Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl

1. Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

2. Azja – zagadnienia przyrodnicze Justyna Drop

3. Azja – położenie geograficzne • Azja położona jest niemal w całości na półkuli wschodniej i północnej. Jedynie niewielkie obszary leżą na półkuli zachodniej (Półwysep Czukocki) i południowej (część Archipelagu Malajskiego). • Azja sąsiaduje z Europą od zachodu, • Z Afryką od południowego zachodu, • Z Australią od południowego wschodu, • Z Ameryką Północną od północnego –zachodu ( Cieśnina Beringa). • Azję otaczają 4 oceany: Pacyfik od wschodu, O. Indyjski od południa oraz O. Arktyczny od północy, oraz O. Atlantycki ( poprzez M. Śródziemne). • Azja wraz z Europą tworzy wielki kontynent - Eurazję, a wraz z Europą i z Afryką zaliczana jest do Starego Świata. O. Arktyczny O. Spokojny O. Indyjski

4. Skrajne punkty Azji • Skrajne punkty: • najdalej wysunięty na północ: Przyl. Czeluskin na półwyspie Tajmyr (104°18′E, 77°43′N); • najdalej wysunięty na południe: Przyl. Piai na Półwyspie Malajskim(103°31′E, 1°16′N); • najdalej wysunięty na wschód: Przyl. Dieżniewa na Półwyspie Czukockim (169°40′W, 66°05′N); • najdalej wysunięty na zachód: Przyl. Baba na półwyspie Azja Mniejsza(26°04′E, 39°29′N). Przyl. Dieżniewa Przyl. Czeluskin Przyl. Baba Przyl. Piai Rozciągłość południkowa: 9 700 km , Rozciągłość równoleżnikowa: 6 500 km.

5. Ukształtowanie powierzchni • Azja to największy kontynent na Ziemi. Jej powierzchnia wynosi 44,4 mln km 2, czyli niemal 30 % powierzchni wszystkich lądów kuli ziemskiej. • Linia brzegowa Azji jest dobrze rozwinięta – tworzy ją wiele wysp, półwyspów i zatok. • Wyspy zajmują 6,2% obszaru Azji. Zlokalizowane są wzdłuż wschodnich i południowo-wschodnich wybrzeży w trzech archipelagach: Malajskim, Japońskim i Filipińskim. • Największymi wyspami Azji są: Borneo (736 tys. km²), Sumatra (427 tys. km²), Honsiu (228 tys. km²), Celebes (197 tys. km²), Jawa (126 tys. km²), Luzon (106 tys. km²). • Półwyspy zajmują 8,7 mln km² (19% powierzchni Azji). • Największe z nich to: Półwysep Arabski (2,78 mln km²) – największy półwysep świata, Indochiński (2,17 mln km²), Indyjski (2088 tys. km²), Azja Mniejsza (0,5 mln km²), Tajmyr (0,4 mln km²), Kamczatka (0,27 mln km²) i Półwysep Koreański (0,22 mln km²). Niektóre wyspy największego na świecie archipelagu – Malajskiego, wśród nich największa z nich to Borneo.

6. Ukształtowanie pionowe • Azja jest najbardziej zróżnicowanym kontynentem pod względem ukształtowania pionowego. • Znajduje się tutaj zarówno najwyższy (Mount Everest, 8848 m n.p.m.) jak i najniższy punkt na naszej Ziemi (depresja Morza Martwego– jego lustro leży 405 m. p.p.m.). Maksymalna deniwelacja osiąga 9249 metrów. • Obszary poniżej 300 m n.p.m., czyli niziny, zajmują 32,4% powierzchni, • Obszary o wysokościach między 300-500 m n.p.m.- 12,6%, • Tereny powyżej 500 m n.p.m. zajmują 55% (w tym aż 5,5% to tereny powyżej 4000 m n.p.m.). • Średnia wysokość kontynentu wynosi: 990 m n. p. m.

7. Między wyżynami i nizinami występują kotliny śródgórskie, np. Kotlina Dżungarska i kotlina Kaszgarska. Mapa Wyżyny Tybetańskiej o powierzchni 2,5 mln km 2 Płw. Indyjski, zwany Dekanem • Wyżyny i góry zajmują ¾ powierzchni kontynentu azjatyckiego. • W Azji znajdują się największe góry świata – Himalaje, z najwyższym szczytem Mt. Everest ( 8850 m n.p.m., do niedawna podawano 8848 m n.p.m). • Bardzo rozległe są na tym kontynencie wyżyny, często otoczone górami i trudno dostępne. • Do największych należą: Tybet – najwyżej położona wyżyna na świecie ( 3000 – 5000 m n.p.m), Wyż. Irańska, Pamir, Wyżyna Środkowosyberyjska i Dekan. • Niziny Azji mają zróżnicowaną budowę geologiczną. Niektóre z nich, np. Nizina Tybetańska i Nizina Mandżurska, są częścią gór i wyżyn zrównanych przez erozję w ciągu milionów lat. • Inne, natomiast, jak Niz. Chińska, Niz. Indu, Niż. Gangesu i Niz. Mezopotamska, to obniżenia wypełnione osadami nanoszonymi przez rzeki.

8. Azja – kontynent ośmiotysięczników • Na świecie jest 14 ośmiotysięczników, czyli gór, których wysokość bezwzględna przekracza 8000 m n. p.m. Wszystkie znajdują się w Azji, 10 w Himalajach, a 4 w łańcuchu górskim Karakorum. • 5 najwyższych szczytów to: 1. Mount Everest ’Czomulungma ’Saragmatha 8850 m (Potybetańskunosi nazwę Czomolungma, czyli Bogini Matka Śniegu lub Bogini Matka Ziemia, po nepalskuSagarmatha, czyli Czoło Nieba, zaś w języku chińskim ZhūmùlǎngmǎFēng. Często jest nazywany również Dachem Świata). WwedługwcześniejszychokreśleńwysokoścMt. Everest wynosiła 8848 m; szczyt znajduje się w Himalajach (Tybet Nepal/Chiny), Pierwszym Polakiem na szczycie Everestu była Wanda Rutkiewicz, zdobyła go jako pierwsza Europejka i trzecia kobieta na świecie 16 października 1978 r. 2. K2 ’Chogori 8611 m, Karakorum, 3. Kangczendzonga 8598 m , Himalaje, 4. Lhotse 8501 m, Himalaje, 5. Makalu 8463 m, Himalaje, Mt. Everest, 8850 m n. p. m.

9. Budowa geologiczna • W prekambrze i na początku ery paleozoicznej poszczególne fragmenty dzisiejszej Azji znajdowały się w różnych miejscach naszego globu. Pod koniec ery paleozoicznej połączyły się , tworząc jedną całość, jeden kontynent. • Azja ma bardzo zróżnicowaną budowę geologiczną. Najstarszą część kontynentu stanowią tarcze oraz platformy prekambryjskie. Należą do nich m. in. Rozległe, płaskie niziny i wyżyny, np. Nizina Zachodniosyberyjska i Wyżyna Środkowosyberyjska. • Najstarsze azjatyckie góry powstały w czasie orogenezy kaledońskiej i hercyńskiej. Są to między innymi Sajany, Ałtaj, Tien – szanoraz Ural. • Młode góry powstałe podczas orogenezy alpejskiej tworzą dwa pasy. Pierwszy leży w południowej części kontynentu i obejmuje m.in. Kaukaz, Taurus, Zagros, Elbrus, Hindukusz oraz Himalaje; • Drugi pas rozciąga się południkowo na wschodzie kontynentu. W jego skład wchodzą m.in. G. Wierchojańskie, G. Czerskiego oraz górotwory Wysp Japońskich, Filipin i Kamczatki. • Oba pasy młodych gór położone są na granicach płyt litosfery, w aktywnej strefie sejsmicznej. Efektem takiego usytuowania są częste trzęsienia ziemi i wybuchy wulkanów w tych rejonach. • Na półwyspie Kamczatka znajduje się ponad 160 wulkanów, z czego 28 to wulkany czynne. Najwyższym z nich to Kluczewska Sopka ( 4750 m n.p.m.). Kluczewska Sopka – Jest to największy i najbardziej aktywny wulkan w Eurazji i jednocześnie najwyższy szczyt Kamczatki.

10. Budowa geologiczna Obszary fałdowań prekambryjskich Pokrywy osadowe na obszarach fałdowań prekambryjskich Obszary fałdowań paleozoicznych: Kaledonidy Hercynidy Mezozoiczne pokrywy osadowe na obszarze fałdowań paleozoicznych Alpidy Trzeciorzędowe i czwartorzędowe pokrywy osadowe Rowy tektoniczne Rowy oceaniczne Pasma górskie Krawędzie płyt kontynentalnych

11. Wody powierzchniowe • Decydujący wpływ na układ i rozmieszczenie wód powierzchniowych w Azji mają warunki klimatyczne oraz rzeźba terenu. • Sieć rzeczna nawiązuje do ukształtowania powierzchni i ma układ promienisty. Oznacza to, że większość dużych rzek bierze swój początek na górskich obszarach położonych w centrum kontynentu i spływa w kierunku trzech oceanów. • Na terenach o suchym klimacie, np. na Płw. Arabskim lub na Wyżynie Irańskiej występują rzeki okresowe. • Najdłuższymi rzekami Azji są: Jangcy (6300) km, Huang He (5464 km), Amur (4510 km), Mekong (4500 km), Lena (4400 km), Jenisej (4102 km), Ob (4338 km), Indus (3180 km) i Syr-daria (3078 km). Najdłuższą rzeką Azji, stanowiącą dopływ innej rzeki, jest wpadający do Obu Irtysz (4248 km). Największe dorzecza posiadają rzeki syberyjskie: Ob (2975 km²), Jenisej (2580 km²), Lena (2490 km²) i Amur (1855 km²). • Największe jeziora występują w północnej, środkowej i zachodniej części Azji, są to: • Morze Kaspijskie, • silnie wysychające obecnie Jezioro Aralskie (ok. 33,6 tys. km²), • najgłębszy na świecie Bajkał (powierzchnia 31,5 tys. km²) i • częściowo słone jezioro Bałchasz (17–22 tys. km²). Powstały na ogół na skutek ruchów skorupy ziemskiej. Są więc pochodzenia tektonicznego. Syberia, szczególnie zachodnia, jest miejscem występowania rozległych obszarów bagiennych. Powstają one w czasie krótkiego lata, kiedy zamarznięta zwykle warstwa gruntu odmarza przy powierzchni.

12. Znikające jezioro • Jednemu z największych jezior Azji- Jezioru Aralskiemu - grozi całkowite wyschnięcie. • Niegdyś czwarte co do wielkości jezioro świata, w swoich niezbyt głębokich wodach kryło bardzo bogatą faunę i florę. • Z uwagi na nieumiejętne gospodarowanie zasobami wodnymi (W 1959 roku rząd Związku Radzieckiego rozpoczął realizację planu nawodnienia regionu w celu założenia upraw bawełny na potrzeby całego ZSRR ) poziom wody w jeziorze zaczął się szybko obniżać. • Nawadnianie okolicznych terenów wodą z zasilających jezioro rzek: Amu -Darii i Syr – Darii, spowodowało, że jego powierzchnia w ciągu ostatnich 30 lat zmniejszyła się o połowę i nadal maleje. Jezioro pozbawione dopływu znacznych ilości wody stało się bardzo słone i wyginęła w nim większość ryb. Miasta, które niegdyś leżały na brzegu jeziora, obecnie znajdują się kilkadziesiąt kilometrów od linii brzegowej. J. Aralskie -2009 r. Zmieniająca się powierzchnia J. Aralskiego

13. Klimat w Azji • Azja leży we wszystkich strefach klimatycznych występujących na Ziemi, od strefy podbiegunowej aż po strefę równikową. • Podstawowymi czynnikami kształtującymi klimat różnych części Azji są: • Wielka rozciągłość południkowa, • odległość od mórz i oceanów, • wzniesienie nad poziom morza, • występowanie wysokich pasm górskich, stanowiących bariery klimatyczne, oraz • typowa dla wschodnich i południowych obszarów cyrkulacja monsunowa, znacząco zwiększająca wilgotność w okresie letnim. • Największe średnie roczne temperatury powietrza (powyżej 28°C) występują na Półwyspie Indyjskim i w południowej części Półwyspu Arabskiego, najwyższe średnie temperatury powietrza, najcieplejszego miesiąca, lipca, notowane są w strefie zwrotnikowej (Bagdad, +34°C), • Najwyższe notowane temperatury powietrza (+53,7°C) zanotowano w depresji TiratTsvi w Izraelu. • Najniższe temperatury występują w północno-wschodniej Azji - w miejscowości Ojmiakon nad górną Indygirką znajduje się “biegun zimna” półkuli północnej, w którym średnia temperatura powietrza w styczniu wynosi -50°C, a najniższa notowana temperatura -71°C. • Najwyższe sumy roczne opadów występują w strefie równikowej oraz w klimacie zwrotnikowym monsunowym. W miejscowości Ćerapundźi we wschodnich Indiach suma rocznego opadu dochodzi do 11 400 mm. • Najniższe opady (poniżej 50 mm rocznie) występują na pustyniach strefy zwrotnikowej i w kotlinach sródgórskich Azji Centralnej.

14. Strefy roślinne • Rozmieszczenie głównych zbiorowisk roślinnych Azji jest uzależnione od strefowości klimatycznej, stopnia kontynentalizmu (odległości od morza), wzniesienia nad poziom morza, oraz wpływu cyrkulacji monsunowej. • Północne krańce kontynentu porasta tundra, • Tajga zajmuje gruby "pas" opasający Azję poniżej koła podbiegunowego północnego. Stanowi największy lądowy biom świata, zachowany w bardzo dobrym stanie dzięki małej eksploatacji przez człowieka. • Od Uralu po górny bieg rzeki Ob rozciągają się stepy południowo syberyjskie. Nad wszystkimi roślinami dominują trawy. • Charakterystyczne dla strefy umiarkowanej lasy mieszane i liściaste występują tylko we wschodniej części kontynentu. • Lasy zwrotnikowe i sawanny Azji zajmują Półwysep Indyjski i wyżyny Gór Południowochińskich. O ich charakterze decyduję długość dwóch pór roku (pora sucha i deszczowa). Lasy zwrotnikowe w trakcie pory deszczowej trudno odróżnić od równikowych, również ze względu na niektóre wspólne gatunki, np.: drzewo tekowe. Już jednak w porze suchej większość lasów zwrotnikowych traci liście, a równikowe są wiecznie zielone. • Wilgotne lasy równikowe Azji zajmują zachodnie wybrzeża półwyspu Dekan, Nizinę Gangesu, Irawadi, Półwysep Indochiński i większość wysp Archipelagu Malajskiego. Są to wiecznie zielone lasy w których nie dochodzi do zmian pór roku • W zachodniej części Azji występuje roślinność podzwrotnikowa typu śródziemnomorskiego z lasami śródziemnomorskimi, gdzie spotkać można wiele gatunków sosen oraz zarośla makii i frygany. Tajga syberyjska w obwodzie tomskim

15. Świat zwierzęcy • Świat zwierzęcy kontynentu azjatyckiego jest bardzo bogaty. • Świat zwierzęcy Azji należy do dwóch krain zoogeograficznych: Półwysep Indyjski i Indochiński, południowa część Azji Wschodniej oraz Filipiny i Półwysep Malajski tworzą krainę orientalną, pozostała część Azji należy do krainy paleoarktycznej (Paleoarktyka), w której obrębie fauna jest związana z głównymi zbiorowiskami roślinnymi. • Dla tundry charakterystyczne są: białe niedźwiedzie, renifery, lisy polarne, lemingi, z ptaków - pardwy, alki, nury, mewy. • Bogaty świat zwierzęcy tajgi reprezentują liczne jeleniowate, łosie, niedźwiedzie, rosomaki, rysie, żbiki, wilki, bobry, z ptaków: cietrzewie, głuszce, polatuchy. Rosomak Niedźwiedzie polarne

16. Koziorożec syberyjski Panda • Na południowym wschodzie, w Mandżurii, żyją: tygrysy syberyjskie, jenoty, makaki japońskie, z ptaków bieliki japońskie, sowy japońskie i żurawie mandżurskie. • Dla strefy stepów charakterystyczne są: antylopy suhaki, susły, bobaki, chomiki. • Na obszarach pustynnych Azji Środkowej pojawiają się (w większości udomowione) wielbłądy dwugarbne, gazele, dżejrany oraz - silnie zagrożone - konie Przewalskiego. • Faunę gór i wysoko wzniesionej wyżyny Azji Środkowej reprezentują (częściowo udomowione): jaki, gazele tybetańskie, dzikie owce, koziorożce syberyjskie, a także pantery śnieżne, niedźwiedzie himalajskie i bliskie wytępienia pandy wielkie.