Małgorzata Serwach Uniwersytet Łódzki Uniwersytet Medyczny

1. Swoboda woli stron umowy ubezpieczenia oraz zagrożenia wynikające z nieprawidłowego wykorzystania, przyznanej przez ustawodawcę, wolności kontraktowej Małgorzata Serwach Uniwersytet Łódzki Uniwersytet Medyczny

2. Znowelizowane przepisy ubezpieczeniowe przyznają stronom umowy ubezpieczenia znaczną swobodę kontraktową, która przejawia się w następujący sposób: • ustawodawca pozwala stronom umowy ubezpieczenia na szczegółowe określenie wybranych kwestii, co znajduje odzwierciedlenie w stwierdzeniu „o ile strony nie postanowiły inaczej.” W braku wyraźnej woli stron będą miały zastosowanie rozwiązania ustawowe. Przykładem takiego postanowienia jest art. 822 § 3 k.c. zezwalający kontrahentom umowy dobrowolnego ubezpieczenia OC na wybór tzw. triggers definiujących wypadek ubezpieczeniowy. Do kategorii tej zaliczam też art. 828 § 1 k.c. • ustawodawca pozwala na dookreślenie danej materii w umowie lub – co ma miejsce częściej – przez ubezpieczyciela w treści ogólnych warunków ubezpieczenia • niekiedy swoboda woli stron wynika z „przemilczenia ustawodawcy”, np. klauzula reprezentantów (art. 827 k.c.)

3. Swoboda woli stron powoduje, że ubezpieczający zmuszeni są do szczególnego badania OWU w tym celu, aby kontrolować sposób wykorzystania przez ubezpieczyciela nowych możliwości przewidzianych w nowych postanowieniach ubezpieczeniowych. Przepisy wprowadzające takie uprawnienia to: • art. 812 § 5 k.c. – pozwalający ubezpieczycielowi na wskazanie ważnych powodów dających możliwość wypowiedzenia umowy ubezpieczenia zawartej na czas określony, • art. 814 § 3 k.c. – wskazujący na skutki zaległości w opłaceniu kolejnej raty składki, w konsekwencji uznający możliwość wcześniejszego ustania ochrony ubezpieczeniowej • art. 818 k.c. – przewidujący uprawnienie ubezpieczyciela do wskazania umownego terminu zawiadomienia o wypadku, • art. 817 k.c. – dopuszczający prawo zastrzeżenia krótszego terminu spełnienia świadczenia ubezpieczeniowego • art. 826 § 2 k.c. – wprowadzający konieczność zabezpieczenia przez ubezpieczającego możliwości dochodzenia przez ubezpieczyciela roszczeń odszkodowawczych wobec osób trzecich odpowiedzialnych za szkodę

4. I. Wypowiedzenie umowy ubezpieczenia zawartej na czas oznaczony z ważnych powodów • W prawie zobowiązań obowiązuje generalna zasada zgodnie, z którą, wypowiedzenie umowy zawartej na czas oznaczony jest niedopuszczalne chyba, że konkretny przepis prawa przewiduje odmienne rozwiązanie (art. 673 § 3 k.c.; art. 746 k.c.) • W dotychczas obowiązujących na polskim rynku ubezpieczeniowym OWU większość ubezpieczycieli w sposób dosyć dowolny przewidywała jednak taką możliwość, co było szczególnie kontrowersyjne, gdy zastrzegali swoje uprawnienie w razie wypłaty świadczenia (jego części) lub jego odmowy • Lektura OWU różnych ubezpieczycieli skłania do wniosku, że pomiędzy ich postanowieniami więcej jest różnic w zakresie „ważnych powodów” niż jakichkolwiek podobieństw, nie sposób też dopatrzeć się jakiegoś „wspólnego mianownika” w tym względzie.

5. Wypowiedzenie umowy ubezpieczenia zawartej na czas oznaczony w postanowieniach OWU • ubezpieczyciel może wypowiedzieć umowę ubezpieczenia z zachowaniem miesięcznego terminu wypowiedzenia z ważnych powodów, jakimi są w ubezpieczeniach mienia rażące zaniedbania w zabezpieczeniu przedmiotu ubezpieczenia, w tym w działaniach mających wpływ na to zabezpieczenie • w ubezpieczeniach OC analogicznie – w zabezpieczeniu mienia będącego pod kontrolą albo nadzorem Ubezpieczonego, w tym w działaniach mających wpływ na to zabezpieczenie. • inne zakłady ubezpieczeń przewidują możliwość wypowiedzenia z zachowaniem 30 – dniowego okresu z w razie utraty zezwolenia, licencji, koncesji lub zmianę profilu działalności (ubezpieczenie mienia). W OWU ubezpieczeniach OC tego podmiotu, brak odpowiedniego postanowienia pozwalającego na wcześniejsze zakończenie stosunku ubezpieczenia • w kolejnych ogólnych warunkach zastrzeżona została fałszywa deklaracja ryzyka lub podanie fałszywych informacji na temat tzw. bezszkodowego przebiegu ubezpieczenia. Niekiedy katalog „ważnych powodów” przewidzianych przez ubezpieczyciela uzależniony jest od rodzaju ubezpieczenia i odwołuje się do sytuacji „charakterystycznych” dla danego ryzyka, czasami jednolity katalog ważnych powodów powtarza się we wszystkich OWU danego podmiotu

6. Wypowiedzenie umowy ubezpieczenia zawartej na czas oznaczony z ważnych powodów – zastrzeżenia ubezpieczających • odpowiednie postanowienia umowne wymagają ze strony każdego ubezpieczającego szczególnej „kontroli”; prawidłowa ocena dokonana przez ten podmiot jest o tyle istotna, o ile zdaniem większości autorów nie ma przeszkód prawnych, aby ubezpieczyciel zastrzegł możliwość wypowiedzenia umowy w przypadku pewnych uchybień kontrahenta, dla których sam ustawodawca przewidział już określoną sankcję (np. w art. 815 k.c.) • uprawnienie do wypowiedzenia umowy zostało expressis verbis przyznane jednej tylko stronie: ubezpieczycielowi • wyłania się zatem pytanie, czy brak wyraźnego postanowienia ustawy oznacza, że prawo do wypowiedzenia umowy zawartej na czas określony przyznane zostało jedynie ubezpieczycielowi, czy też podmiot ten powinien przewidzieć także takie okoliczności, które pozwolą ubezpieczającemu na skorzystanie z podobnego uprawnienia

7. Wypowiedzenie umowy ubezpieczenia zawartej na czas oznaczony z ważnych powodów – zastrzeżenia ubezpieczających • umowa ubezpieczenia zawiera ma charakter umowy losowej i zawiera w sobie już pewien element „ryzyka”, wiele tych „ważnych powodów” nie zmienia odpowiedzialności ubezpieczyciela (zakresu, kwotowych granic), zawsze istnieje tez mozliwośc zastosowania art. 816 k.c • treść OWU dowodzi, że ubezpieczyciel w wielu przypadkach będzie mógł wypowiedzieć umowę po zajściu wypadku i wypłaceniu części świadczenia • znowelizowany art. 812 § 5 k.c. miał zapobiec wprowadzaniu do umowy ubezpieczenia zbyt szerokich klauzul pozwalających ubezpieczycielowi na jej wypowiedzenie podczas, gdy pośrednio w wielu przypadkach „zalegalizował” dotychczasowa praktykę

8. Wypowiedzenie umowy ubezpieczenia zawartej na czas oznaczony z ważnych powodów – zastrzeżenia ubezpieczycieli • większość ubezpieczycieli zauważa, że trudno z góry ustalić, które przyczyny są na tyle istotne z punktu widzenia tego podmiotu, że będą w przyszłości uzasadniać wypowiedzenie umowy ubezpieczenia przed terminem, na jaki została ona zawarta • utworzenie wyczerpującego zamkniętego katalogu okoliczności jest więc mało prawdopodobne, natomiast użycie sformułowań otwartych, niedookreślonych: typu „w szczególności” lub samego sformułowania „ważny powód” bez jego podania, może rodzić negatywne konsekwencje prawne • użycie nieprecyzyjnego postanowienia, jak i istnienie wymogu kwalifikacji podanego powodu jako „ważnego” może prowadzić do tego, że przewidziane w OWU okoliczności będą przez drugą stronę kwestionowane chociażby w oparciu o wykładnię in dubio contra proferentem

9. II. Skutki nieopłacenia w terminie kolejnej raty składki • dodany do art. 814 k.c. przepis § 3 rozwiązuje dotychczasowe wątpliwości na temat skutków nieopłacenia kolejnej raty składki w umówionym terminie • w poprzednim stanie prawnym skutki opóźnienia kontrahenta, czasami opóźnienia nieznacznego, powodowały nieporównywalnie większe sankcje dla tego podmiotu niż wynikałoby to z ogólnych zasad prawa cywilnego • w stosunkach zobowiązaniowych jedynym „zagrożeniem” dla tego podmiotu byłaby konieczność uiszczenia odsetek, w ubezpieczeniach wspomniane naruszenie obowiązku umownego oznaczało najczęściej ustanie ochrony ubezpieczeniowej i to bez dodatkowego wezwania do zapłaty zaległej raty składki • obecnie, aby ubezpieczyciel mógł skorzystać z przyznanego mu uprawnienia muszą być spełnione kumulatywnie trzy przesłanki, przy czym brak odpowiedniego postanowienia umownego powoduje, że bezpodstawnym jest badanie kolejnych warunków ustawowych

10. Skutki nieopłacenia w terminie kolejnej raty składki z punktu widzenia ubezpieczającego • Przewidziany został krótki 7- dniowy termin, który nie może być przez strony ani skrócony ani wydłużony • regulacja ta mogłaby stanowić postanowienie semiimperatywne, pozwalając ubezpieczającemu nie tylko na podjęcie decyzji czy na zebranie odpowiedniej sumy pieniężnej potrzebnej na pokrycie zaległej raty składki • wprowadzenie przez ustawodawcę tak krótkiego czasu jest o tyle zastanawiające, że zarówno pozostałe przepisy kodeksowe, jak i postanowienia OWU przewidują zazwyczaj dłuższe, bardziej dla ubezpieczającego korzystne terminy (14 lub 30 dni) • ubezpieczyciel nie ma obowiązku wezwania ubezpieczającego do zapłacenia zaległej raty składki. Dlatego zawsze istnieje zagrożenie, że podmiot ten zrezygnuje z możliwości rozłożenia płatności składki na raty albo co bardziej prawdopodobne zdecyduje się na dochodzenie zaległych kwot pod koniec okresu ubezpieczenia lub po ustaniu ochrony • nie został określony termin, w który ubezpieczyciel może wezwać do zapłaty zaległej raty składki; może zatem uczynić to w dowolnym czasie po powstaniu zaległości

11. Skutki nieopłacenia w terminie kolejnej raty składki z punktu widzenia ubezpieczyciela • wyłania się kwestia wprowadzenia w życie jednolitego systemu wysyłania do ubezpieczających wezwań do zapłaty w dodatkowym terminie (w tym określenia chwili dojścia informacji do klienta tak, że mógł zapoznać się z ich treścią). Ciężar dowodu, że wezwanie doszło do ubezpieczającego spoczywa na ubezpieczycielu • ciekawe zagadnienie stanowi ustalenie, czy bardziej „rozpowszechnionym” skutkiem braku zapłaty kolejnej raty składki jest, w świadomości ubezpieczających, konieczność uiszczenia odsetek czy też wygaśnięcie stosunku umownego. W przypadku przyjęcia drugiego wariantu niezbędny wydaje się upływ pewnego czasu w celu zmiany dotychczasowych „przyzwyczajeń ubezpieczeniowych.”

12. Swoboda woli stron umowy ubezpieczenia odnosząca się do pojęcia wypadku ubezpieczeniowego • art. 818 k.c. Konieczność zawiadomienia ubezpieczyciela o wypadku ubezpieczeniowym należy do jednej z ważniejszych powinności ubezpieczającego. Powzięcie wiadomości o zajściu zdarzenia losowego objętego zakresem ubezpieczenia pozwala ubezpieczycielowi na wszczęcie postępowania likwidacyjnego, ale też decyduje o rozpoczęciu biegu przedawnienia terminu do spełnienia świadczenia • ustawodawca nie tylko potwierdził, że ubezpieczyciel może wprowadzić do treści OWU termin zawiadomienia o wypadku, ale też uznał, że nie można pozostawić całkowitej swobody w określeniu sankcji • art. 817 k.c. z przepisu o charakterze dyspozytywnym stał się unormowaniem semiimperatywnym • w konsekwencji ubezpieczyciel może zastrzec nie tylko krótszy termin spełnienia świadczenia (np. 14 czy 21 dni), ale przede wszystkim może zrezygnować z uprawnienia przyznanego mu na podstawie § 2 art. 817 k.c. do przedłużenia terminu spełnienia świadczenia w sposób generalny lub w odniesieniu do pewnych roszczeń czy szkód o określonej wysokość

13. III. Zawiadomienie ubezpieczyciela o wypadku ubezpieczeniowym • wyłania się pytanie, czy faktycznie istotne znaczenie dla ubezpieczyciela ma wina umyślna lub rażące niedbalstwo kontrahenta, skoro niezgłoszenie wypadku w terminie nastąpiło; Czasami ubezpieczyciel, który nie powziął wiadomości o zdarzeniu w ogóle nie jest w stanie wszcząć postępowania likwidacyjnego czy skutecznie go przeprowadzić • w wielu przypadkach brak zawiadomienia można zakwalifikować jako przyczynienie się do zwiększenia rozmiarów szkody (należnego świadczenia) fakt ten powinien odgrywać zasadniczą rolę • czy „odpowiednie” zmniejszenie świadczenia może oznaczać redukcję świadczenia do „zera”, czyli de facto odmowę wypłaty świadczenia. Samo sformułowanie ustawowe „zmniejszenie świadczenia” dowodzi, że powinno być ono wypłacone chociażby w minimalnym czy wręcz symbolicznym zakresie • według jakich kryteriów (przeliczników) zmniejszać świadczenie • czy ubezpieczyciel, który nie mógł ustalić okoliczności i skutków wypadku – wypłaca należne świadczenie ?

14. III. Zawiadomienie ubezpieczyciela o wypadku ubezpieczeniowym • Art. 318 § 1 k.m. – ubezpieczający obowiązany jest niezwłocznie zawiadomić ubezpieczyciela o każdym wypadku dotyczącym przedmiotu ubezpieczenia (…) • § 2 k.m. – w razie naruszenia przez ubezpieczającego obowiązku zawiadomienia ubezpieczyciel może potrącić z odszkodowania kwotę, o którą szkoda uległaby zmniejszeniu, gdyby ubezpieczyciel był o niej należycie zawiadomiony • w tan sposób unika się zarzutu wprowadzenia swoistego „miarkowania” świadczenia zwłaszcza, że roszczenia z umowy ubezpieczenia mogą być dochodzone w terminie przedawnienia • miejsce przepisu art. 818 k.c. mogłoby sugerować, że może mieć zastosowanie także do ubezpieczeń osobowych

15. IV. Wypadek w ubezpieczeniach OC • Art. 822 § 3 k.c. - strony mogą postanowić, że umowa będzie obejmować szkody powstałe, ujawnione lub zgłoszone w okresie ubezpieczenia • milczenie ustawodawcy na temat możliwości „mieszania” poszczególnych triggerów lub dołączania do nich elementów dodatkowych, daty początkowej oraz innych postanowień umownych (w szczególności terminów) • wyłania się zatem pytanie, czy powyższe kwestie zostały poddane swobodzie woli stron (art. 353¹ k.c.) i jakie są jej granice ? • podkreślenie, że zdefiniowany przez strony wypadek musi wystąpić w okresie ubezpieczenia • praktyka ubezpieczeniowa wskazuje, że swoboda woli stron przyznana przez ustawodawcę w ubezpieczeniach dobrowolnych została zinterpretowana jako wolność kontraktowa, a w niektórych przypadkach niczym nieuzasadniona dowolność • swoiste ułatwienie przyznane stronom konkretnego stosunku umownego nie może prowadzić do „wypaczenia” ubezpieczeń, które jak sama nazwa wskazuje – stanowią ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej

16. V. Zabezpieczenie roszczeń regresowych ubezpieczyciela wobec osób odpowiedzialnych za szkodę • postanowienia OWU, które nakładają na drugą stronę umowy ubezpieczenia stosowny obowiązek, jednocześnie nie wyjaśniają, w jaki sposób zabezpieczenie roszczeń regresowych powinno nastąpić • w wielu przypadkach ubezpieczający może zatem dowiedzieć się o tym, czy dochował obowiązku umownego dopiero w chwili, gdy ubezpieczyciel stwierdzi, że na skutek zaniedbania ze strony kontrahenta nie może skutecznie dochodzić roszczeń wobec osób odpowiedzialnych za szkodę • czy chodzi tylko o czynności faktyczne, czy także czynności prawne • kwestia swobody w określeniu sankcji • biorąc pod uwagę charakter omawianego obowiązku uzasadnione wydaje się przyjęcie, że niezabezpieczenie przez ubezpieczającego możności dochodzenia roszczeń regresowychmoże powodować powstanie jego odpowiedzialności odszkodowawczej względem ubezpieczyciela jako uprawnionego, ale tylko wtedy, gdy działanie lub zaniechanie tego podmiotu spowodowało szkodę.