utworzą sobie tego samego obrazu świata na podstawie tych samych faktów fizycznych, jeśli ich zaplecza językowe nie są podobne lub przynajmniej porównywalne” • Badania emiczne: z wnętrza danej kultury; badania etyczne: z jej zewnętrza

29. STUDIA KULTUROWE • Rozwijają się gł. W W. Brytanii od późnych lat 50. XX wieku; istnieją w ich metodologii i ogólnych założeniach badawczych pewne nawiązania do marksizmu w jego „frankfurckiej” postaci (Adorno, Herbert Marcuse, M. Horkheimer, Fromm, Jürgen Habermas) • Przedstawiciele: Raymond Williams, Richard Hoggart, Stuart Hall, John Fiske, Dominic Strinati, John Storey, Chris Barker i inni

30. STUDIA KULTUROWE (2) • Studia kulturowe oparte są bardziej na pewnej postawie (światopoglądzie) politycznej: ujmują one kulturę jako obszar sporów ideologicznych, jawnych lub ukrytych interesów klasowych, zawodowych, generacyjnych, rodzajowych (bliskość feminizmu). Istotne są nie tyle estetyczne wartości wytworu kultury, lecz historyczne, klasowe, polityczne i ideologiczne tło jego powstania. To tło, jako warunkujące funkcję i miejsce danego wytworu w kulturze, powinno zostać odsłonięte przez badacza. • Zadania wytworów kultury to przede wszystkim dążenie do panowania nad umysłami odbiorców (hegemonia i władza) Dlatego studia kulturowe zajmują się głównie zjawiskami kultury popularnej i masowej, w której dążenie do hegemonii jest najwyraźniejsze

31. POSTMODERNIZM • Postmodernizm nie jest żadnym spójnym systemem poglądów, ponieważ kwestionuje właśnie wszelkie dążące do wyczerpującej spójności teorie w filozofii, socjologii, politologii, sztuce, a tym samym również w badaniu kultury. • Określać go można jako pewien, wysoce uogólniony, typ podejścia do rozmaitych dziedzin wiedzy i nauki (metateorię) • Samo pojęcie „postmodernizm” powstało na gruncie krytyki artystycznej na przełomie XIX i XX wieku jako określenie postawy twórczej wobec dziedzictwa modernistycznego

32. POSTMODERNIZM (2) • Termin ten upowszechnił się w odniesieniu do różnego rodzaju zjawisk i wydarzeń zarówno podczas rozwoju kultury jak i myśli i intelektualnej w II poł. XX w. Jak twierdzą niektórzy badacze pojawił się w opozycji do modernizmu , choć są i tacy , którzy zdecydowanie negują takie podejście mówiąc, że postmodernizm jest raczej kontynuacją i dalszym rozwojem epoki modernizmu • Jeden z najwybitniejszych myślicieli związanych z tym nurtem, Zygmunt Bauman, woli używać pojęcia (terminu) „ponowoczesność”; inni badacze (m.in. Anthony Giddens) posługują się pojęciem „późnej nowoczesności”

33. POSTMODERNIZM (3) • Przedstawiciele postawy postmodernistycznej w różnych dziedzinach nauki to m.in.Jean-François Lyotard, Jean Baudrillard, Frederic Jameson, Mike Featherstone, Richard Rorty, Zygmunt Bauman, Stephen A. Tyler, James Clifford, Wolfgang Welsch, Clifford Geertz • Łączy ich przekonanie, iż nauka zachodnia wyczerpała swój potencjał, gdy chodzi o tworzenie spójnych systemów pojęciowych i ogólnoteoretycznych, a postawa oparta na tradycyjnym racjonalizmie jest – paradoksalnie - antyracjonalna

34. POSTMODERNIZM (4) • Postmoderniści kwestionują przekonanie o uniwersalności świata i jego oddzielenie od subiektywności poznającego go podmiotu; między częściami a całością nie można określić prostych relacji, zaś zmian w paradygmacie kultury nie należy interpretować wyłącznie jako postępowych • Cechami charakterystycznymi struktury odczuwania ponowoczesnej kultury są: poczucie fragmentarycznej niejednoznacznej i niepewnej natury życia., świadomość istotnej roli przypadkowości, rozpoznanie różnicy kulturowej, oraz ogólne  przyspieszenie tempa życia (pojęcie „płynności” używane przez Baumana)

35. POSTMODERNIZM (5) • Postmodernizm oznacza „utratę wiary w metanarracje” czy wręcz „krach projektu modernistycznego”, jego redukcjonistycznych antropologii i opresywnych wizji społecznych, a przede wszystkim oznacza – podobnie jak w antysztuce – rozbicie modernistycznej metody „narracji filozoficznej” i uwolnienie dyskursu kulturowego od „filozofii pierwszych zasad” czy też „hipoteki metafizycznej” (Lyotard, Jacques Derrida, Habermas, Karl Popper, O. Marquard) • Postmodernizm jest poza tym swoistym klimatem opinii charakteryzującym się: radykalnym relatywizmem (krytyka pojęć sensu, porządku, autorytetu), sceptycyzmem wobec jakichkolwiek uniwersaliów, historyzmem (historyczna zmienność form społeczno-kulturowych) oraz kulturalizmem (podkreślanie modalności, konwencjonalności oraz ograniczonego kulturowo zakresu zjawisk społecznych)