Ödemeler Dengesi ve Uluslararası Yatırım Pozisyonu

1. Ödemeler Dengesive Uluslararası Yatırım Pozisyonu R. Hakan ÖZYILDIZ Aralık 2013

2. AVUCUNUZU AÇMAYI DENEDİNİZ Mİ? Asya'da maymun yakalamak için kullanılan bir çeşit tuzak vardır:Bir Hindistan cevizi oyulur ve iple bir ağaca veya yerdeki bir kazığabağlanır. Hindistan cevizinin altına ince bir yarık açılır ve oradan içinetatlı bir yiyecek konur. Bu yarık sadece maymunun elini açıkken sokacağıbüyüklüktedir. Yumruk yaptığında elini dışarı çıkaramaz. Maymun tatlınınkokusunu alır, yiyeceği yakalamak için elini içeri sokar, ama yiyecekelindeyken elini dışarı çıkarması olanaksızdır. Sıkıca yumruk yapılmış el,bu yarıktan dışarı çıkmaz. Avcılar geldiğinde maymun çılgına döner, amakaçamaz. Aslında bu maymunu tutsak eden hiçbir şey yoktur. Onu sadece,kendi bağımlılığının gücü tutsak etmiştir. Yapması gereken tek şey, eliniaçıp yiyeceği bırakmaktır. Ama zihninde açgözlülüğü o kadar güçlüdür ki butuzaktan kurtulan maymun çok nadir görülür. “AÇ DOYAR, AÇ GÖZLÜ DOYMAZ” www.hozyildiz.com

3. Türkiye’de GSYH büyümesi ile sermeye akımları arasında çok yakın bir ilişki var. Büyüme dışarıdan gelecek dövize bağlı. www.hozyildiz.com

4. Parite nedir? • Olay, henüz döviz kurlarının uygulanmadığı yıllarda ABD-Kanada sınırındaki bir şehirde geçmektedir: ABD ve Kanada malum ki para birimi olarak 'dolar' kullanmaktadırlar. Yalnız her iki ülke de kendi paralarının daha değerli olduğunu iddia etmektedirler. Şöyle ki Kanadalılara göre: 1 ABD Doları= 90 Kanada Centi, Amerikalılara göre ise : 1 Kanada Doları= 90 ABD Centi. Bir amerikalı, cebindeki 1 dolarla dolaşmaya çıkar. Bir ara karnı acıkır ve simit alır (amerikan simiti!). Simitin fiyatı 10 centtir. Cebindeki 1 doları verir. Simitçi bozuk para ararken cebinin bir köşesinde 1 Kanada doları bulur, onu verir (90 cente eşit ya!). Derken sınırı yürüyerek geçer ve Kanada da dolaşmaya başlar. Kaleme ihtiyacı olduğunu hatırlar. Girer bir kırtasiyeciye. Kalemin fiyatı da 10 Kanada centidir. Cebindeki 1 Kanada dolarını verir. Kırtasiyeci de para üstü olarak 1 ABD doları verir. Oradan da ayrılıp evine döner. Sonra düşünmeye başlar: - Yahu sabah evden çıkarken cebimde 1 ABD dolarım vardı, şimdi de 1 ABD dolarım var. Pekiyi simitle kalemin parasını kim verdi? www.hozyildiz.com

5. Sermaye Hareketleri Kısıtlı Sermaye Hareketleri Serbest Yarı Sabit Kur Müdahaleli Yarı Müdahaleli Esnek Sabitleme Sabit Kur Dalgalı Kur Sermaye Hareketlerinin Serbestlik Derecesi ve Kur Rejimi www.hozyildiz.com

6. Kur Rejimleri Para Kurulu Tam Sabit Kur Ortak Kur 1 Sabit Kur Sabit Sabitleme 2 Sür. Çapa 3 Yarı Sabit Kur Esnek Sabitleme Kur Rejimi Paralel Bant Genişleyen 5 4 Müdahaleli Esneklik Esnek Kur 6 Müdahalesiz Esneklik Not: Siyah punto katılığı; altı çizili siyah punto, daha fazla katılığı; italik dizgi, içinde bulunduğu gruba göre esnekliği; altı çizili italik dizgi, esnek fakat içinde bulunduğu gruba göre daha katı bir konumu ifade ediyor. • Euro gibi. • Türkiye’nin 1980 öncesinde TPKK mevzuatı desteğinde uyguladığı kur rejimi. • 2000 yılı başından Şubat 2001’e kadar Türkiye’nin uyguladığı kur rejimi. • Türkiye’nin 1980 sonrasından 2000 başına kadar uyguladığı kur rejimi. • Şubat krizi yaşanmasaydı Türkiye’nin Temmuz 2001’de geçeceği kur rejimi. • Şubat 2001’den sonra Türkiye’nin uyguladığı dalgalı kur rejimi. www.hozyildiz.com

7. Tanım • Makro ekonomik hesaplar; Milli gelir, Ödemeler Dengesi, Para, Kamu Maliyesi ve Fon Akımları Hesaplarından oluşur • Ödemler dengesi, geniş anlamıyla bir ekonomide yerleşik kişilerin (Merkezi Hükümet, parasal otorite, bankalar, gerçek ve tüzel kişiler), diğer ekonomilerde yerleşik kişiler (yurtdışında yerleşikler) ile belli bir dönem içinde yapmış oldukları ekonomik işlemlerin sistematik kayıtlarını elde etmek üzere hazırlanan istatistiki bir rapordur. • Ekonomik işlemler; • Mal, hizmet ve gelirle ilgili işlemleri, • Finansal varlık ve yükümlülüklerle ilgili işlemleri, • Bir ekonomide yerleşik kişilerden diğer ekonomide yerleşik kişilere karşılıksız olarak reel ya da finansal kaynakların sağlandığı transferleri kapsar. • Tanımda iki temel kavram bulunmaktadır: • Ekonomi = bir hükümet tarafından idare edilen coğrafi bölge, • Yerleşikler = bir ekonomide bir yıldan fazla süre ile devamlı ve düzenli olarak ikamet eden, o ekonomi içerisinde faaliyette olan kurum ve kişiler www.hozyildiz.com

8. İlkeler • Ana ilke, her bir işlemin eşit değerlerde iki ayrı kaleme kayıt ile çift kayıt muhasebe sistemine uygun olarak kaydedilmesi. (+) işaretler alacak kaydı iken (-) işaretler borç kaydıdır. Her işlem bir “alacak” bir de “borç” olmak üzere iki kaydı gerektirmektedir. • Ödemler dengesi istatistiklerinde; • Alacak (+) kayıtlar; • Cari işlemlerde, reel kaynak (mal ve hizmet) ihracını • Sermaye işlemlerinde, yükümlülük artışını veya varlık azalışını • Borç (-) kayıtlar; • Cari işlemlerde, reel kaynak (mal ve hizmet) ithalini • Sermaye işlemlerinde, yükümlülük azalışını veya varlık artışını gösterir. • Örnek: • 100 birimlik ihracat işlemi Alacak Borç Cari işlemler Hesabı: İhracat 100 Sermaye ve Finans Hesapları: Diğer yatırımlar/Varlıklar/Bankaların Döviz Varlk 100 www.hozyildiz.com

9. Standart sınıflandırma - 1 • I – Cari işlemler • II – Sermaye Hareketleri • III – Rezerv [(-) artışı gösterir] • IV – Net hata ve noksan (dengeleme kalemidir. Herhangi bir yere kaydı yapılamayan işlemler burada gösterilir) www.hozyildiz.com

10. Standart sınıflama -2 I – CARİ İŞLEMLER HESABI Önemli kalemler: • Mal ve hizmetler • Gelirler • Cari transferler (karşılıksız transferler) • Mal ve hizmetler • Mallar • Hizmetler • Gelirler Çalışanların ücretleri, doğrudan yatırım, portföy yatırımları ve diğer yatırımlardan elde edilen gelir ve ödenen tutarlar. (Kar transferleri, alınan ve ödenen faizler vs) • Cari transferler Ekonomiye mal, hizmet ya da para girişi gerçekleştiği halde, bu girişler karşılığında kaynak transferi yapılmayan transferleri içermektedir. Genel Hükümet ( hibe, vb) Diğer sektörler (işçi havaleleri ve diğer transferler) www.hozyildiz.com

11. Standart sınıflama -3 II – SERMAYE VE FİNANS HESAPLARI A – Sermaye hesabı a-Sermaye transferleri (borcun bağışlanması, göçmen transferleri gibi) b-Üretilmeyen, finansal olmayan varlıklar (kara parçası gibi üretilmeyen varlıların alım/satımı ile patent yayımlama hakkı gibi maddi olmayan varlıklar) B-Finans Hesapları 1- Doğrudan yatırımlar, 2- Portföy yatırımları, 3- Finansal türevler, 4- Diğer yatırımlar, 5- Rezerv varlıklar Bunlardan “Rezerv Varlıklar” hariç diğer kalemler, varlık ve yükümlülük ayrımında, “Doğrudan yatırımlar” yatırımın türüne göre, “Portföy yatırımları” sektör ve enstrümanlara göre, “Finansal türevler” sektörlere göre, “Diğer yatırımlar” enstrüman, sektör ve vadeye göre, alt gruplara ayrılırlar. Sektörler: • Parasal otorite ( Merkez Bankası, TCMB) • Merkezi hükümet ( Kamu kesimi- Hükümet, Mahalli İdare vs) • Bankalar (Kamu ve özel bankalar, katılım bankaları ) • Diğer sektörler (Kamu ve özel kuruluşlar) Vadeler: -Kısa vade= vadesi 1 yıla kadar olanlar -Uzun vade= vadesi 1 yıldan uzun olanlar www.hozyildiz.com

12. CARİ İŞLEMLER DENGESİ VE YURTİÇİ TASARRUFLAR • Milli gelir; • Y= C+I+G+(X-M) (1) • Y = Milli Gelir • C = Toplam Tüketim • I = Toplam Yatırım • G = Devlet Harcamaları • X = İhracat (toplam döviz gelirleri) • M = İthalat ( toplam döviz giderleri) • (X-M) = cari işlemler dengesi www.hozyildiz.com

13. Yatırım tasarruf dengesi • Tüketilmeyen kullanılabilir gelir = tasarruf • O zaman kullanılabilir gelir: Y – T = C + S (2) • T = Vergiler • S = Toplam özel kesim tasarrufları • (1) ve (2) beraber yazılırsa; • (S - I) + (T- G) = (X – M) • Burada (S-I) özel kesimin tasarruf-yatırım dengesini, • (T-G) kamu kesiminin finansman dengesini • (X-M) cari işlemler dengesini gösterir. www.hozyildiz.com

14. HARCANABİLİR GELİR 1 www.hozyildiz.com

15. HARCANABİLİR GELİR 2 www.hozyildiz.com

16. Denge!? www.hozyildiz.com

17. Dengeyi sabit fiyatlarla izlemek lazım www.hozyildiz.com

18. Büyümenin kaynağı genellikle dışarıdan www.hozyildiz.com

19. Grafik çok açık: Büyüme CA ile yakından ilişkili www.hozyildiz.com

20. Tasarruf < Yatırım ise Cari Açık? www.hozyildiz.com

21. İçeride tasarruf olmayınca... www.hozyildiz.com

22. Tasarruf açığının büyük kısmı kamudan. Yeteri kadar kemer sıkamıyor. www.hozyildiz.com

23. Çin cari fazla veriyor. Amerikan Hazinesinin en iyi müşterilerinden birisi www.hozyildiz.com

24. Kimler tasarruf edebilir? • Ekonomide faktör gelirleri. • Kar gelirleri – SERMAYE - Özel sektör (Bankalar, şirketler) • Faiz geliri elde edenler (Kişiler ve şirketler) • Maaş ve ücret geliri olanlar - EMEK • Rant geliri elde edenler ( Toprak, gayrimenkul) • Bu tasarrufların ne kadarı yurt içinde tutuluyor? www.hozyildiz.com

25. Gelir gruplarına göre hanehalkının tasarruf oranları. Gelir olsa birikim de olacak. www.hozyildiz.com

26. Genç nüfus tasarrufun önündeki engellerden birisi www.hozyildiz.com

27. Şirketler de tasarruf sorunu yaşıyor www.hozyildiz.com

28. Reel sektör yurtdışından kendi parasını mı borçlanıyor? www.hozyildiz.com

29. Türkiye borçlanmaya makum (mu?). Kamu borçları azalsada diğer kesimlerin borcu artıyor www.hozyildiz.com

30. Oransal olarak gelişmeler www.hozyildiz.com

31. Hanehalkının borç artışına dikkat www.hozyildiz.com

32. Resim ortada www.hozyildiz.com

33. Ödemeler Dengesi Analitik Sunumu www.hozyildiz.com

34. Cari açık nasıl finanse ediliyor? www.hozyildiz.com

35. EM’lere gelen fonlarda 2009 yılında, dünyada yaşanan krizden etkilendi. www.hozyildiz.com

36. Döviz dengesi cari açıktan farklıdır www.hozyildiz.com

37. Gereğinden fazla döviz girişine dikkat www.hozyildiz.com

38. Kısa vadeli kaynak, orta vadeli kaynak farkı www.hozyildiz.com

39. Uluslararası yatırım pozisyonu www.tcmb.gov.tr Ödemeler dengesi ve uluslararası yatırım pozisyonu raporları ve verileri

40. Döviz akımları Stok değerler ÖDEMELER DENGESİ ULUSLARARASI YATIRIM POZİSYONU I-Cari Açık A. Dış Ticaret Dengesi İhracat (+) İthalat (-) B. Hizmetler Dengesi Turizm (+) C. Gelir Dengesi Faiz gelirleri (+) Faiz Ödemeleri (-) D. Cari transferler III-Net Hata ve Noksan Uluslararası Yatırım Pozisyonu (Net) Varlıklar Yurt dışında doğrudan yatırımlar Portföy Yatırımları Hisse senetleri Borç senetleri Diğer yatırımlar Rezerv varlıklar Yükümlülükler Yurt içinde doğrudan yatırımlar Portföy Yatırımları Hisse Senedi DİBS + Eurobond Diğer yatırımlar Ticari Krediler Krediler TCMB Hükümet Bankalar Reel Sektör+Hanehalkı Mevduatlar Finansman ihtiyacı II-Sermaye ve Finans Hesapları 1. Doğrudan Yatırımlar Yurtdışında (+) Yurtiçinde (-) 2. Portföy Yatırımları Varlıklar Yükümlülükler Hisse Senetleri DİBS + Eurobond 3. Diğer Yatırımlar Varlıklar Bankaların döviz varlıkları Yükümlülükler Ticari krediler Krediler Genel Hükümet TCMB Bankalar Reel Sektör+Hanehalkı Mevduatlar 4. Rezervler ( - artışı gösterir) Finansman kalemleri www.hozyildiz.com

41. Kapsam www.hozyildiz.com

42. Sektörel dağılım www.hozyildiz.com

43. Yatırım dağılımı www.hozyildiz.com

44. Doğrudan yatırım tanımı www.hozyildiz.com

45. www.hozyildiz.com

46. Kimlerin yut dışında döviz varlığı var? www.hozyildiz.com

47. Döviz borçları kime ait? www.hozyildiz.com

48. Net döviz pozisyonunda hızlı bir değişim var: urtiçinde doğrudan yatırımlar hesaplanırken İMKB’deki veriler esas alınıyor. Değişimin ananedeni bu. www.hozyildiz.com

49. Döviz Pozisyon Açığı Nedir, Neden Önemlidir? 1 Bir bankanın veya şirketin varlıklarıyla yükümlülükleri arasında ortaya çıkan para birimi uyuşmazlığına döviz pozisyonu denir. Eğer döviz varlıkları yükümlülüklerden az ise buna açık pozisyon, aynı ise kapalı pozisyon, fazla ise uzun pozisyon denir. Örneğin, US$/TL kurunun 1,5 olduğu durumda bir şirketin toplam yükümlülükleri 2 milyar dolar ve 2 milyar TL, buna karşılık varlıkları 1 milyar dolar ve 3,5 milyar TL ise burada herhangi bir açık yok gibi görünmekle birlikte, dolar varlıkları arasında 1 milyar dolarlık açık pozisyon oluşmuştur. Kurun 2.0’ye çıktığı çıktığı durumda yükümlülüklerin TL karşılığı 6 milyar TL’ye, varlıkların TL karşılığı ise 5,5 milyar TL’ye çıkar ve sonuçta 0,5 milyar TL kur zararı ortaya çıkar. Diğer taraftan eğer kur 1,0 seviyesine düşerse, bu sefer de yükümlülükler 4 milyar TL’ye, varlıklar ise 4,5 milyar TL’ye düşer ve 0,5 milyar TL’lik kambiyo karı ortaya çıkar. www.hozyildiz.com

50. Döviz Pozisyon Açığı Nedir, Neden Önemlidir? 2 Özellikle Türkiye gibi hızlı büyüyen ve yurtiçinde tasarruf açığı bulunan ülkelerde, yatırımların finansmanında yurtdışı kredilerin yükselme payı eğilimine girmektedir. Ancak yüksek enflasyon, istikrarsız ekonomik büyüme gibi olumsuz etmenler, yerli para cinsinden borçlanmayı zorlaştırmakta ve bu doğrultuda da yabancı para cinsi borçların hem şirketlerin hem de bankaların yükümlülüklerinde payı artmaktadır. Bankalar tarafına bakıldığında, TL krediler ve özellikle de devlet iç borçlanma senetlerine daha fazla ağırlık verilmektedir. Bireyler tarafında ise, bir taraftan geçmiş dönemlerdeki kronik enflasyona karşı güvence, diğer taraftan da politik belirsizlikler ve istikrarsız büyüme dönemlerindeki kur hareketlerinden reel kazanç beklentisi ile tasarruflar dövize yönelmektedir. www.hozyildiz.com