Prawo karne i prawo wykroczeń

1. Prawo karne i prawo wykroczeń

2. LITERATURA 1. A. Marek, S. Waltoś, Podstawy prawa i procesu karnego, LexisNexis Warszawa 2008 2.T. Bojarski, Polskie prawo wykroczeń. Zarys wykładu, LexisNexis, Warszawa 2009 3. S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, LexisNexis, Warszawa 2009

3. PODSTAWOWE AKTY PRAWNE 1. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodekskarny Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm. 2. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodekspostępowaniakarnego, Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. Zm. • Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń, Dz. U. z 2007, Nr 109, poz. 756 z późn. zm. • Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, Dz. U. Nr 12, poz. 116 z późn. zm.

4. PODSTAWOWE AKTY PRAWNE 5. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodekskarny wykonawczy, Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm. • Ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy, Dz. U. z 2007 r., Nr 111, poz. 765 z późn. zm. • Ustawa z dnia 26 październik 1982 o postępowaniu w sprawach nieletnich, Dz. U. z 2002, Nr 11, poz. 109 ze zm.

5. Podstawowe pojęcia i podział prawa karnego Prawo karne dzielimy na: prawo karne powszechne i prawo karne szczególne. Prawo karne powszechne to prawo karne materialne (kk 6.06.1997 r.), prawo karne procesowe (kpk 6.6.1997 r.) i prawo karne wykonawcze (kkw 6.6.1997r.).Prawo karne szczególne to prawo karne skarbowe (kks 10.09.1999 r.) oraz prawo karne wojskowe –Część wojskowa kk i dział XV kpk.

6. Materialne prawo karne Zespół norm prawnych określających czyny społecznie szkodliwe, zwane przestępstwami, zasady odpowiedzialności za te czyny oraz kary, środki karne i zabezpieczające stosowane wobec ich sprawców. Prawo karne wkracza w różne dziedziny , wszędzie tam gdzie mamy do czynienia z zamachami na stosunki społeczne i prawne. Działania te opierają się na zasadach ogólnych określonych w „Części ogólnej” Kodeksu karnego.

7. Natomiast poszczególne rozdziały części szczególnej KK określają poszczególne dziedziny objęte zamachem np. Przestępstwa przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, Przestępstwa przeciwko mieniu.

8. Prawo karne spełnia funkcje: -ochronną – chroni najważniejsze dobra społeczne i jednostkowe przed zamachami przestępnymi (ochrona życia, ochrona bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego państwa); -gwarancyjną – brak zasad gwarancyjnych lub ich łamanie prowadzi do samowoli władzy. Funkcję tę wyrażają paremie: nullumcrimen sine lege, nulla poena sine lege, lex retro non agit, nullumcrimen sine culpa

9. Prawo karne spełnia także funkcje: -prewencyjno-wychowawczą – celem kary i środków karnych nie jest wyłącznie represja za popełnione czyny, ale też zapobiegawcze i wychowawcze oddziaływanie na sprawcę oraz społeczeństwo. Stosowanie prawa karnego powinno zaspokajać społeczne poczucie sprawiedliwości, przewidując adekwatną reakcję na naruszenie lub zagrożenie dobra prawnego

10. Funkcja kompensacyjna prawa karnego – uwzględnienie interesów ofiar przestępstwa. Obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu (art. 46 § 1 kk, 67 § 3 kk, 72 § 2 kk)

11. Prawo karne procesowe Zbiór norm regulujących proces karny. Proces karny to zespół prawnie uregulowanych czynności, których celem jest wykrycie przestępstwa i jego sprawcy, osądzenie go za to przestępstwo i ewentualne wykonanie kary lub środków karnych oraz środków zabezpieczających. Proces to całość działań od chwili ujawnienia przestępnego zdarzenia po wykonanie wyroku.

12. Prawo karne wykonawcze Normy dotyczące celów i skutków wykonania kar i środków karnych. Wykonywanie orzeczeń w postępowaniu karnym, w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe i w postępowaniu w sprawach o wykroczenia odbywa się według kodeksu karnego wykonawczego.

13. Prawo karne wykonawcze W postępowaniu wykonawczym skazany ma określony status prawny, na który składają się prawa i obowiązki. Zachowuje prawa i wolności obywatelskie a ich ograniczenie może wynikać jedynie z ustawy lub z wydanego na jej podstawie prawomocnego orzeczenia, co dotyczy w szczególności orzeczeń o pozbawieniu praw publicznych (art. 40 kk), zakazie zajmowania określonego stanowiska, wykonywania zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej (art. 41 kk), zakaz prowadzenia pojazdów (art. 42kk)

14. Prawo karne wykonawcze W postępowaniu wykonawczym skazany jest podmiotem praw i obowiązków. Kodeks KW przewiduje szeroki katalog praw skazanego odbywającego karę pozbawienia wolności m.in. prawo do kontaktów ze światem zewnętrznym, właściwe warunki odbywania kary, swoboda praktyk religijnych. Część szczególna KKW normuje wykonywanie kar, środków karnych i środków zabezpieczających a także najsurowszego środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania.

15. Prawo karne szczególne Prawo karne skarbowe – określone w KKS. Normy prawa karnego skarbowego chronią interes finansowy SP, jednostek samorządu terytorialnego oraz budżetu Wspólnot Europejskich. Prawo karne wojskowe – w zakresie podmiotowym ogranicza się w zakresie odpowiedzialności do żołnierzy. W zakresie przedmiotowym wiąże się to prawo z zapewnieniem dyscypliny i gotowości obronnej sił zbrojnych.

16. Prawo karne szczególne Odpowiedzialność karna żołnierza opiera się na tych samych zasadach co odpowiedzialność osób cywilnych, ale z uwzględnieniem specyfiki wojskowej (działanie na rozkaz, kara aresztu wojskowego). Dział XV KPK normuje postępowanie karne przed sądami wojskowymi (647 kpk).

17. Odpowiedzialność karna nieletnich Odpowiedzialności na podstawie KK podlegają osoby, które w czasie popełnienia czynu zabronionego ukończyły 17 lat (art. 10 § 1 KK). Jest zasadą, że wobec osób, które nie osiągnęły tego wieku (takie osoby nazywane są nieletnimi), stosuje się środki wychowawcze i poprawcze, które orzeka sąd rodzinny na podstawie przepisów ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich z 26 października 1982.

18. Odpowiedzialność karna nieletnich Podstawą wszczęcia postępowania przed sądem rodzinnym jest nie tylko popełnienie czynu karalnego, lecz także wystąpienie przejawów demoralizacji w postępowaniu nieletniego. Środki poprawcze orzeka się wobec nieletnich, którzy po ukończeniu 13 lat dopuścili się czynu zabronionego jako przestępstwo i wykazują znaczny stopień demoralizacji, tak że same środki wychowawcze były by niecelowe.

19. Przepis art. 10 § 2 kk przewiduje odpowiedzialność karną nieletnich którzy po ukończeniu 15 lat dopuszczą się szczególnie ciężkich przestępstw (w tym zabójstwo, ciężkie uszkodzenie ciała, zamachy terrorystyczne). W takich przypadkach nieletni odpowiada na zasadach określonych w KK – przed sądem karnym.

20. Prawo wykroczeń Obok prawa karnego dotyczącego przestępstw, istnieje w prawie kategoria czynów karalnych o mniejszej społecznej szkodliwości określanych jako wykroczenia (Kodeks wykroczeń z 20 maja 1971 r.). • Postępowanie sądowe w sprawach o wykroczenia normuje Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia z 24 sierpnia 2001 r.

21. Źródła prawa karnego • Źródłem prawa w znaczeniu formalnym jest akt organu państwowego zawierający normy prawne. • Hierarchia źródeł prawa. 1. Źródła prawa karnego materialnego: Konstytucja, ustawy a więc Kodeks karny oraz ratyfikowane umowy międzynarodowe. • Kodeks to ustawa o dużym stopniu skomplikowania

22. Źródła prawa karnego • Przepisy Konstytucji: • art. 40 (zakaz okrutnego traktowania), • 41 ust. 1 (pozbawienie wolności tylko na zasadach ustawowych), • 42 - nullum crimen sine lege, • 44 - (zawieszenie biegu przedawnienia w stosunku do niektórych przestępstw do czasu ustania przyczyn zawieszenia) • 46 – zezwala na przepadek rzeczy tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu

23. Źródła prawa karnego • 55 – zakaz ekstradycji obywatela polskiego i cudzoziemca podejrzanego o popełnienie bez użycia przemocy przestępstwa z przyczyn politycznych, chyba że powinność wynika z umowy międzynarodowej lub aktu stanowionego przez organizację międzynarodową (np. Unia Europejska). • Nullum crimen sine lege – tylko ustawa może zabronić pod groźbą kary określonych czynów. Taką ustawą jest KK ,który składa się z trzech części: Część ogólna, Część szczególna, Część wojskowa

24. Źródła prawa karnego • Konstytucja oraz umowy międzynarodowe nie statuują zakazów karnych z sankcjami, natomiast mogą wymagać od polskiego ustawodawcy ich wprowadzenia lub wprost normować zasady odpowiedzialności karnej. • Rozporządzenia wykonawcze nie są źródłami prawa karnego materialnego

25. Źródła prawa karnego 2. Źródła prawa karnego procesowego: • Konstytucja: • Art. 41 – nietykalność i wolności osobiste • Art. 42 ust. 2 – prawo do obrony • Art. 42 ust. 3 – zasada domniemania niewinności • Art. 45 ust. 1 – prawo do sprawiedliwego, szybkiego i jawnego procesu przed niezależnym, bezstronnym, właściwym i niezawisłym sądem.

26. Źródła prawa karnego • Art. 45 ust. 2 – dopuszczalne wyjątki od zasady jawności • Art. 50 – wyjątki od nietykalności mieszkania • Art. 176 ust.1 – co najmniej dwuinstancyjność postępowania sądowego. • Podstawowe źródło prawa karnego procesowego to ustawa Kodeks postępowania karnego, czy też KKS, a także umowy międzynarodowe w tym orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, na podstawie Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r.

27. Źródła prawa karnego • Źródłem prawa karnego procesowego mogą być także rozporządzenia. Orzecznictwo sądów nie jest źródłem prawa. Sądy nie tworzą prawa w Polsce. Jednak istnieje silne oddziaływanie orzecznictwa Sądu Najwyższego na praktykę wymiaru sprawiedliwości i organów administracji publicznej. Inaczej jest w systemie common low (np. Anglia) gdzie orzeczenia tworzą tzw. precedensy.

28. Źródła prawa karnego • Jedynie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne (art. 190 ust. 1 Konstytucji RP). Wyrok TK o niezgodności z Konstytucją umowy międzynarodowej lub ustawy albo innego aktu prawnego jest źródłem prawa. Orzeczenie to kasuje dotychczasowy stan prawny. • Zwyczaj nie jest źródłem prawa, ale wywiera wpływ na jego stosowanie. Pewne poglądy bierze się pod uwagę w praktyce sądowej oceniając znamiona przestępstwa np. 216 kk – znieważenie. Podobnie przy interpretacji pojęcia społeczna szkodliwość czynu np. wręczenie kwiatów, napiwku kelnerowi nie stanowi szkodliwości społecznej.

29. Źródła prawa karnego Na sali sądowej przyjął się zwyczaj, że sąd mówi do świadka „proszę świadka” a do oskarżonego „proszę oskarżonego” a nie „proszę pana”.

30. Zasady - lexcriminalis retro non agit – ustawa karna nie działa wstecz (art. 1§1 KK). Także art. 42 ust. 1 Konstytucji RP, - zmiana ustawy (prawo intertemporalne) – art. 4 § 1 kk – jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy.

31. Zasady - res iudicata– powaga rzeczy osądzonej. Od tej zasady wyjątki (art. 4§2, 3, 4 KK). Jeżeli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem zagrożony jest karą, której górna granica jest niższa od kary orzeczonej, wymierzoną karę obniża się do górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za taki czyn w nowej ustawie. Jeżeli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest już zagrożony karą pozbawienia wolności, wymierzoną karę pozbawienia wolności podlegającą wykonaniu zamienia się na grzywnę albo karę ograniczenia wolności, przyjmując że jeden miesiąc pozbawienia wolności równa się 60 stawkom dziennym grzywny albo 2 miesiącom ograniczenia wolności.

32. Zasady Jeżeli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest już zabroniony pod groźbą kary, skazanie ulega zatarciu z mocy prawa (depenalizacja całkowita).

33. Miejsce i czas popełnienia przestępstwa Zasada terytorialności – za czyn zabroniony popełniony na terytorium RP, polskim statku wodnym lub powietrznym odpowiada każdy sprawca bez względu na to czy jest obywatelem polskim czy cudzoziemcem (art. 5 KK). Wyjątek od tej zasady może wynikać z umowy międzynarodowej, której RP jest stroną. Czyn zabroniony uważa się za popełniony w miejscu, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany, albo gdzie skutek stanowiący znamię czynu zabronionego nastąpił lub według zamiaru sprawcy miał nastąpić (art. 6§2 KK).

34. Miejsce i czas popełnienia przestępstwa Terytorium RP – obszar ziemi oddzielony granicami państwa, słup powietrza i ziemia w głąb oraz morskie wody terytorialne obejmujące pas 12 mil morskich od linii brzegowej. Stosowanie zasady terytorialności rozciąga się także na statki wodne i powietrzne. Statek nie jest częścią terytorium państwa a jedynie jurysdykcja polska rozciąga się na te statki. O przynależności statku decyduje rejestracja w porcie macierzyńskim.

35. Miejsce i czas popełnienia przestępstwa Art. 31 § 1, 2, 3 KPK • Miejscowo właściwy do rozpoznania sprawy jest sąd, w którego okręgu popełniono przestępstwo. • Jeżeli przestępstwo popełniono na polskim statku wodnym lub powietrznym, a powyższej zasady nie można zastosować, właściwy jest sąd macierzystego portu statku. • Jeżeli przestępstwo popełniono w okręgu kilku sądów, właściwy jest ten sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze.

36. Miejsce i czas popełnienia przestępstwa Art. 32. § 1 KPK  Jeżeli nie można ustalić miejsca popełnienia przestępstwa, właściwy jest sąd, w którego okręgu: • 1) ujawniono przestępstwo, • 2) ujęto oskarżonego, • 3) oskarżony przed popełnieniem przestępstwa stale mieszkał lub czasowo przebywał • - zależnie od tego, gdzie najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze.

37. Miejsce i czas popełnienia przestępstwa Niezwykle istotne jest ustalenie czasu popełnienia przestępstwa. Chodzi o ustalenie czy czyn był zabroniony przez ustawę karną w czasie jego popełnienia, jaką ustawę należy stosować gdy była zmiana przepisów oraz czy sprawca czynu osiągnął odpowiedni wiek. Czyn zabroniony uważa się za popełniony w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany (nie istotne jest kiedy nastąpiło ich dokonanie, czyli kiedy zaistniał skutek).

38. Wykładnia Wykładnia to interpretacja prawa. Rodzaje wykładni ze względu na podmiot interpretujący prawo: autentyczna (pochodzi od autora tekstu np. słowniczek), sądowa (stosowana przez sąd orzekający), naukowa (doktrynalna) dokonywana jest w pracach naukowych. Metody wykładni - językowa, - logiczna np. a minore ad maius – jeżeli nie wolno czynić niewielkiego zła to tym bardziej nie wolno czynić większego zła, a contrario – skoro to tylko jest zakazane to inna

39. Wykładnia jest dozwolona, systemowa – wyjaśnianie normy prawnej przez odwołanie się do miejsca w którym się znajduje, historyczna – poszukiwanie sensu normy w jej historii, celowościowa – poszukiwanie sensu normy w celu jaki przyświecał ustawodawcy przy jej tworzeniu.

40. Analogia w prawie karnym Analogia polega na wypełnianiu luki prawnej przez stosowanie normy prawnej najbardziej zbliżonej do danej sytuacji. Zakazana jest analogia w prawie karnym materialnym na niekorzyść sprawcy. W prawie karnym procesowym analogia co do zasady jest dopuszczalna, ale pod warunkiem, że nie będzie powodować ograniczenia lub zniesienia praw obywatelskich.

41. Analogia w prawie karnym W zakresie prawa karnego procesowego niedopuszczalne jest stosowanie w drodze analogii środków przymusu procesowego (zakres przedmiotowy) i niedopuszczalna jest analogia na niekorzyść oskarżonego i innych stron procesowych (zakres podmiotowy).

42. Zarys historii prawa karnego Prawo prymitywne Od zarania dziejów ludzie wchodzili w stosunki rodzinne. W ramach takich grup społecznych (np. rodów) ustalane były pewne wzorce postępowania, akceptowane powszechnie poprzez oddziaływanie zasad moralnych i wierzeń religijnych. Odstępstwo od tych wzorców spotykało się z ujemną oceną i powodowało określone reakcje ze strony rodu. Wynikiem naruszenia ogólnie uznawanego dobra było poczucie krzywdy oraz reakcja wynikająca z instynktu samoobrony czy odpłaty za krzywdę.

43. Zarys historii prawa karnego Prawo prymitywne Drobne przekroczenia powodowały łagodniejsze sankcje egzekwowane siłą autorytetu rodu, najpoważniejsze ekscesy godzące w interes całego rodu pociągały nawet wykluczenie sprawcy ze wspólnoty a tym samym pozbawienie ochrony rodu co z reguły równało się śmierci. Krzywda wyrządzona jednostce przez członka innego rodu prowadziła do walki międzyplemiennej. Typowy sposób załatwienia konfliktu to krwawa zemsta.

44. Zarys historii prawa karnego Prawo prymitywne Podział na klasy społeczne, narastanie konfliktów, walka w obronie interesów uprzywilejowanych grup społecznych, utrudniał a z czasem uniemożliwił likwidację konfliktów tylko poprzez siłę autorytetów rodowo-plemiennych. Pojawia się aparat przymusu wyodrębniony ze społeczeństwa. Pewne reguły zachowań stawały się zwyczajami a te stawały się regułami prawnymi. Dawne sankcje realizowane siłami rodu były wykonywane przez wyspecjalizowany aparat państwowy.

45. Zarys historii prawa karnego Prawo w Starożytności Kodeks Hammurabiego – zbiór praw pochodzących z czasów państwa starobabilońskiego, wydany przez Hammurabiego panującego w latach 1728 – 1686 p.n.e. Zaczyna się od prologu wywodzącego prawo z wiecznego porządku ustanowionego przez bogów. W epilogu było natomiast napisane, że król kazał wyryć prawa „by kraj prawem się rządził”.

46. Zarys historii prawa karnego Prawo w Starożytności Część normatywna zawiera wyrywkowo ujęte normy, które można zaliczyć dziś do różnych gałęzi prawa zarówno materialnego, jak i procesowego. Brak norm ogólnych i pojęć abstrakcyjnych. Charakterystyczna cecha to kazuistyka czyli posługiwanie się konkretnymi przypadkami. Sposobem zachowania równowagi pomiędzy przestępstwem a karą była zasada talionu, która polegała na powtórzeniu wobec sprawcy dolegliwości, która została przez niego zadana.

47. Zarys historii prawa karnego Prawo w Starożytności Przykłady: jeżeli pełnoprawny obywatel wybił oko członkowi klasy pełnoprawnych obywateli, wyrwą mu oko; złamał kość to złamią mu kość. Gdy jednak wyrwał oko poddanego albo złamał kość poddanego zapłaci jedną minę srebra. W tym miejscu ujawnia się też klasowy charakter prawa, którą ochronę i skalę ochrony uzależniało od statusu w społecznej hierarchii. Zabicie niewolnika jak zabicie zwierzęcia, powodowało obowiązek naprawienia szkody właścicielowi.

48. Zarys historii prawa karnego Prawo w Starożytności Charakterystyczne dla kodeksu Hammurabiego były także kary odzwierciedlające, których celem było unaocznienie sposobu popełnienia przestępstwa np. jeżeli syn uderzy ojca utną mu rękę. Ta sama kara dla lekarza za nieumiejętne obcięcie ręki.

49. Zarys historii prawa karnego Prawo w Starożytności Przepisy Biblii - to też powiązanie norm prawnych z nakazami religii. Zwraca uwagę ewolucja przepisów karnych, które odchodzą od krwawej zemsty w kierunku publicznego wymiaru sprawiedliwości w postaci sądownictwa kapłanów, a zabójcą przyznają ochronę przed zemstą krwawą w postaci azylu tj. miejsc gdzie mogli szukać schronienia. Odejście także od odpowiedzialności zbiorowej „nie będą zabici ojcowie za synów, ale każdy za grzech swój umrze.

50. Zarys historii prawa karnego Prawo w Starożytności Wśród kar dominowała zasada talionu „oko za oko, ząb za ząb, ręka za rękę, noga za nogę (np. Exodus, XXI, 24). Przejawem wkracza norm etycznych były przepisy Biblii łagodzące czas trwania niewoli, czy zakazu lichwy.