4.1 Hvað er að vera Íslendingur

1. 4.1 HvaðeraðveraÍslendingur 4. hluti – Samastaður í heiminum

2. HvaðeraðveraÍslendingur?(bls. 142) • Hver eru helstu einkenni lands og þjóðar? • Náttúra landsins hefur haft sitt að segja við mótun þjóðarsálarinnar. • Golfstraumurinn gerir landið byggilegt – hægt að stunda hér landbúnað.

3. HvaðeraðveraÍslendingur?(bls. 143) • Veðurfar hefur mikið að segja fyrir búsetu manna og lífsstíl, það mótar sjálfsmynd og þjóðareinkenni. • Í norrænni goðafræði var Valhöll (himnaríki) lýst sem hlýjum og notalegum stað þar sem eldar brunnu stöðugt, en Hel (helvíti) var ískalt. Í heitari löndum var þessu öfugt farið.

4. HvaðeraðveraÍslendingur?(bls. 144) • Ísland er í braut lægða á mörkum vestan-vindabeltis og kaldara lofts frá heimskauta-slóðum. Loftslag er því afar breytilegt og hefur mikil áhrif á allt samfélagið og líf fólks. • Á suðrænum slóðum eru veturnir oft hlýrri og þar getur fólk eytt frítíma sínum mestmegnis utandyra ólíkt því sem gerist hér á landi.

5. Skýrslanefndar um ímyndÍslands (bls. 144) • Könnunin gerð árið 2007. • Ímynd Íslands er almennt jákvæð meðal þeirra sem hafa heyrt um landið og byggist fyrst og fremst á upplifun á náttúru en ekki þjóð, menningu og atvinnustarfsemi.

6. Skýrslanefndar um ímyndÍslands (bls. 144) • Skoðun Íslendinga: • Fólk af báðum kynjum, á öllum aldri og úr ólíkum starfsstéttum var almennt sammála um að kraftur og frelsi einkenndu jafnt fólk, atvinnulíf, menningu sem og náttúru landsins. • Friður og öryggi eru einnig verðmæt einkenni á íslensku samfélagi.

7. Náttúralandsins (bls. 145) • Veðrátta hefur áhrif á atvinnuvegi hér. • Erfiðara að stunda landbúnað hér en á Ítalíu, samt hefur landbúnaður verið helsta atvinnugreinin mestalla sögu landsins. • Landið er eitt það strjálbýlasta í heimi og stórir hlutar þess óbyggilegir. Hér eru um 3 íbúar á hvern ferkílómetra en í Mónakó búa um 17.000 íbúar að meðaltali á hverjum ferkílómetra.

8. Skýrslanefndar um ímyndÍslands (bls. 145) • Náttúruöflin eru annað sérkenni landsins. • Eldfjöll og jöklar einkenna Ísland. • Straumharðar jökulár voru mikill farartálmi á öldum áður, um 1870 voru enn allar ár óbrúaðar, hér voru engir bílvegir og engar strandsiglingar.

9. Lífsskilyrði (bls. 145) • Íslendingar telja sig mikla bókaþjóð – samt var fátt um íslenskar þjóðhetjur í skáldskap og stjórnmálum fyrr en á 19. öld ef undan-skildar eru fornbókmenntirnar á 12. öld. • Myndlist og tónlist voru varla til hér á landi í evrópskum skilningi fyrr en á 19. öld.

10. Lífsskilyrði (bls. 145) • Fram undir tuttugustu öldina var Ísland eitt vanþróaðasta, fátækasta og afskekktasta landið í Evrópu. • Í lok 19. aldar flutti fjöldi manns til Vestur-heims í leit að betri lífskjörum, fyrst og fremst til Kanada.

11. Lífsskilyrði (bls. 146) • Um aldamótin 1900 voru Vesturfararnir um 25.000 talsins en heima á Íslandi voru íbúarnir um 85.000. Þeir sem fluttu voru aðallega ungt fólk undir fertugu. • Landþrengsli og erfið lífsskilyrði áttu mikinn þátt í fólksflutningunum. • Mest var flutt frá erfiðustu búskaparsvæðum landsins, svo sem Þingeyjar- og Múlasýslum.

12. Lífsskilyrði (bls. 146) • Á tuttugustu öldinni breyttust aðstæður – nú á dögum er Ísland meðal ríkustu landa heims og lífsskilyrði almennt góð. • Lífsskilyrði eru meðal annars mæld með því að skoða meðalævilengd, atvinnuþátttöku, lestrarkunnáttu og landsframleiðslu. • Þrátt fyrir almennt góð lífsskilyrði flytja enn margir til útlanda í atvinnuleit eða til að stunda nám.

13. Lífsskilyrði (bls. 146-147) • Í gegnum tíðina hafa erlendir ríkisborgarar verið fáir hér á landi vegna þess að landið hefur öldum saman verið mjög einangrað. • Breyting hefur orðið á – sífellt fleiri hafa heyrt um land og þjóð og vilja búa hér. • Erfitt fyrir aðra en þá sem búa á Evrópska efnahagssvæðinu að fá landvistarleyfi hér.

14. Lífsskilyrði (bls. 146-147) • Talið er að um 60.000 Íslendingar séu búsettir erlendis, líklegast eru þeir þó töluvert fleiri. • Af Norðurlandabúum eru Danir fjölmennastir hér á landi. • Af Evrópska efnahagssvæðinu (utan Norður-landanna) eru Pólverjar og Litháar fjölmennastir hér.

15. Hvaðerflóttamaður? (bls. 147) • Af þeim sem flytjast hingað hefur orðið mikil fjölgun af hælisleitendum og flóttafólki. • Flóttamaður: Sá sem hefur yfirgefið heimaland sitt og á ekki afturkvæmt af ótta við ofsóknir vegna kynþáttar, trúarbragða, þjóðernis, stjórnmálaskoðana eða annars.

16. Hvaðerflóttamaður? (bls. 147) • Þrjár lausnir á vanda og aðstæðum flóttafólks: • Flóttafólki er snúið til baka til heimalandsins þegar aðstæður þar hafa batnað. • Flóttafólkið nái að aðlagast í dvalar-/hælislandi. • Flóttafólkið flyst til svokallaðs þriðja lands þegar hvorki eru möguleikar á að flytja til upprunalandsins né möguleikar á að setjast að í dvalarlandi að mati Flóttamannastofnunar Sameinuðu þjóðanna.

17. Hvaðerflóttamaður? (bls. 147) • Flestir flóttamenn sem hingað koma falla undir lið þrjú (glæran hér á undan). • Flóttamannastofnun Sameinuðu þjóðanna hefur leitað til Íslands og beðið um að hér sé tekið á móti flóttafólki í þessum aðstæðum (lið þrjú).

18. Hvaðerflóttamaður? (bls. 147) • Þegar flóttamaður sækir um hæli í einhverju landi er hann skilgreindur sem hælisleitandi á meðan stjórnvöld athuga hvort hann telst flóttamaður. • Ef hælisleitandi telst ekki flóttamaður geta yfirvöld annaðhvort sent hann úr landi eða veitt honum dvalarleyfi af mannúðarástæðum eða öðrum ástæðum. • Flóttafólk hefur ýmis réttindi umfram þá sem fá dvalarleyfi af mannúðarástæðum hér á landi.

19. Flóttafólk á Íslandi (bls. 148) • Stjórnvöld hér hafa veitt flóttafólki móttöku í samvinnu við Flóttamannastofnun Sameinuðu þjóðanna, sveitarfélög í landinu og Rauða krossinn frá árinu 1956. • Rauði krossinn heldur utan um og undirbýr stuðningsfjölskyldur. Hann aðstoðar stjórnvöld við val á flóttafólkinu og veitir því margs konar stuðning, þar á meðal sálrænan.

20. Hælisleitendur (bls. 149) • Hælisumsókn einstaklinga er oftast lögð fram hjá lögregluembætti. Umsækjandi þarf að gera grein fyrir ferðalagi sínu til landsins og ástæðu þess að hann leitar hælis. • Stjórnvöldum hér er bannað að hafa samband við yfirvöld í heimalandi hælisleitanda til að ganga úr skugga um að vitnisburður hans eigi við rök að styðjast því það getur stefnt fjölskyldu hans í voða.

21. Hælisleitendur (bls. 149) • Dyflinar-reglugerðin (2003) • Á að koma í veg fyrir að flóttafólk sæki um hæli í mörgum löndum. Fyrsta umsókn um hæli gildir. • Ef hælisleitandi hefur ekki sótt um hæli í öðru aðildarríki Dyflinar-reglugerðarinnar og Útlendingastofnun telur umsóknina vel rökstudda er hún tekin til meðferðar.

22. Hælisleitendur (bls. 150) • Dyflinar-reglugerðin (2003) • Reglugerðin gefur stjórnvöldum hér kost á að senda hælisleitendur aftur til landa þar sem þeir höfðu áður lagt fram umsókn án þess að taka mál þeirra hér á landi til meðferðar. • Reglugerðin dregur talsvert úr straumi flóttamanna hingað. Um 30-40% hælisleitenda eru því sendir burt á grundvelli reglugerðarinnar.

23. Ungeðagömulþjóð? (bls. 150) • Íslendingar eru ung þjóð með mikið þjóðar-stolt – baráttan fyrir sjálfstæði landsins var löng og ströng og þjóðin lifði af mörg harðæri og náttúruhamfarir. • Íslendingar eru gömul þjóð – saga hennar er yfir 1100 ára gömul og þjóðin sem stofnaði íslenska lýðveldið árið 1944 er sú sama og hóf landnám hér um 930.

24. EruallirÍslendingareins?(bls. 151) • Er eitthvað til sem er dæmigert fyrir Íslend-inga og íslenskt samfélag? • Fólk hefur margar sameiginlegar hugmyndir um land og þjóð og sömu skoðanir eru almennt útbreiddar meðal landsmanna. • Skoðaðu aftur upptalninguna á bls. 142 og 143. Ertu sammála því sem þar kemur fram?

25. EruallirÍslendingareins?(bls. 151) • Hvaðan koma hugmyndirnar um hvernig Íslendingar eru? • Stjórnvöld eiga sinn þátt í að dreifa mörgum þeirra hugmynda sem þjóðin hefur um sjálfa sig, ekki hvað minnst í skólakerfinu. Hugmyndirnar, hvort sem þær eru sannar eða ekki, ýta undir samkennd meðal landsmanna.

26. EruallirÍslendingareins?(bls. 151) • Eru Íslendingar einsleit þjóð? • Einsleit þýðir að íbúarnir eru allir meira eða minna eins. • Við erum ef til vill ekki eins einsleit og við höldum, meðal annars vegna þess að innflytjendur setja svip sinn á mannlífið.

27. EruallirÍslendingareins?(bls. 152) • Rök fyrir að Íslendingar séu einsleit þjóð: • Flestir Íslendingar hafa sameiginlega trú og svipaðar trúarskoðanir. • Íslendingar tala sama tungumálið og hér eru ekki mállýskur sem torvelda skilning. • Íslendingar hafa allir ákveðin réttindi og skyldur gagnvart ríkinu.

28. EruallirÍslendingareins?(bls. 152) • Rök fyrir að Íslendingar séu einsleit þjóð: • Í skólanum lærum við nánast það sama, óháð búsetu, svo sem um sjálfstæðisbaráttuna. • Íslendingar hafa sameiginlegt stjórnarfar og fjölmiðlar eru líka sameiginlegir.

29. EruallirÍslendingareins?(bls. 152) • Rök gegn því að við séum einsleit þjóð: • Í mörgum hitamálum hafa Íslendingar verið mjög ósammála og skipst í tvær fylkingar, svo sem út af virkjunarmálum. • Eftir að einokun Ríkisútvarpsins var rofin árið 1986 hafa verið starfræktar fjölmargar útvarps- og sjónvarpsstöðvar hér á landi.

30. EruallirÍslendingareins?(bls. 152) • Rök gegn því að við séum einsleit þjóð: • Lífshættir fara eftir því hvar fólk býr – í stórum þéttbýliskjörnum hafa íbúarnir svipaðan lífsstíl og þekkist í öðrum evrópskum þéttbýliskjörnum. • Mikill munur er á afbrotatíðni, eiturlyfjanotkun og öðrum félagslegum vandamálum í þéttbýli og dreifbýli.

31. Heimurinnminnkar (bls. 153) • Um leið og við byrjum að alhæfa um hvernig Íslendingar eru þá erum við að búa til staðalmyndir af þeim. • Staðalmyndir:einhæfar og oft fordómafullar lýsingar á hópum eða þjóðum.

32. Heimurinnminnkar (bls. 153) • Þrjár ástæður fyrir því að allir Íslendingar eru ekki eins: • Nær útilokað að afmarka íslenska menningu og lífshætti. Við höfum svipaðan lífsstíl og aðrir Evrópubúar. • Töluverður munur er á lífsstíl fólks eftir aldri, kyni og búsetu svo dæmi séu nefnd.

33. Heimurinnminnkar (bls. 153) • Þrjár ástæður fyrir því að allir Íslendingar eru ekki eins: • Menning er síbreytileg. Það sem þér fannst flott í fyrra er hallærislegt nú. • Breytingar sem hafa átt sér stað í íslenskri menningu síðustu áratugina tengjast ekki síst aukinni alþjóðavæðingu.

34. Heimurinnminnkar (bls. 153) • Alþjóðavæðingin gerir heiminn minni og hann minnkar stöðugt. • Philias Fogg ferðaðist umhverfis jörðina á 80 dögum sem þótti mikið afrek. • Þú getur komist til fjarlægustu heimsálfa á innan við sólarhring.

35. Heimurinnminnkar (bls. 154) • Alþjóðleg fyrirtæki hafa sett upp útibú á Íslandi – í framtíðinni veistu ekki hvort vinnustaðurinn þinn verður innanlands eða í útlöndum. • Alþjóðleg samskipti hafa leitt til þess að það er sama hvert þú ferð, alls staðar getur þú keypt þér kók og hamborgara.

36. Kostiroggallar… (bls. 154) • Aukin alþjóðavæðing getur ógnað menningu landsins og sérkennum Íslendinga. Við komumst ekki hjá því að verða fyrir áhrifum, t.d. vegna aukinna ferðalaga, kvikmynda og auglýsinga. • Alþjóðavæðing er af hinu góða því hún auðgar íslenska menningu og gerir okkur mögulegt að velja um mun fjölbreyttari lífsstíl.

37. Kostiroggallar… (bls. 154) • Alls staðar hafa menn þessar sömu áhyggjur, það er hvort sérkenni menningar verði fyrir skaðlegum áhrifum utan frá. • Hvað er íslenskt og hvað ekki? Er íslenskara að hlusta á rímur en rokk, djass eða teknó?

38. Kostiroggallar… (bls. 155) • Ef áhrif að utan virka hamlandi þá eru þau óheppileg. • Ef áhrif að utan virka örvandi á landsmenn, þannig að þeir hafi úr meiru að velja, þá eru þau til góðs.

39. EruÍslendingar… (bls. 155) • Eru Íslendingar sjálfum sér nógir? • Lítið til af hagnýtum jarðefnum (málmum). • Notkun jarðvarma og rafmagnsframleiðsla er með því mesta sem þekkist. • Ein auðugustu fiskimið í heimi umhverfis landið.

40. Evrópusambandið (bls. 155) • Evrópusambandið er samvinnustofnun Evrópuþjóða stofnað árið 1957. • Markmið sambandsins er að bæta lífskjör og skapa náin tengsl milli aðildarríkjanna með því að mynda sameiginlegan markað og samræma stefnu í efnahagsmálum.

41. Evrópusambandið – rökmeð (bls. 155) • Með því að ganga ekki í Evrópusambandið hefur Ísland valið að einangra sig frá Evrópusamstarfi. • Við getum ekki tekið fullan þátt í lausn á sameiginlegum vandamálum með öðrum Evrópuþjóðum öðruvísi en að ganga í sambandið. • Flestar þjóðir í Evrópu meðlimir í sambandinu.

42. Evrópusambandið – rökmeð (bls. 155) • Við getum haft áhrif á það sem sem við viljum innan sambandsins vegna þess að við erum meðlimir í Evrópska efnahagssvæðinu. • Til Evrópska efnahagssvæðisins teljast öll lönd Evrópusambandsins ásamt Íslandi, Noregi og Lichtenstein.

43. Í fréttumvarþettahelst(bls. 157) • Efnahagskreppa skall á Íslandi í október 2008 vegna hruns á alþjóðlegum fjármálamörkuðum. • Kom eins og þruma úr heiðskíru lofti – en átti sér þó langan aðdraganda. • Margir telja að kreppan hafi verið óumflýjanleg hvort sem heimskreppa hefði skollið á eða ekki.

44. Í fréttumvarþettahelst(bls. 157) • Í byrjun 20. aldar var landið meðal fátækustu þjóða í Evrópu. • Við upphaf 21. aldar var landið meðal ríkustu þjóða heims. • Flestir eru á því að Ísland sé enn og muni verða áfram í hópi ríkustu þjóða heims – hvað sem kreppunni líður.

45. Í fréttumvarþettahelst(bls. 157) • Margir hafa notað hugtakið hamfarir til að lýsa efnahagshruninu hér árið 2008. • Fjölmiðlar töluðu um þjóðargjaldþrot – en með því var átt við að ríkið gæti ekki staðið við skuldbindingar sínar.

46. Í fréttumvarþettahelst(bls. 157) • Þeir fjármunir sem íslenska ríkið verður að greiða vegna bankahrunsins lenda á skattborgurum þessa lands. Þessar greiðslur koma til með að rýra lífsgæði á Íslandi um einhvern tíma. • Margir setja spurningarmerki við hvort þjóðin eigi að greiða skuldir sem stofnað var til af íslenskum einkafyrirtækjum erlendis.

47. Í fréttumvarþettahelst(bls. 157-158) • Til eru ríki sem hafa neitað að borga skuldir sem stofnað var til. Dæmi: • Rússland eftir byltinguna árið 1917. • Rússland 1998. • Argentína 2001. • Ekvador 2008.

48. Vanskilogvirðing (bls. 158) • Ríkissjóður getur ekki orðið gjaldþrota á sama hátt og einstaklingar og fyrirtæki, þar eð hann heldur áfram að fá tekjur hvernig sem allt veltur. • Hvorki landslög eða alþjóðalög leyfa ríkissjóði að lýsa sig gjaldþrota.

49. Vanskilogvirðing (bls. 158) • Vanskilalönd missa lánstraust og virðingu umheimsins og þurfa langan tíma til að endurheimta orðstír sinn. • Ísland beið langvinnan álitshnekki eftir að Íslandsbanki féll árið 1929, og kreppuárin urðu erfiðari fyrir vikið.

50. Hvaðerefnahagskreppa?(bls. 158) • Efnahagskreppa þýðir að eitthvert ríki eigi í miklum fjárhagslegum erfiðleikum. • Kreppan kemur einna helst fram í miklum skuldum ríkis og sveitarfélaga, miklum skorti á erlendum gjaldeyri, gengisfalli gjaldmiðils, mikilli verðbólgu og miklu atvinnuleysi.