Małgorzata Czerwińska Uniwersytet Zielonogórski

1. Małgorzata Czerwińska Uniwersytet Zielonogórski OSOBAZ NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ WZROKUW BIBLIOTECE- REHABILITACJA CZY NORMALIZACJA ŚRODOWISKA ŻYCIA ? Bibliologiczno-tyflologiczny dyskurswokół możliwości i ograniczeń

2. Obsługa biblioteczno-informacyjnaosób z niepełnosprawnością wzroku - to: • uregulowania prawne • specyfika psychospołecznego funkcjonowaniaosób z dysfunkcją wzroku • zasoby (materiały alternatywne) • technologia wspomagająca • dostosowany lokal • oferta usług • kompetentni bibliotekarze

3. IFLA Section of Libraries for the Blind - Sekcja Bibliotek Dla Niewidomych Wytyczne obsługi bibliotecznej osób z niepełnosprawnością wzrokuodnoszą się do: • lokalu bibliotecznego i jego otoczenia • specyfiki kolekcji materiałów czytelniczych - alternative/accessible formats, adapted literature, special format • specyfiki zakresu treściowego kolekcji • zasad kompleksowej informacji o zbiorach • specyfiki technologii wspomagających - adaptive technology, assistive technology • dostępności stron internetowych bibliotek • specyfiki usług bibliotecznych - zasady udostępniania, informowania • form i zasad pracy z niepełnosprawnym wzrokowo użytkownikiem • przygotowania i kompetencji bibliotekarzy w zakresie obsługi użytkownikówz niepełnosprawnością wzroku

4. 1/4 Konwencja narodów zjednoczonycho prawach osób niepełnosprawnych – 2006 - 2012 Art. 3 - zalecający poszanowanie: pełnego i efektywnego uczestnictwa w życiu społecznym i integracji społecznej, równych szans, dostępności; Art. 8 – zalecający podnoszenie świadomości społecznej poprzez: inicjowanie i prowadzenie skutecznych kampanii na rzecz budzenia świadomości społecznej, szerzenie postaw poszanowania dla praw osób niepełnosprawnych na wszystkich poziomach systemu edukacyjnego, w tym u jak najmłodszych dzieci, promowanie programów podnoszących poziom świadomości na temat osób niepełnosprawnych i ich praw;

5. 2/4 Konwencja narodów zjednoczonycho prawach osób niepełnosprawnych – 2006 - 2012 Art. 9 – zobowiązujący do działań na rzecz dostępności, na równych zasadach z innymi obywatelami, do środowiska fizycznego, transportu, informacjii komunikacji międzyludzkiej, w tym technologii i systemów komunikacyjnych i informacyjnych oraz do innych udogodnień i usług oferowanych całemu społeczeństwu, zarówno w środowiskach miejskich, jak i wiejskich (budynki, usługi informacyjne, komunikacyjne, elektroniczne), poprzez m.in.: zapewnienie oznakowania w alfabecie Braille’a oraz w formie łatwej do czytania i zrozumienia w budynkachi innych obiektach publicznych, zapewnienie pomocy ze strony innych osób i pośredników, w tym przewodników, lektorów, aby ułatwić dostęp do budynków i innych obiektów publicznych, promowanie innych stosownych form pomocy i wsparcia, aby zapewnić dostęp do informacji, promowanie dostępu do najnowszych technologii oraz systemów informacyjnych i komunikacyjnych, w tym do internetu;

6. 3/4 Konwencja narodów zjednoczonycho prawach osób niepełnosprawnych – 2006 - 2012 Art. 19 - określający uwarunkowania samodzielnego życia i integracji społecznej,a głoszący m.in., że ogólnodostępne usługi i obiekty będą dostępne na równych zasadach dla osób niepełnosprawnych oraz będą dostosowane do ich potrzeb; Art. 21 – odnoszący się do wolności wypowiedzi i swobody wyrażania poglądów oraz dostępu do informacji, a zalecający m.in.: dostarczanie osobom niepełnosprawnym informacji przeznaczonych dla ogółu społeczeństwa w dostępnym formacie i za pomocą środków przekazu odpowiednich do rodzaju niepełnosprawności, bez opóźnień i dodatkowych kosztów, akceptowanie i umożliwienie korzystania w sytuacjach oficjalnych z pisma Braille’a, wspomagających i alternatywnych sposobów komunikacji oraz wszelkich innych środków, sposobów i formatów komunikacji wybranych przez osoby niepełnosprawne, nakłanianie prywatnych usługodawców świadczących usługi dla ogółu społeczeństwa, w tym dostawców usług internetowych, aby dostarczali informacje i usługi w formie dostępnej i przydatnej dla osób niepełnosprawnych, zachęcanie środków masowego przekazu, w tym dostawców informacji poprzez Internet, aby udostępniały swoje usługi osobom niepełnosprawnym;

7. 4/4 Konwencja narodów zjednoczonycho prawach osób niepełnosprawnych – 2006 - 2012 Art. 24 – poświęcony prawu do edukacji włączającej, w tym m.in.: umożliwienie nauki alfabetu Braille’a, pisma alternatywnego, powiększonego druku, wspomagających i alternatywnych sposobów, środków i formatów komunikacji, umiejętności orientacyjnych i poruszania się oraz umożliwienie funkcjonowania grup samopomocy i mentoringu; Art. 30 – podnoszący prawo do uczestniczenia w życiu kulturalnym, zapewniane poprzez m.in.: korzystanie z materiałów dotyczących zagadnień kultury w dostępnych formatach, dostęp do programów telewizyjnych, filmów, teatru i innych form działalności kulturalnej w dostępnych formatach, dostęp do miejsc, w których odbywają się wydarzenia kulturalne, tj. teatrów, muzeów, kin, bibliotek oraz do usług związanych z działalnością kulturalną i turystyczną, jak również, na ile jest to możliwe, dostęp do miejsc historycznych i ważnych z punktu widzenia kultury narodowej, zapewnienie, aby akty prawne dotyczące ochrony praw własności intelektualnej nie stanowiły nieracjonalnej bariery dyskryminującej osoby niepełnosprawne w dostępie do materiałów związanych ze sferą kultury.

8. KATEGORIE ZABURZENIA WIDZENIAwg Międzynarodowego Rejestru Chorób

9. Widzenie połowiczne(prawostronne - utrata prawej połowy pola w obydwu oczach) Widzenie połowiczne może dotyczyć także lewych, dolnych, górnych i zewnętrznych połówek oka.

10. Zwyrodnienie plamki Przy zwyrodnieniu plamki druk wydaje się zniekształcony, może brakować fragmentów wyrazów.

11. Barwnikowe zwyrodnienie siatkówki Przy barwnikowym zwyrodnieniu siatkówki centralne widzenie może pozostać nienaruszone - litery są wyraźne.

12. Retinopatia cukrzycowa Przy retinopatii cukrzycowej druk może być zniekształcony lub zamglony.

13. Zaćma Przy zaćmie i zmianach w rogówce druk rozmywa się i traci kontrast.

14. Jaskra Przy zaawansowanej jaskrze druk może wydawać się wyblakły a słowa trudne do odczytania.

15. Osoba z niepełnosprawnością wzroku – czytelnik – użytkownik – klient • kompensacja sensoryczna – teoria tworzenia się dynamicznych układów strukturalnych w obrębie I i II układu sygnałowego • kompensacja werbalna – poznawcze wykorzystanie funkcji mowy (instrukcja słowna) • wyobrażenia surogatowe (zastępcze) - wypełnianie “luk” percepcyjnych • myślenie analogiczne (zestawianie faktów, zdarzeń) oraz wnioskowanie • myślenie abstrakcyjno-pojęciowe • przyjmowanie norm moralnych, etycznych, społecznych i funkcjonowanie zgodnie z nimi • odczuwanie potrzeb: poznawczych, estetycznych, niezależności, akceptacji, uznania, szacunku, samourzeczywistnienia

16. Osoba z niepełnosprawnością wzroku –sfery ograniczeń • zdobywanie informacji i wiedzy • wykonywanie czynności życia codziennego (samoobsługowych i gospodarczych) • orientacja przestrzenna i samodzielne poruszanie się • wykonywanie pracy zawodowej • udział w życiu społecznym • ekspresja emocjonalna i funkcjonalna • komunikowanie się • rekreacja i wypełnianie czasu wolnego

17. Książka niewidomego – definicja Wydawnictwo zwarte (książka) lub periodyczne (czasopismo) o cechach wydawniczo-formalnych odpowiadających specyfice percepcji tekstu przez osoby z głęboką dysfunkcją narządu wzroku (niewidomych, ociemniałych, w wysokim stopniu słabowidzących, niedowidzących). Wydawnictwa te w sferze treściowej odpowiadają publikacjom w druku zwykłym (tzw. czarno-drukowym), różni je natomiast forma przekazu, dostosowana do odbioru dotykowego, słuchowego, słuchowo-dotykowego. Wydawnictwa te w zdecydowanej większości (zwłaszcza wydawnictwa zwarte) są odpowiednikami brajlowskimi, dźwiękowymi, elektronicznymi książek z typowej produkcji wydawniczej. PRZYSZŁOŚĆ TO KSIĄŻKA CYFROWA !

18. Wydawnictwa dla osób z niepełnosprawnością wzroku – formaty alternatywne • wydawnictwa w systemie L. Braill’a • wydawnictwa w systemie W. Moona • wydawnictwa dźwiękowe (analogowa książka mówiona, Digital Talking Books, talking book, audio book) • wydawnictwa w druku powiększonym • wydawnictwa w zapisie cyfrowym (TXT, RTF, DOC, PDF) i graficznym (DJVU) • cyfrowe wydawnictwa dźwiękowo-tekstowe (DAISY - Digital Accessible Information System) • wydawnictwa do odbioru wielozmysłowego (np. obrazkowe książki dotykowe, książki brajlo-drukowe)

19. Audiodeskrypcja Jest to technika, która za pomocą słownego opisu, dostarcza osobom z niepełnosprawnością wzroku informacje, które przez osoby widzące odbierane są w postaci wizualnej. Pozwala tym osobom uczestniczyć na równi z osobami widzącymi, w tym samym miejscu i czasie, zarówno w projekcjach filmowych, jak i w innych wydarzeniach widowiskowych, skierowanych do szerokiej publiczności. Audiodeskrypcja wkracza do kin, teatrów, telewizji, muzeów, galerii obrazów, do imprez sportowych. Ma duże znaczenie w rehabilitacji psychicznej i społecznej.

20. 1/4 DOSTĘP DO INFORMACJI - ROZWIĄZANIA TYFLOINFORMATYCZNE 1. Syntezatory mowy 1.1. Apollo II 2. Moduły udźwiękawiające, ubrajlawiające i powiększające 2.1. Jaws 2.2. Supernova 2.3. Window-Eyes 3. Urządzenia lektorskie 3.1. Multilektor 3.2. Poet compact 3.3.Auto-Lektor 3.4. Sara 4. Monitory brajlowskie

21. 2/4 DOSTĘP DO INFORMACJI - ROZWIĄZANIA TYFLOINFORMATYCZNE 5. Notatniki 5.1. Braille Lite 2000, Braille Lite Millennium 20, Braille Lite Millennium 40 5.2. PAC Mate BX400 5.3. Kajetek 2000 6. Drukarki brajlowskie 7. Powiększalniki 8. OCR, OBR i programy lektorskie 8.1. FineReader 8.2. OBR Standard, OBR Extended (konwersja systemu Braille’a na zwykły druk) 8.3. Cicero Text Reader 2, Openbook 6.0 (programy lektorskie) 8.4. FSReader, EaseReader (programowy odtwarzacz książek w formacie Daisy)

22. 3/4 DOSTĘP DO INFORMACJI - ROZWIĄZANIA TYFLOINFORMATYCZNE 9. Programy użytkowe 9.1. Magnetofon (program symulujący magnetofonowy odtwarzacz, służący do czytania w systemie Windows plików tekstowych) 9.2. Brajl 5.0 (program umożliwiający skład i wydruk tekstu w brajlu) 9.3. GOODFEEL (program do automatycznej translacji zapisu nutowego na brajlowską notację muzyczną) 10. Brajlowskie maszyny do pisania 11. Mówiące słowniki elektroniczne 12. Dyktafony cyfrowe i organizery 12.1. “Czytak” (wyspecjalizowany odtwarzacz książek zapisanych na kartach pamięci compactflash)

23. 4/4 DOSTĘP DO INFORMACJI - ROZWIĄZANIA TYFLOINFORMATYCZNE 13. Programy udźwiękawiające telefony komórkowe 13.1. Mobile Speak 13.2. Talks Strony internetowe firm komputerowych – tyfloinformatycznych http://www.altix.pl, http://www.harpo.com.pl, http://www.ece.neostrada.pl, http://www.medison.w3.com.pl

24. Ograniczenia w dostępiedo słowa pisanego i informacji • dokumenty cyfrowe, strony i serwisy internetowe – nieprzestrzeganie standardów World Wide Web Consortium (W3C), inicjatywy WAI (Web Accessibility Internet – Dostępność Sieci Internetowej), specyfikacji tworzenia dostępnych i użytecznych serwisów internetowych - WCAG 2.0 (Web Content Accessibility Guidelines) • zasoby bibliotek cyfrowych (np. D-LIBRA) - przyczyny prawne, sprzętowo-finansowe i techniczne (rodzaje formatów plików) • e-booki – formaty, zabezpieczenia • czytnik “Kindle” – brak pełnego udźwiękowienia

25. Przestrzeń biblioteczna • dobrze oświetlone wejścia • gładka i nieśliska powierzchnia przy wejściu • ciągi komunikacyjne zaznaczone inną fakturą podłogi • szklane drzwi właściwie oznakowane dla osób niedowidzących • schody i stopnie oznakowane kontrastującym kolorem, oznakowanie dróg do wind • dobrze oświetlone windy z przyciskami oznakowanymi w systemie Braille’a, głośnomówiące • oddział dla osób niepełnosprawnych usytuowany centralnie • kolorowe (najlepiej żółte dla lepszej widoczności), dotykowe linie prowadzące do tego oddziału • kontrastowe kolorowanie ścian i podłóg • znaki informacyjne, zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz biblioteki, ze względu na osoby słabowidzące - duże, matowe, kontrastujące z tłem • plan biblioteki w wersji z powiększoną czcionką i w wersji dotykowej • dostępność do urządzeń samoobsługowych udostępniania • zorganizowany system oczekiwania (stanowisko informacyjne) • niedokonywanie nieuzasadnionych zmian w aranżacji wnętrz bibliotecznych • nieustawianie przedmiotów w ciągach komunikacyjnych

26. Oferta usług dla osób z niepełnosprawnością wzroku 1/3 • szkolenie niepełnosprawnych wzrokowo użytkowników w zakresie korzystania z biblioteki, technologii wspomagających • kabiny do pracy indywidualnej, wyposażone w urządzenia tyfloinformatyczne, składające się na warsztat pracy umysłowej osoby z niepełnosprawnością wzroku (technologie wspomagające) • regulamin biblioteczny uwzględniający potrzeby osób z niepełnosprawnością wzroku, np. możliwość wypożyczania poza bibliotekę zbiorów udostępnianych tylko na miejscu • pomoc bibliotekarzy (przygotowanych do obsługi osób z niepełnosprawnością) w przemieszczaniu się po budynku biblioteki, w wyszukiwaniu książek czy czasopism w katalogach, w wolnym dostępie, w wypełnianiu dokumentów bibliotecznych • możliwość samodzielnego wyszukiwania dokumentów w e-bazach oraz zamawiania ich drogą internetową • przygotowywanie materiałów alternatywnych, np. na życzenie użytkownika (book on demand)

27. Oferta usług dla osób z niepełnosprawnością wzroku 2/3 • strona internetowa biblioteki dostępna dla osób z niepełnosprawnością wzroku • dostarczanie publikacji do domu, placówek opiekuńczych użytkownikom z niepełnosprawnością wzroku, którzy nie są w stanie samodzielnie przyjść do biblioteki – przez bibliotekarzy, wolontariuszy, bibliobus • spotkania z wydawcami i lektorami publikacji dla osób z niepełnosprawnością wzroku • promowanie twórczości artystycznej (zwłaszcza literackiej) osób z niepełnosprawnością wzroku (np. spotkania autorskie, koncerty, wernisaże) • prowadzenie grup i klubów dyskusyjnych, z udziałem osób z niepełnosprawnością wzroku • pokazy filmów z audiodeskrypcją (descriptive/described video) • organizowanie spektakli i ekspozycji z audiodeskrypcją • indywidualne i zespołowe zajęcia czytelnicze i biblioterapeutyczne • formy dramowe i teatralne z udziałem osób z dysfunkcją wzroku

28. Oferta usług dla osób z niepełnosprawnością wzroku 3/3 • konkursy literackie • konkursy na recenzję książki mówionej • zajęcia edukacyjne, rekreacyjne, biblioterapeutyczne z udziałem dzieci z niepełnosprawnością wzroku • gromadzenie księgozbioru z zakresu pedagogiki specjalnej, w tym tyflologii i tyflopedagogiki, wydawnictw informacyjnych dla użytkowników z niepełnosprawnością • kampanie i wystawy informujące społeczeństwo o niepełnosprawnościach • materiały informacyjne i promocyjne, przygotowane w formatach alternatywnych • konferencje i spotkania dotyczące problemów niepełnosprawności • wspólne z osobami z niepełnosprawnością wzroku i organizacjami pozarządowymi opracowywanie projektów, programów działań, oferty usług • wspólne z osobami niepełnosprawnymi i organizacjami pozarządowymi kontaktowanie się z mediami

29. Bibliotekarz w kontakcie z osobą z niepełnosprawnością wzroku 1/4 Wytrawny przewodnik, oddany doradca, neutralny pośrednik 1. Wiele osób niewidomych z łatwością wykonuje różne czynności i nie lubi, żeby im pomagać. 2. Pomóż niewidomemu, gdy cię o to poprosi, albo gdy zauważysz, że czuje się niepewnie lub jest zdezorientowany. 3. Biała laska, którą osoba niewidoma posługuje się przy chodzeniu, wysuwając ją nieco do przodu, powinna zwrócić twoją uwagę. Nie przechodź wówczas obojętnie. Przyjrzyj się życzliwie człowiekowi, któremu niewielkim wysiłkiem możesz pomóc. Sytuacja, w jakiej się z nim spotkasz i jego zachowanie, podsuną ci rodzaj i formę pomocy. 4. Jeżeli nie wiesz, jak należy postąpić, przede wszystkim staraj się zachować w sposób naturalny, unikaj okazywania nadmiernego współczucia i nie próbuj pomagać więcej niż trzeba.

30. Bibliotekarz w kontakcie z osobą z niepełnosprawnością wzroku 2/4 5. Rozmawiając z osobą niewidomą, pamiętaj, że jest takim samym człowiekiem jak ty, interesuje się tym samym, czym inni ludzie. Nie musisz unikać tematu utraty wzroku, ale nie należy rozmawiać tylko o tym. Słowa “widzieć” używaj równie często, jak w rozmowie z osobą widzącą. Będzie to zupełnie naturalne. Kieruj wypowiedzi wprost do niewidomego. Nie traktuj towarzyszącej mu osoby jak “tłumacza”. To, że ktoś nie widzi, nie oznacza, że nie rozumie tego, co mówisz. 6. Gdy słuchasz osoby niewidomej, potwierdzaj to w sposób werbalny, wtrącając np. “tak”, “rozumiem”. 7. Witając się z osobą niewidomą, możesz delikatnie dotknąć jej dłoni, mówiąc np. “witam pana/panią”. 8. Informuj dyskretnie niewidomego, co się dzieje. Wchodząc do pomieszczenia, powiedz mu, kto lub co się w nim znajduje.

31. Bibliotekarz w kontakcie z osobą z niepełnosprawnością wzroku 3/4 9. Nie zostawiaj na wpół otwartych drzwi. Jeżeli obcujesz z osobą niewidomą, pamiętaj, że drzwi do pomieszczeń muszą być zawsze dokładnie zamknięte lub otwarte. Gdy zmienisz ustawienie mebli, nie odstawisz na miejsce krzesła lub otworzysz okno, staraj się ją o tym uprzedzić. Nigdy nie pozostawiaj żadnych przedmiotów na podłodze (zwłaszcza szklanych). 10. Zasygnalizuj swoje przybycie. Przedstaw się, gdy wchodzisz do pokoju, w którym znajduje się osoba niewidoma. Uprzedź ją także, jeśli się oddalasz. 11. Gdy niewidomy korzysta z psa przewodnika, nie odwracaj uwagi pracującego psa od wykonywanych czynności. Pełni on bardzo odpowiedzialną funkcję. 12. Widząc niewidomego w bibliotece, zapytaj go, co chce załatwić i staraj się w tym pomóc. Gdy potrzebny jest podpis osoby niewidomej, wskaż miejsce podpisu, naprowadzając jej rękę na określony punkt na dokumencie. 13. Gdy mijasz idącą osobę niewidomą, ustąp jej przejścia. Ona ciebie nie widzi! Nie zachowuj się jednak tak, “jakby cię nie było”. Odgłosy, jakie powodujesz, pomagają jej w orientacji.

32. Bibliotekarz w kontakcie z osobą z niepełnosprawnością wzroku 4/4 14. Przy udzielaniu wskazówek, pamiętaj, że jeśli ktoś nie widzi, to informacja np. “trzeba pójść tam, gdzie stoi biały dom” nic nie pomoże. Dobra wskazówka to: “trzeba pójść 50 metrów prosto, po czym skręcić w prawo”. 15. Pomagając niewidomemu w przemieszczaniu się, pozwól mu ująć się pod rękę. Wyczuwa wtedy dobrze twoje ruchy i łatwiej przewiduje przeszkodę, niż w przypadku, gdy ty trzymasz go pod ramię. Jednocześnie staraj się go nieznacznie wyprzedzać, zwalniając nieco podczas wchodzenia lub schodzenia z krawężnika, czy korzystając ze schodów. 16. Po udzieleniu pomocy, nie oddalaj się w milczeniu. Zasygnalizuj, jeśli chcesz odejść.

33. Biblioteka w roli trzeciego miejsca a rehabilitacja społeczna osób z niepełnosprawnością wzroku • węzeł sieci społecznej – znajomość potrzeb środowiska lokalnego, współpraca z organizacjami i instytucjami lokalnymi • węzeł sieci w sferze publicznej - “antidotum” na tendencję wycofywania się osób z niepełnosprawnością wzroku z życia społecznego • przestrzeń społeczna, miejsce spotkań z kulturą, światem wirtualnym, drugim człowiekiem • "miejsce społeczne" – instytucja sfery publicznej, ze względu na swoją dostępność (otwartość) dla użytkowników, oferowanie dostępu do wiedzy na różne sposoby, kontakt z drugą osobą, sposób zorganizowania, realizację procesów informacyjnych • placówka bezpieczeństwa informacyjnego - obsługując słabsze grupy społeczne (np. osoby z niepełnosprawnością wzroku), włączają je w proces twórczości różnych ludzi, niwelując przepaść społeczną; dba o procedury i organizację przestrzeni – zgodne ze specyfiką niepełnosprawności wzroku; daje użytkownikowi z niepełnosprawnością wzroku poczucie "bycia u siebie", przynależności i niezależności, a co za tym idzie - pozytywne postrzeganie siebie, poczucie własnej wartości, otwartość na częste kontakty z instytucją

34. Biblioteka – normalizacja środowiska życia osób z niepełnosprawnością wzroku “Uczę się ciebie, człowieku, uczę się ciebie powoli, od tego uczenia trudnego raduje się serce i boli. Uczę się ciebie człowieku i wciąż cię jeszcze nie umiem... ". J. Liebert, Wiersze zebrane, Warszawa 1972

35. Małgorzata Czerwińska Uniwersytet Zielonogórski Dziękuję za uwagę