SÖZCÜK TÜRLERİ

1. SÖZCÜK TÜRLERİ SADETTİN UYSAL

2. Kelime( Sözcük): • Dilde anlamı ya da tek başına görevi bulunan ses topluluğudur. • Sözcüklerin kullanıldıkları yere göre anlamları nasıl değişiyorsa türleri de değişir. Aynı kelime değişik cümlelerde değişik görevler üstlenebilir. • Örneğin “yalnız” kelimesi “Evde hiç yalnız kalamazdım.” cümlesinde zarf; “Yalnız gecelerde yıldızları seyrederdi.” cümlesinde sıfat olarak kullanılmıştır. • Türkçede kelimeler , görevleri bakımından sekiz türe ayrılır.Bunlar:İsim, sıfat, zamir. Zarf, edat, bağlaç, ünlem ve fiildir.

3.   Bütün sözcük türleri,iki gruba ayrılarak değerlendirilir. • A)Ad Soylu Sözcükler:  • 1)Ad (İsim) • 2)Sıfat (Önad) • 3)Zamir (Adıl) • 4)Zarf (Belirteç) • 5)Edat (İlgeç) • 6)Bağlaç • 7)Ünlem • B)FİİLLER (Eylemler)

4. 1.İSİMLER (ADLAR)

5. Kainattaki varlıkları karşılayan kelimelere “isim” denir. • İsimler değişik yönlerden incelenir:

6. A) Varlıklara verilişlerine göre: 1. Cins İsmi (Tür adı):Aynı türden varlıkları karşılayan isimlerdir. Örnek: Kitap,defter,ağaç,kalem,sınıf,vb. 2.Özel İsim:Tek bir varlığı, belirli bir topluluğu, kuruluşu, yeri, dini karşılayan isimlerdir.

7. Tür adlarının başlıcaları şunlardır: • 1.Eylem adları(isim-fiiller): geliş, okuma, içmek • 2.Renk adları: mavi,yeşil,kırmızı. • NOT: Renk adları bir ismi nitelerse sıfat olur. • Sarı papatya. • 3.Zaman adları: Sabah, akşam, gündüz, bugün… • NOT: “Ne zaman” sorusuna cevap verirse zarf olur. • Daha sabah olmamıştı. (Ad) • Sabah bir gürültüyle uyandım. (zarf) • 4.Sayı adları: Bir, üç yüz… • NOT: Varlıkların sayılarını bildirirse sıfat olur. • Üç elma, Beş çocuk. • 5.Yansımalar: Cız, tık, pat, şırıl şırıl, çatır çutur…

8. Özel isimlerin özellikleri • aHer zaman büyük harfle başlar. • bAldıkları çekim ekleri kesme işaretiyle ayrılır. Amasya’ya, Ayşe’nin • NOT:Özel bir isimden, yapım eki alarak türemiş özel isimlere gelen çekim ekleri kesme işareti ile ayrılmaz. Örnek:Türkçeye • cÖzel isimlere getirilen yapım ekleri ayrılmaz. Erzurumlu, Ahmetgil, Türklük, Ayşecik, Sevimler, • dp, ç, t, k, ünsüzlerinden biriyle biten bir özel isim ünlü ile başlayan bir ek alırsa; p, ç, t, k, söylenişte b, c, d, g, ye dönüşür ama yazılışta bir değişiklik olmaz. “Karabük’e” diye yazılır, “Karabüğe” diye okunur. • eAy, Dünya ve Güneş isimleri coğrafî terim olarak kullanıldığında büyük harfle başlar ve aldığı çekim ekleri ayrı yazılır.

9. Özel İsimler: Yer İsimleri, Adresler:Bayburt,Soma,Ataç Sokağı Kişi İsimleri ve soy isimleri:Yunus Yılmaz Millet adları:Türk ,İngiliz ,İtalyan Ülke İsimleri:Türkiye,Almanya,İngiltere... Kitap, dergi, gazete İsimleri :Çalıkuşu,Zaman, Ay Işığı... Kurum İsimleri:Kızılay,Soma Devlet Hastanesi... Dil İsimleri:Türkçe,İngilizce,Almanca... Din ve mezhep İsimleri:İslamiyet,Hıristiyanlık... Hayvanlara verilen İsimler:Pamuk,Tekir,Karabaş... Uyarı:Özel isimlerin ilk harfleri her zaman büyük harfle yazılır.

10. B)Karşıladığı varlığın sayısına göre: 1. Tekil İsim:Sayıca tek bir varlığı karşılayan isimlerdir. Örnek:Çiçek, kitap, masa, kalem... 2. Çoğul İsim:Sayıca birden çok varlığı karşılayan isimlerdir. İsimlere “-lar, -ler” eki getirilerek yapılır. Örnek:Ağaçlar, masalar, kalemler, kitaplar... 3. Topluluk İsmi:Şekil bakımından tekil, anlamca çokluk ifade eden kelimeleri karşılayan isimlerdir. Örnek:Halk, millet, ordu, sürü, orman...

11. “-ler” Çoğul Ekinin Farklı Kullanımları: • 1Soy ve millet ismi yapar:Türkler, Osmanlılar, Selçuklular, Amerikalılar • 2 Özel isimlere “aile” anlamı katar:Akşam Sevgilere gideceğim. • 3Özel isimlere “benzerleri” anlamı katar ve kesme işaretiyle ayrılır:Burası Fuzuli’ler , Ali Şir Nevaî’ler diyarıdır. • 4 “Abartma” anlamı katar:Çocuğunu dünyalar kadar seviyor. Hasta, ateşler içinde yanıyor. Öyle terledim ki sular içinde kaldım. • 5 “Yaklaşıklık, aşağı-yukarı” anlamı katar:İki yaşlarında bir kızı var. Bugünlerde size uğrayacağım. • 6Zaman bildiren sözcüklere gelerek “daima, her zaman” anlamı katar :Sabahları kahvaltı yapmam. Akşamları kahve içeriz. • 7 “Sitem” anlamı katar:Hanımefendi her nedense bizi çağırmamışlar. • 8 “Saygı ve nezaket” anlamı katar:Ahmet Bey henüz gelmediler.

12. C) Karşıladığı şeyin niteliğine göre: 1. Somut İsim:Beş duyu organından herhangi biriyle varlığı farkedilebilen varlıkları karşılayan isimlerdir. Örnek:Çiçek, müzik., elma... 2. Soyut İsim:Düşünce ve duygu yoluyla varlığı anlaşılabilen, gözle görülemeyen, elle tutulamayan varlıkları karşılayan isimlerdir. Örnek:Saygı, sevgi, hayal, fikir, sevinç, korku...

13. İsmin Hâlleri: • İsimler cümlede ya yalın hâlde bulunurlar ya da - i, - e, - de, - den,eklerinden birini almış olarak bulunurlar. • Bahçe, bahçeyi, bahçeye, bahçede, bahçeden • Ev, evi, eve, evde, evden • Adam, adamı, adama, adamda, adamdan • Park, parkı, parka, parkta, parktan

14. 1.Yalın Hal: • Adların; ad durum eklerinden hiçbirini almamış biçimidir. • Yalın haldeki isimler cümlede “özne, belirtisiz nesne, sözde özne” görevinde bulunurlar. • “Gurbet ne yana düşer usta?” • “Boş zamanlarında resim yapardı.” • “Okul bir güzel temizlendi.” • İsim tamlamalarında tamlayan veya tamlanan olur. • “Masa örtüsü, altın yüzük”

15. 2. Belirtme (yükleme) Durumu: • Adların “-i” hal ekini almış biçimidir. • Bu tür isimler cümlede belirtili nesne görevinde bulunur. • “Bütün gece oğlunu düşündü.” • “Yangın çıkmasın diye ateşi söndürdük.”

16. 3.Yönelme (yaklaşma) Hali: • Adların “-a/-e” hal ekini almış biçimidir. • Bu tür isimler cümlede dolaylı tümleç olur. • “Arkadaşına çok güveniyordu.” • “Düşünceye saygı duymalısınız.”

17. 5.Çıkma (ayrılma) Hali: • Adların “-den” hal ekini almış biçimidir. • Bu tür isimler cümlede dolaylı tümleç olur. • “Gözlerinden birer damla yaş döküldü.” • “Saat beşte evden ayrıldı.” • Not:Bunların dışında tamlayan eki (ilgi hali) olan “-ın/-nın” ;eşitlik hali eki “ca/-ce” hal ekidir. • “Anasının kuzusu” • “İnsanca yaşamak”

18. Hal Ekleri İle İlgili Notlar: • 1. “-den” eki isim tamlamalarında tamlayan “-ın” eki yerine kullanılabilir. • “Öğrencilerden biri kayboldu.” • 2. “-den” eki ikileme kurar. • “Havalar iyiden iyiye ısındı.” “Caddeler baştan başa süslendi.” • 3. “-den” eki varlığın neden yapıldığını belirtir. • “Taştan duvar” • 4. “-den” eki “benzetme” ve “karşılaştırma” anlamları verir. • “Camdan kalp” , “ Kardan beyaz çamaşır.”

19. “- de, - den” ekleri yapım eki olarak da kullanılabilir. • Gözde öğrenci, • sözde kızlar, • sıradan davranış, • candan insan, • içten söz

20. “- e, - de, - den” ekleri zaman bildiren sözcüklere gelerek zarf tümleci oluşturabilir. • Akşama bize gidelim. • BeşeAnkara’da oluruz. • İkindide çay içtik. • Baharda çiçekler açar. • Fasulyeleri akşamdansuya koydum. • Sabahtan yola çıkarız. • Erkenden bütün işleri yaptım.

21. YAPILARINA GÖRE İSİMLER • Yapılarına göre isimler üçe ayrılır: • 1. Basit isimler, • 2. Türemiş isimler, • 3. Bileşik isimler.

22. 1. Basit İsimler: • Yapım ekleri ile türememiş ya da birleşme yoluyla yeni anlam yüklenmemiş sözcüklerdir. • Kök durumundaki sözcüklerle yalnızca çekim eki almış olanlar basit yapılıdır. • Kök sözcükler genellikle tek hecelidir. • El,kol,sel,yel,göz,taş,baş,kar,dil,kadın,deniz,çiçek,soba,pencere,araba...

23. 2. Türemiş İsimler: • Yapım ekleriyle kök ve gövdelerden geliştirilmiş isimlerdir:saman-lık,toz-lu,tat-sız,süt-çü,ben-cil,çalış-kan... • Bir sözcüğün türemiş sözcük olabilmesi için, köküyle doğrudan ya da dolaylı bir anlam ilgisi bulunmalıdır. “Kiracı” sözcüğü “kira”dan türemiştir. Ancak “balık” sözcüğü “bal”dan türememiştir. • Aynı ek, eklendiği sözcüklere farklı anlamlar katabilir: Çin-ce (dil ismi),dost-ça (yakışır,o tarzda),ben-ce (bana göre),aylar-ca (süreklilik)...

24. *İSİMDEN İSİM TÜRETEN EKLER • -lık/-lik/-luk/-lük:çiçek-lik,kitap-lık,çamur-luk,kömür-lük... • -cı/-ci/-cu/-cü (-çı/-çi/-çu/-çü):gemi-ci,odun-cu,göz-cü,ekmek-çi,çöp-çü... • -daş/-deş (-taş/-teş):vatan-daş,öz-deş,yurt-taş,ses-teş... • -ti/-tı/-tu/-tü:gürül-tü,horul-tu,hışır-tı,inil-ti...

25. -cik/-cık (-cuk/-cük):yılan-cık, badem-cik,gelin-cik... • -ce/-ca (-ça/-çe):Millet adlarının sonuna getirilirse o milletin dilinin adını bildirir. Türk-çe,İngiliz-ce,Alman-ca,İnsan-ca,Aylar-ca,Ben-ce, Arap-ça... • NOT:İsimden isim türeten ekler oldukça fazladır. Fakat fazla kullanılmaz.(kum-sal, balık-çıl, kış-la, top-aç, baş-ak...).

26. FİİLDEN İSİM TÜRETEN EKLER •  -mak/-mek:Bu ek, bütün fiil kök ve gövdelerinin sonuna getirilir; fiillerin adını bildiren isimler (mastar) yapar.Bil-mek,gör-mek,oku-mak,git-mek... • (*)-mek ekiyle türetilmiş varlık isimleri de vardır:ekmek,çakmak,yemek. •  -me/-ma:gör-me,bil-me,oku-ma... •  -men/-man:öğret-men,yönet-men,say-man,yaz-man...

27. -iş/-ış (-uş/-üş):gel-iş,gid-iş,gör-üş.... •  -gı/-gi/-gu/-gü:sil-gi,çal-gı,duy-gu,gör-gü,iç-ki,at-kı... •  -it/-ıt (-ut/-üt):geç-it,yaz-ıt, •  - geç:solun-gaç,yüz-geç,süz-geç... •  - im/-ım (-um/-üm):seç-im,say-ım,dön-üm,kur-um... •  -i/-ı/-u/-ü:gez-i,yaz-ı,ört-ü... • NOT:Fiilden isim türeten ekler oldukça fazladır. Fakat fazla kullanılmaz

28. 3. Bileşik İsimler: • En az iki sözcükten oluşan, tek bir kavramı karşılayan kalıplaşmış sözcüklerdir. • Türemiş sözcükler gibi bunlar da gövde sözcüklerdir: • Bileşik isimler şu yollarla oluşturulur:

29. Biçim Yönünden • a)Yalın durumdaki iki ismin birleşmesiyle oluşur. • Demir-baş,tepe-göz • b)Sıfat Tamlaması Biçiminde • Yeşil-ırmak,boş-boğaz,Ak-deniz • c)Belirtisiz İsim Tamlaması Kuruluşunda • Deniz-altı,ateş-böceği,hanım-eli,arslan-ağzı,kuş-palazı,soy-adı

30. d)Bir İsimle Bir Fiilden yapılanlar • Gece-kondu,bilgi-sayar,uçak-savar, ateş-kes,imam-bayıldı • e)İki fiilden oluşanlar • Uyur-gezer,kaptı-kaçtı,dedi-kodu,biçer-döver,gel-git, çek-yat, kap-kaç, ger-çek • f)Ses düşmesi yoluyla oluşanlar • Pazartesi,kahvaltı,sütlâç

31. Anlam Yönünden • a)Her iki sözcük de gerçek anlamını korur. • Toplum-bilim,kara-biber • b)Sözcüklerden biri gerçek anlamını yitirir. • Atlı-karınca • c)Her iki sözcük de gerçek anlamını yitirir. • Demir-baş,su-çiçeği,boş-boğaz

32. İSİMLERDE KÜÇÜLTME • -cik,-cek,-ceğiz,-imsi,ekleri isimlere küçültme anlamı verir. • Anneciğimi pek çok özledim.(Sevgi) • Kedicikçok üşümüştü.(Acıma) • Karşıda bir tepecik vardı.(Küçültme) • Yavrucak annesini bekliyordu. (Küçültme) • Bir liracıkversen ne olur!(Azımsama) • Yavrucak şaşkın şaşkın bakıyordu.(Acıma)

33. Büyücek bir binanın önünde durdu. (Küçültme) • Kadıncağız ne kadar çaresiz !(Acıma) • Yeşilimsi bir kazak aldım.(Benzerlik) • -cikeki bazen kalıcı isimler de yapar. Bunları küçültme olarak değerlendiremeyiz. • Gelincik,bademcik,maymuncuk,beyincik...

34. İSİM TAMLAMALARI • İki ya da daha fazla ismin belirli kurallar çerçevesinde bir araya gelerek oluşturduğu söz öbeğine denir. • *Birinci isme tamlayan; ikinci isme tamlanan denir. • İsim Tamlaması =Tamlayan+Tamlanan

35. Belirtili İsim Tamlaması İsim+(n)in isim+si Tamlayan durumundaki ismin (n)in, tamlanan durumundaki ismin de (s)i iyelik ekini alarak oluşturduğu tamlamaya denir. • Ağac +ın meyve+si • Çalışma+nın yarar+ı • gün+ün doğuş+u • kadın+ın elbise+si • NOT:“-in” tamlayan eki “ben , biz” zamirleriyle kullanıldığında “-im” şekline döner. • Benim kitabım ,Bizim evimiz.

36. Belirtisiz İsim Tamlaması • Tamlayan durumundaki ismin ek almadığı tamlanan durumundaki ismin de –(s)i iyelik ekini aldığı tamlamalara denir. • Soru+Øbanka+sı , • ders+Ø kitab+ı, • yemek+Ø kitab+ı, • imlâ+Ø kılavuz+u, • zeytin+Ø yağ+ı

37. Takısız İsim Tamlaması • İsim+Ø İsim+Ø • Tamlayanın da tamlananın da ek almadığı tamlamalara denir. • Bu tür tamlamalarda tamlayan tamlananın neden yapıldığını veya neye benzediğini belirtir. • Altın kolye, • gümüş yüzük, • inci diş, • kömür göz, • tahta köprü, • demir kapı, • keten gömlek...

38. Takısız isim tamlamasıyla sıfat tamlamalarını karıştırmamak gerekir. • Takısız isim tamlamalarında; • aTamlayan tamlananın neden yapıldığını gösterir. • Bunun pratik yolu tamlayana –den eki getirmektir.Anlam bozulursa tamlama sıfat tamlaması ; anlam bozulmazsa tamlama takısız isim tamlaması olur. • Altın bilezik altından (yapılmış) bilezik, • Tahta köprü,tahtadan (yapılmış) köprü, • yün eldiven Yünden (yapılmış) eldiven • Kara gözler Karadan gözler (anlam bozuldu)

39. bTamlayan tamlananın neye benzediğini gösterir. • Tamlayandan sonra “gibi” edatını getirdiğimizde anlam bozukluğu olmazsa takısız isim tamlamasıdır. • İnci diş,inci gibi diş,badem göz, badem gibi göz,kalem kaş kalem gibi kaş

40. Kısaca -den eki ve gibi edatı yardımıyla takısız isim tamlamalarını sıfat tamlamalarından ayırt edebiliriz. • Öte yandan takısız isim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan isimdir. • *Takısız isim tamlamalarının karşıtı yoktur ama sıfat tamlamalarının karşıtı vardır. • güzel çocuk x çirkin çocuk • cam kavanoz, (karşıtı yok)

41. Zincirleme İsim Tamlamaları: • En az üç isimden oluşan tamlamalara denir. • Elbise+nin kol düğme+si • Öğretmen+in konuşması+nın güzelliğ+i

42. Zincirleme isim tamlamaları genel olarak şu şekilde kurulur: • 1.Tamlayan bir isim ; tamlanan ise bir isim tamlaması olabilir. • Öğretmenin not defteri • 2.Tamlayan bir isim tamlaması; tamlanan ise bir isim olabilir. • Okul bahçesinin kapısı • 3.Hem tamlayan hem de tamlanan bir isim tamlaması olabilir. • Türkçe öğretmeninin not defteri

43. Karma Tamlama: • İsim ve sıfat tamlamalarının iç içe girmesiyle oluşan tamlamalara denir. • Çocuğ+un tatlı gülüş+ü • Tamlayan ile tamlanan arasına sıfat girmiş. • Yeni ders kitabı • Sıfat belirtisiz isim tamlamasını nitelemiş. • Başarı+lı öğrenci+nin notlar+ı • Tamlayan sıfat almış. • Büyük bahçe+nin dar kapı+sı • Hem tamlayan hem tamlanan sıfat almış.

44. *Belirtili isim tamlamalarında bazen tamlayan eki +(n)in yerine “-den” eki kullanılabilir. Eğer tamlama çokluk içinden seçme bildiriyorsa “–den” kullanılabilir. Aksi takdirde anlatım bozukluğu olur. • Bunlar+dan bir+i • gelenler+den birkaç+ı • Kapı+dan kol+u (uygun değil) • Çocuklar+dan geleceğ+i (uygun değil) • *Fiilimsilerle kurulan tamlamaları bazı kaynaklar isim tamlaması olarak kabul eder ; bazıları ise etmez. • Öğretmenin konuşması. • Başarmanın zorluğu.

45. *Belirtili isim tamlamalarında tamlayan söylenmeyebilir.Bu durumda tamlayanı düşmüş isim tamlaması olur. • (Benim) Ayakkabım kayboldu. • *Tamlanan eki düşmüş olabilir. • Kestane kebap (ı), Galatasaray-ı,İnegöl köfte-si • *Belirtili ve zincirleme isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan yer değiştirebilir ; ikisi arasına herhangi bir kelime girebilir. • Yaram derindir benim. • Ahmet’in beyaz elbisesi • Bir soruya cevap olan cümlelerde kolayca anlaşılacağı için tamlayan veya tamlanan düşebilir. • Bu bey Ozan’ın nesi? – Babası.(Ozan’ın babası) • Bu bey kimin babası? – Ozan’ın.(Ozan’ın babası)

46. A) İSİM ÇEKİM EKLERİ: • Çokluk Eki: “-lar, -ler” • İsimlerin sayı bakımından çokluğunu bildirirler. • elmalar, • çocuklar , • öğrenciler.

47. 2)Hal Ekleri:“-- i,--e,--de,--den”  ekleridir. • *Kitab-ı ver (belirtme hali) • *Yol-a bak  (Yönelme hali) • *Ev-den geliyorum  (Çıkma hali) • *Sen-de kaldı  (Bulunma hali) • *Sıradan insanlarla işim olmaz.(Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur) • *Bunlar gözde çocuklardır.(Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur) • *Sudan sebeplerle yanıma gelme (Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur) • Bunlardan birini alıyorum. (Tamlayan eki görevindedir.)

48. 3)İyelik ekleri:Eklendiği isimlerin kime ait olduğunu ifade eder. • Kitab-ı-m, kitab-ı-mız, • kitab-ı-n, kitab-ı-nız, • kitab-ı, kitap-ları. • iyelik eklerini, ismin başına benim, onun, bizim, sizin, onların zamirlerini getirerek bulabiliriz. 4) İlgi ekleri (Tamlama Ekleri) : “-ın, -in, -un, -ün”biçimindedir.Belirtili isim tamlaması kurar. • kapı—n—ın    kol—u, • müdür—ün   oda—sı

49. 5)Eşitlik Eki : --ca,--ce biçimindedir. • *Sence bu doğru mu? • *Çocukça davranma. 6)Ek eylem Ekleri :İsim soylu sözcükleri yüklem yapma göreviyle kullanılan eklerdir. • iyi—y-im,   iyi—y-iz, • iyi—sin, iyi—siniz, • iyi—dir, iyi—dirler

50. İsimlerde Pekiştirme: • İkilemelerin ad olarak kullanılmasıyla oluşur. • İkilemeler ad olarak kullanılmışsa bunlar hal eki alabilir; özne, nesne, dolaylı tümleç ya da yüklem olabilir. • İş güç sahibi adamsın. • Eş dost bizde toplandı. • Günlerdir evi barkı aramıyor. • Yalanı dolanı sevmem hiç.